Teoretyczne podstawy pracy kulturalno-oświatowej

Aleksander Kamiński twierdził, że pedagogice niezbędne jest zawężenie

kultury do wartości, które chcemy w społeczeństwie krzewić dążeniu do realizacji

ideału wychowawczego. Krzewieniem wartości sprzyjających osiąganiu ideału

wychowawczego zajmują się w każdym społeczeństwie, w mniejszym lub większym

zakresie, rodzina, szkoła, grupy towarzyskie, różnego rodzaju fundacje celowe i

stowarzyszenia, środki masowego przekazu i instytucje wydawnicze oraz instytucje

specjalnie do tego powołane. I dopiero te ostatnie- wynika to z organizacji życia

społecznego podziału pracy- nazywamy instytucjami upowszechnianymi kultury.

Instytucje te są wyraźnie zróżnicowane. Mamy więc takie instytucje, jak domy

kultury, ośrodki kultury oraz podobne do nich w swoich zadaniach, ale

skromniejsze w zasięgu społecznym i możliwościach działania, kluby i świetlice.

Działają instytucje wyspecjalizowane: teatry, kina, galerie, filharmonie, muzea,

biblioteki, przedsiębiorstwa estradowe i rozrywkowe. Istnieją wreszcie fundacje i

stowarzyszenia społeczno-kulturalne, generalnie nastawione na upowszechnienie

kultury, ale działające w najrozmaitszych zakresach: lokalnych, regionalnych,

ogólnokrajowych, i uprawiające najróżniejsze dziedziny kultury w zależności od

zainteresowań swoich członków.

Człowiek przez uczestnictwo w kulturze kształtuje zatem swoją

osobowość. Dzięki temu uczestnictwo kulturalne może być procesem

wychowawczym , czyli celowym i świadomym kształtowaniem osobowości.

Zgodnie z naszą tradycją instytucje upowszechniania kultury realizują

także zadania wychowawcze i edukacyjne. W swych środowiskach społecznych

mają prowadzić pracę kulturalno-wychowawczą, czyli zinstytucjonalizowaną

działalność zmierzającą do realizacji przyjętego ideału wychowania przez

stwarzanie i rozwijanie kontaktów członków środowiska z wiedzą, twórczością

artystyczną, percepcją estetyczna i rozrywką.

Aby uzasadnić sens istnienia wyróżnionych trzech

rodzajów instytucji, nie wystarczy powiedzieć, że zajmują się

działalnością kulturalno-oświatową czy kulturalno-

wychowawczą. W życiu społecznym realizują one, bądź

powinny realizować, zadania określone dość szczegółowo:

- tworzą płaszczyznę kontaktów ze sztuką;
- stwarzają ramy dla amatorskiej twórczości

artystycznej;

- aranżują zabawę i wypoczynek;
- uzupełniają działalność instytucji kształceniowych;
- pomagają w rozwijaniu i realizacji zainteresowań

hobbystycznych różnego rodzaju

- ułatwiają kontakty społeczne, adaptację jednostek w

grupach, pobudzają aktywność społeczną.

Trzeci rodzaj upowszechniania kultury to domy i ośrodki

kultury wszelkiego rodzaju oraz kluby i świetlice. Instytucje te są

powołane do realizacji wszystkich lub przynajmniej większości

wymienionych wyżej zadań działalności kulturalno-oświatowej.

Jednocześnie państwo a także samorządy lokalne właśnie na nie w

pierwszej kolejności nakładają obowiązek oddziaływania

wychowawczego, a ich statuty i dokumenty programowe ten

obowiązek akcentują najmocniej. Dlatego też, a także na mocy

tradycji językowej, ten rodzaj instytucji upowszechniania kultury

nazywamy placówkami kulturalno-oświatowymi.

Czy placówki kulturalno-oświatowe są z założenia

wielozadaniowe, tzn. czy realizują cały zestaw zadań, które wcześniej

wymieniliśmy? Nie zawsze i nie w pełni. Różne są przyczyny tego, że

placówki kulturalno-oświatowe specjalizują swoją działalność. Często

zależy to od potrzeb środowiska. W środowiskach wielkomiejskich,

gdzie istnieje wiele różnorodnych instytucji upowszechniania kultury,

taka specjalizacja bywa możliwa i pożądana. W mniejszych

środowiskach specjalizacja może wpływać z tradycji lokalnych albo

np. z kwalifikacji i zainteresowań personelu zatrudnionego w

placówkach.

Zadania

instytucji

upowszechnia

nia kultury

Rodzaje instytucji upowszechniania kultury

Specjalistyczne
instytucje
upowszechniania
kultury

Stowarzyszenia
społeczno-
kulturalne

Placówki
kulturalno
oświatowe: domy
kultury, ośrodki
kultury, kluby,
świetlice

Teatr
y,
kina,
muze
a

Koła,
kluby

Przedsi
ębiorst

wa
estrad

owe i
rozryw

kowe

Regio
nalne

towar
zystw

a
fotogr

aficzn
e

Amato
rskie

zespoł
y

artysty
czne

Towarz
ystwa

miłośni
ków

region
u

Tworzenie płaszczyzny
kontaktów ze sztuką

+ +

Tworzenia ram dla
amatorskiej twórczości
artystycznej

+ +

Uzupełniania
działalności instytucji
kształceniowych

Pomoc w rozwijaniu i
realizacji
zainteresowań
hobbystycznych
różnego rodzaju

+ -

Aranżacja zabawy i
wypoczynku

Ułatwianie kontaktów

społecznych, adaptacji
jednostek w grupach,

stworzenia pola
aktywności społecznej

+ +

Specjalistyczne instytucje upowszechniania

kultury mają własne ustalone treści i metody

pracy. Wiadomo, co i jak ma robić teatr, muzeum,

biblioteka itp.; oczywiście nie wyklucza to

poszukiwań coraz doskonalszych środków

oddziaływania społecznego. Każda taka instytucja

czerpie inspirację z tradycji i wiedzy,

narastających wokół przedmiotu swej pracy. Dla

specjalistycznych instytucji upowszechniania

kultury kształci się odpowiednią kadrę w

wyspecjalizowanych szkołach, głównie wyższych.

Jeszcze inna i chyba najtrudniejsza jest

sytuacja placówek kulturalno-oświatowych.

Nakłada się na nie najwięcej obowiązków, mimo

że dysponują najskromniejszą bazą lokalową i

materialną.

Metody i formy to dwa terminy, które funkcjonują

powszechnie w instruktażu pracy kulturalno-oświatowej i

często wywołują wiele nieporozumień. Co prawda

nieporozumienia te można zlikwidować, porzucając spory o

znaczenie tych terminów, jeśli praktycy potrafią opanować

sposoby skutecznego osiągania celów.

Metodą w znaczeniu ogólnym nazywamy świadomie

i konsekwentnie stosowany oraz dający się powtarzać

sposób postepowania, prowadzący do założonego celu.

Pedagogika społeczna wyróżnia trzy metody pracy

środowiskowej i rozróżnienie to jest aktualne również na

gruncie działalności kulturalno-oświatowej.

Są to metody:
- indywidualnych przypadków;
- pracy grupowej;
- organizowania społeczności lokalnej.

W pracy kulturalno-oświatowej metoda

indywidualnych przypadków wyraża się w opiece i

kierowaniu rozwojem kulturalnym i wychowawczym

poszczególnych jednostek. Może znajdować

zastosowanie zarówno w stosunku do uczestników

objawiających szczególne zainteresowania czy

talenty, jak i wobec uczestników sprawiających

szczególne trudności wychowawcze, wymagających

rozbudzenia zainteresowań, zaspokojenia

dominujących potrzeb. Sens i wartość tej metody

tkwi w osobistym, zindywidualizowanym kontakcie

pracownika kulturalno-oświatowego z każdym takim

uczestnikiem z osobna, w dobieraniu oddziaływań

najwłaściwszych dla osobowości danej jednostki.

Polega na kierowaniu zbiorem osób zespolonych

wspólnymi celami, zadaniami. Ta metoda, podobnie

jak metoda indywidualnych przypadków, służy do

pracy z uczestnikami o określonych

zainteresowaniach kulturalnych oraz do pracy z

uczestnikami nie mającymi takich zainteresowań.

Aleksander Kamiński takie grupy nazywa rozwojowo-

wychowawczymi. Często przed placówką kulturalno-

oświatową staje koniczność pracy z młodzieżą

sprawiającą trudności wychowawcze. Takie grupy wg

terminologii A. Kamińskiego nazywamy

rewalidacyjnymi. Sporadyczne placówki kulturalno-

oświatowe podejmują grupowe oddziaływania

psychoterapeutyczne, podobnie zresztą jak

indywidualne, ale na podstawie dotychczas zebranych

doświadczeń trudno jeszcze mówić o szerszej

użyteczności psychoterapii na tym polu.

Metoda organizowania społeczności lokalnej do zadań

kulturalno-oświatowych polega na integrowaniu środków działań

instytucji i aktywu społecznego funkcjonującego w środowisku w

realizacji wspólnych planów.

W pracy kulturalno-oświatowej funkcjonują ponadto dwa

sposoby działania, które w żargonie zawodowym przywykło się

określać jako metody. Jeden z tych sposobów powszechnie

stosowany w placówkach kulturalno-oświatowych określany jest

często jako metoda otwartego uczestnictwa. Mamy z nią do

czynienia wtedy, kiedy placówka stwarza sytuację spontanicznego i

niewiążącego na przyszłość przebywania w placówce, w

odróżnieniu od metod poprzednich, które zakładają mniej lub

bardziej sformalizowaną, długofalową więź uczestników z placówką.

Prowadzenie wszelkiego rodzaju zespołów i kół

zainteresowań to metoda pracy grupowej. Organizacja zabaw

tanecznych, widowisk, festynów, występów artystycznych,

prowadzenie kawiarni z grami stolikowymi i czasopismami to

metoda otwarta uczestnictwa. Kierowników placówek pochłania

uzgadnianie współpracy z innymi instytucjami, gromadzenie

środków itp.; jest to metoda organizowania środowiska lokalnego.

Przez formy pracy kulturalno-oświatowej rozumiemy

organizacyjne ramy wdrażania metod. Form można by wyliczać

dziesiątki. Odczyt, wystawa, dyskusja, koncert, gry zręcznościowe,

spotkania z ciekawym człowiekiem, konkurs wiedzy lub umiejętności,

zajęcia plastyczne… Te różnorakie formy można uporządkować w

grupach:

- Formy usługowe. Jest to działalność polegająca na

udostępnianiu pomieszczeń i urządzeń placówki do dosyć

swobodnego wykorzystania.

- Formy audytoryjne. Jest to działalność, w której uczestnicy

są w zasadzie słuchaczami lub widzami, ewentualnie mogą zabierać

głos w dyskusjach. Formy te przybierają charakter cykliczny, tzn.

spotkania uczestników odbywają się wielokrotnie i są powiązane

wspólnym tematem lub osobami wykonawców, lub mają charakter

sporadyczny, tzn. występują jednorazowo, okazyjnie.

- Formy aktywizujące. Jest to działalność polegająca na

uczestnictwie w grupowym lub indywidualnym tworzeniu dóbr

kultury albo na kontraktach z wiedzą. W tej formie mieszczą się

również zajęcia kolekcjonerskie i kształcenie umiejętności. Formy te

mogą przybierać charakter stały, kiedy prowadzone są z tą samą

grupą osób w trakcie regularnych spotkań, lub charakter

sporadyczny.

Formy

Metody

Otwartego

uczestnictwa

Pracy

grupowej

Indywidualny

przypadków

Usługowe

Kawiarnie, kluby,
czytelnie;

Wypożyczalnie
sprzętu;

Zabawy taneczne;

Dyskoteki;

Gry stolikowe;

Udostępnienie TV;

Udostępnienie
aparatury;

Wypożyczanie
książek;

- Wypożyczalnie

sprzętu;

- Udostępnianie

pracowni i innych
pomieszczeń;

- Gry stolikowe;

- Wypożyczalnie

sprzętu;

- Udostępnianie

pracowni;

- Udostępnianie

aparatury;

Audytoryjne

- Odczyty;
- Wystawy;
- Koncerty;
- Spektakle;
- Projekcje filmowe
- Spotkania z ciekawymi

ludźmi;

- Zorganizowane

oglądanie TV

- Kursy;
- Szkolenia;
- Wykłady;
- Pokazy umiejętności

dla grup;

- Przekazywanie

wiadomości i
umiejętności;

Aktywizując
e

- Konkursy wiedzy;
- Konkursy umiejętności;
- Kiermasze i wystawy

zbiorów
hobbystycznych;

- Udzielanie informacji

bibliotecznych

- Ćwiczenie

umiejętności/próby,
zajęcia praktyczne;

- Pokazy umiejętności i

wytworów grup;

- Narady problemowe

grup;

- Tworzenie (plenery,

warsztaty)

- Ćwiczenie

umiejętności;

- Pokazy umiejętności i

wytworów jednostek;

- Działalność twórcza;
- Samokształcenie

jednostek;

- Uczestnictwo

jednostek w
kształtowaniu polityki
programowej placówki;

W dziedzinie pracy kulturalno-oświatowej nie zdołano

wypracować spójnych podstaw teoretyczno-metodologicznych.

Świadczy o tym między innymi fakt, że w różnych ośrodkach

akademickich sytuuje się ten zakres teorii i działania w ramach

różnych subdyscyplin: od pedagogiki społecznej do andragogiki.

W początkach XX wieku i w okresie międzywojennym

teoretyczne i praktyczne problemy pracy kulturalno-oświatowej

podejmowali głównie reprezentanci pedagogiki społecznej (Helena

Radlińska, Kazimierz Korniłowicz i inni). Założenia pracy

oświatowej – a tym samym także pracy kulturalnej – akcentowały

idee poszukiwania tożsamości jednostkowej, grupowej i narodowej

upatrując w tym najbardziej efektywną drogę do minimalizowania

deficytów ekonomicznych (materialnych) i edukacyjnych

(duchowych). H. Radlińska konstatowała że „… największą

trudność stanowi ukazanie człowiekowi z nizin, że jest dziedzicem

kultury, ma być jej uczestnikiem czynnym, współtwórcą nie tylko

dóbr materialnych, lecz także duchowych”. Natomiast potrzebę

modyfikacji pojęcia pracy kulturalnej postulował K. Korniłowicz w

artykule o znamiennym tytule Pomoc w tworzeniu jako zadanie

pracy kulturalnej: „Nie chodzi już tylko o szerzenie wartości

kulturalnych, o ułatwienie dostępu do niech jednostkom i

grupom – linią przewodnią staje się pomoc w tworzeniu.”

Idee te nabrały swoistej mocy w okresie

powojennym, gdy w pracy kulturalno-oświatowej

upatrywano możliwość osiągnięcia zmian w świadomości

społecznej zgodnych z obowiązującą wówczas ideologią.

Doktrynalny punkt widzenia był napędem, skądinąd

przełomowych dla przyszłości działań takich jak np. walka

z analfabetyzmem. Przed pracownikami kultury stawiano

zadania agitacyjne i propagandowe.

Od 1956 roku następuje powolny okres powrotu do

źródeł, który w różnych swoich odmianach trwał aż do

końca lat osiemdziesiątych. Wprawdzie pracownicy i

placówki kulturalno-oświatowe wchodzili w skład tzw.

„frontu ideologicznego”, to jednak śledząc uważnie i

bezstronnie ich działalność, można było wyraźnie

dostrzec powszechne dążenie do profesjonalizacji

zawodowej, w której działania „ideologiczne” stawały się

z czasem rytualnym marginesem. Przejawem tych

tendencji było coraz powszechniejsze w tym środowisku

zawodowym przekonanie, że istotnym czynnikiem

kreującym program i treści działania placówek

kulturalno-oświatowych nie są zadania o charakterze

ideologicznym a przede wszystkim potrzeby i aspiracje

środowiska.

W latach siedemdziesiątych poszerza się

obszar inspiracji teoretycznych, które

przyswajane są przez teorię i praktykę pracy

kulturalno-oświatowej. W coraz większym

zakresie teoria pracy kulturalno-oświatowej

korzysta z osiągnięć psychologii społecznej czy

teorii organizacji i zarządzania. Powstają prace,

które dokonania z tych dziedzin przenoszą na

grunt pracy kulturalno-oświatowej.

W wyniku zmian ustrojowych przełomu lat

1989/90 placówki kulturalno-oświatowe

przekazane zostały samorządom terytorialnym w

charakterze mienia komunalnego, co wraz z

reformą gospodarczą i jej twardymi regułami gry

rynkowej spowodowało zupełnie nowe warunki

ich funkcjonowania. Jest sprawą przyszłości, jak

dalece skutecznie uda się pracownikom i

placówkom kulturalno-oświatowym odnaleźć

swoje miejsce w życiu społecznym.

Teoria pracy kulturalno-oświatowej czerpie

bardzo wiele inspiracji ze swojej tradycji. Wiele z myśli

i idei zabłysło w początkach lat dziewięćdziesiątych

nowym, aktualnym światłem. Jednocześnie zaś,

współczesna cywilizacja niesie nowe zjawiska i

problemy ( demokracja, prawa człowieka,

samorządność, ekologia itp.), które w znacznym

stopniu kształtują tematyczny obszar pracy kulturalno-

oświatowej. Coraz częściej w programach szkolenia i

doskonalenia zawodowego pojawia się tematyka teorii i

praktyki marketingu czy kształcenia umiejętności

negocjacyjnych. Tak jak to możliwe dostrzec w krajach

wysoko rozwiniętych, także u nas dostrzeżono

niezbędność tych zakresów wiedzy i umiejętności

dostosowania do działalności instytucji nie

nastawionych na zdobywanie zakresu (tzn. non-profit

organizations). Nowe oczekiwania i wyzwania, jakie

stawia przed działalnością kulturalną tak szybko

zmieniająca się współczesność znajdą prawdopodobnie

już w najbliższych latach także odbicie w

teoretycznych przesłankach pracy kulturalno-

oświatowej.

Document Outline