Retabula ołtarzowe – nastawy ołtarzowe są dziełami, wobec których nie ma żadnych przepisów, rozporządzeń, które nakazywałyby zdobienie czymkolwiek ołtarza.
Mensa z wbudowanymi w nią na stałe relikwiami i stipes – podbudowa pod mensę; nastawa połączona z mensą ołtarzową musiała być utrzymywana w porządku i na czas sprawowania liturgii była przykrywana obrusami. Właściwie tylko księga ewangelii bądź inne księgi liturgiczne służące sprawowaniu liturgii, naczynia liturgiczne miały prawo się tam znajdować.
Nie było żadnych przepisów nakazujących zdobienie mensy bądź stipesów.
Podobnie ottońskie, złotnicze antependia, np. bazylejskie czy z Akwizgranu w istocie swojej są dekoracją stipesów. Trudno jest stwierdzić właściwie kiedy nastąpiła zmiana sposobu zdobienia ołtarza. Trudno też uchwycić genezę nastaw ołtarzowych (brak jakiegoś przepisu nakazującego takie sposobu zdobienia ołtarzy). W rozwiązaniu tych kwestii trochę pomaga ikonografia, miniatury ukazujące nam jak wyglądały wnętrza kościelne.
Miniatury z połowy XIV i XV wieku (najwcześniejsze z wieku XIII)
Dwukondygnacyjny stipes a na samej górze dopiero fragment jakiegoś retabulum/dekoracji, która mogła być umieszczona na mensie ołtarzowej. Bardziej czytelne są rękopisy z wieku XIV i XV ale one dokumentują rzeczywistość późnego średniowiecza.
→ miniatura z XIII – św. Dionizy przy ołtarzu kamiennym i na ołtarzu przykrytym obrusem znajduje się krucyfiks, właściwie zwyczaj ustawiania krucyfiksu na ołtarzu został wprowadzony jako obowiązkowy dopiero po soborze trydenckim (ale już tą formę spotykamy znacznie wcześniej)
→ miniatura z XV wieku – prosta nastawa ołtarzowa ustawiona w tyle mensy
→ Relikwiarz z Floreffe Namur
1260-1270
Prosty relikwiarz na drzazgę krztża św. na kształt mensy ołtarzowej wspartej na lweach a w jej tylnej części znajduje się struktura tryptykowa – środek z krzyżem trzymanym przez anioły w częściach bocznych kwatery z figurami świętych
Klasyczny przykład dzieła złotniczego które mogło być ustawione na mensie
Do genezy tryptyki i dyptyki z kości słoniowej w Bizancjum ok X w.
Nie więcej niż 30 cm wysokości, przeznaczone do prywatnej dewocji.
→ Ołtarz, Francji: Tryptyk z połowy XIII wieku – w górnej części scena ukrzyżowania, w dolnej trzej królowie, i inne sceny chrystologiczne – tego rodzaju wyrobów znamy wiele znamy z różnych obszarów Europy – Francja, Niderlandy. Na równi z relikwiarzami staje się punktem wyjścia dla tworzenia nastaw ołtarzowych dużych rozmiarów.
→ Stipes z Trondheim, kościół św. Olafa – 1320 – 1350
Można wyodrębnić pewne różnice regionalne. Pewne prawidłowości w typologii nastaw istnieją.
→ We Włoszech przeważają nastawy malowane, bardzo często miały one formę prostej tablicy w XII i XIII stuleciu.
inną odmianą prostej nastawy – w części centralnej wyobrażenie reprezentacyjne bądź narracyjne, natomiast w dolnej części cały szereg scen narracyjnych w pewien sposób wiążące się z częścią centralną – Simone Martini – lata 20 wieku XIV namalowana na zlecenie książąt Neapolu – św. Ludwik z Nursy adorowany przez członków swojego rodu, należał do dynastii Andegawenów i w predelli widzimy cały szereg scen z życia świętego.
inna wersja tego rozwiązania, bardziej rozbudowana – wyeksponowana część środkowa i rozbudowaną predellą, uzupełnieniem tego cyklu są wyobrażenia świętych w trójkątnych zwieńczeniach pseudoskrzydeł(ołtarz nieruchomy z 3 parami skrzydeł) – Simone Martini, ołtarz z Pizy 1319-1320. Ołtarze włoskie rzadko są ruchome, niemniej jednak konstrukcja taka jest rozwinięciem jednej tablicy wzbogacanej o inne rozmaite elementy (nadal podkreślenie części środkowej – wyższa i z większym szczytem). Takie rozwiązania mniej lub bardziej skomplikowane pojawiają się we Włoszech we wszystkich właściwie regionach Włoch od XIV do XV stulecia, aż do momentu wykształcenia się renesansowego już ołtarza.
jednorodna płyta podzielona na kwatery, podzielona dekoracją snycerską, w głównej części scena koronacji Marii i cały szereg scen narracyjnych z dzieciństwa Jezusa, w zwieńczeniu ukrzyżowanie w części środkowej w asyście świętych i znowu sceny z życia Marii. Rozbudowany i bardzo złożony program ikonograficzny w obrębie nastawy będącej jednorodną strukturą – Koronacja Marii Guariento d'Arpo 1344
Serafino Serafini, nastawa do katedry w Modenie
→ Podobny kształt mają nastawy kamienne – ołtarz z kościoła Franciszkanów w Bolonii z końca lat 80 wieku XIV – okazała konstrukcja architektoniczna przede wszystkim z wyeksponowanym cyklem chwały Marii, zwieńczenie w formie ukrzyżowania, płyta owej nastawy została podzielona na nisze, w których postaci świętych flankujący cykl postaci umieszczonych na osi ołtarza – Jacobello delle Masegne
→ ten sam artysta (1383-1409), ołtarz dla kościoła Santa Maria Gloriosa dei Frari – ołtarz podzielony na kwatery ze świętymi, mimo że są rzeźbione pod względem struktury nie różnią się od tych malowanych.
→ Lorenzo Monaco – 1414 Florencja – w predelli cały cykl narracyjny z życia Marii Boskiej. Bardzo rozbudowana struktura architektoniczna. Zespoły przedstawień w predellach miały niesamowite znaczenie dla malarstwa włoskiego. Nowe rozwiązania ikonograficzne, formalne i strukturalne. Rozmaitość scen ukazywanych w predellach sprawia, że one zajmują bardzo ważne miejsce w dziejach malarstwach włoskiego kiedy śledzimy jego przemiany formalne.
→ Fra Angelico – Koronacja Matki Boskiej, Paryż, Luwr, lata 30 w. XV, bardzo okazała scena reprezentacyjna z predellą całkowicie włączoną w strukturę tablicy, ale zawierającą poza wyobrażeniem męża boleści całą serię scen narracyjnych. Fra Angelico bardzo często powtarzał tą kompozycję, bardzo podobna znajduje się w muzeum klasztoru San Marco we Florencji (!).
Sytuacja poza Włochami jest bardziej złożona niż na samym półwyspie. Można tutaj zetknąć się zarówno z niedzielonymi i zazwyczaj malowanymi nastawami, których genezy można doszukiwać się w malarstwie włoskim, ale można też zauważyć bardzo ważną tradycję własną, tworzenia wielkich złożonych nastwa ołtarzowych w formie tryptyków i pentaptyków, te typy ołtarzy współitnieją obok siebie, choć wcześniejsze są chyba jednak nastawy jednorodne
→ Retabulum ołtarzowe z Westfalii lata 30 XIII w. z Soest – pod względem struktury przypomina nastawy włoskie
→ Mistrz św. Rodziny ok 1420-30 – całkowicie malowane; zmienia się konstrukcja, dlatego że niezależnie od tego, że są w całości malowane, są one jednak nastawami z ruchomymi skrzydłami. Jest to najprostsza forma tryptyków, pozbawiona obecnie jest predelli i zwieńczeń. Jest to pewien problem w przypadku nastaw z terenów na północ od Alp. Wiele z nich przetrwało do dziś w formie mocno niekompletnej. Możemy sporo powiedzieć o ich programach, ale musimy sobie zdawać sprawę z ich niekompletności, z owych retabulów pozostały tylko kwatera środkowa ze skrzydłami.
Poza nastawami w całości malowanymi na północ od Alp zasadniczą rolę odgrywają nastawy będące połączeniem elementów rzeźbionych i malarskich
→ część środkowa retabulum Ołtarzowego z Kartuzji w Champmol – Jacques de Baerze (artysta niderlandzki) – 1384-95 z dokumentów wiadomo, że najpierw została wykonana część rzeźbiona wraz z ukrzyżowanie w centrum korpusu, ze scenami narracyjnymi po obu jego stronach i wyobrażeniami świętych i aniołów na skrzydłach bocznych. Po wykonaniu części struktury arch i wszystkich płaskorzeźb zostały przewiezione do Ypres gdzie malarz..... zajął się polichromią, złoceniem i malowanymi kwaterami na rewersach skrzydeł. Obfita dekoracja architektoniczna. Przewaga dekoracji architektonicznej odpowiada przemianom jakie można zaobserwować w rzeczywistej architekturze. W tej dekoracji bowiem mamy do czynienia z tymi samymi elementami które występują w budowlach gotyckich i późnogotyckich. (kwatery dzielone pinaklami i wypełnione maswerkami). Jedna ze scen flankujących ukrzyżowanie – Złożenie do grobu – dobry przykład gotyku międzynarodowego – wyciszenie emocjonalne, wprowadzenie stypizowanych figur i twarzach łagodnych wyrażających smutek niż bardziej gwałtowne uczucia.
→ Mistrz Bertram, Grabow, 1379-1383 kościoł św Piotra i Pawła w Hamburgu – święci w dwóch strefach pod baldachimami, jest to rozwiązanie które może spotkać na terenach niżu nadbałtyckiego, północne Niemcy, Szlezwig-Holsztyn, ale także Śląsk – tego rodzaju struktury były dosyć rozpowszechnione. Można zaobserwować rozwiązanie bardzo typowe – zazwyczaj te nastawy z szeregami świętych umieszczonych i w korpusie i na skrzydłach są mniej rozbudowane, w części środkowej – ukrzyżowanie, ale również może być zaśnięcie Marii, bądź Adoracja... - zazwyczaj tylko cztery postacie flankują główną scenę. Również w predelli mamy rozwiązanie bardzo typowe, część figur nie jest całopostaciowa.
Dla nastaw ostatniej ćwierci XIV w. i pierwszej ćwierci XV typowe było zestawienie korpusu i awersów skrzydeł wypełnionych dekoracją rzeźbiarską z rewersami malowanymi.
Od drugiej połowy XV dominują wielkie cykle narracyjne.
Ołtarz Wiener Naustein 1447, obecnie w katedrze św Stefana w Wiedniu,
Typowa nastawa pierwszej połowy XV
Nastawa podzielona na dwie kondygnacje na dole Matka Boska tronująca w otoczeniu świętych w formie późnej fazy stylu pięknego: u góry koronacji Marii
Na skrzydłach zamiast świętych sceny narracyjne z dzieciństwa Chrystusa
Proces obudowywania prezedstawienie głównego scenami narracyjnymi uchwytny już w 1400, długo die formy retabulów współistniały aby zdominowały przedstawienia narracyjne
Pozostała dekoracja kwatery w formie baldachimów nad przedstawieniami (tutaj trójdzielna, jakby specjalnie na figury ustawione frontalnie i statycznie)
Predella uzupełniona w XIX wieku. - rozwiązanie rzadko spotykane w Niemczech – predella również opatrzona odrębną parą skrzydeł. Mogły służyć jako miejsce przechowywania relikwii także w predellach. Pojawiają się relikwiarze hermowe. Czasem w części środkowej mogła istnieć taka struktura służąca do przechowywania rezerwy eucharystycznej – konsekrowanej hostii, które były umieszczane w puszce i ustawiane w predelli. Są badacze, którzy mogą powiązać