Dopiero w latach 80 – tych XX wieku zaprzestano rolniczego wykorzystywania terenów
odwodnionych i znaczną powierzchnię objęto różnymi formami ochrony. Tereny stałe lub okresowo
podmokłe określa się jako bagna, błota, moczary, trzęsawiska, torfowiska, grzęzawiska, topiele lub
topieliska.

W Polsce mokradła zajmują obecnie 43 458 km2, w tym torfowiska 12 547 km2.
Torfowiska: niskie – 92,1%; wysokie – 4,7%; przejściowe – 3,2%

Rola torfowisk i torfu

Torfowiska stanowiły:



przeszkodę dla wrogich wojsk



schronienie dla ludności



miejsce w których odbywano kary więzienia



tereny produkcji żywności



ostoje dziko żyjących zwierząt i roślin



miejsce występowania ziół leczniczych



złoża surowców: torf, gytia, ruda darniowa



przedmiot badań naukowych

Wykorzystanie torfu:



Opał



Surowiec do przeróbki chemicznej



Ściółka dla inwentarza



Materiał do produkcji podłoży dla ogrodnictwa szklarniowego



Środek leczniczy w balneologii, nauka zajmująca się badaniem składu chemicznego i
właściwości leczniczych do wód mineralnych oraz stosowaniem w medycynie do kąpieli,
inhalacji, kuracji pitnych



Dodatek do kosmetyków, surowiec do produkcji nawozów organicznych



Źródło humusu



Surowiec do produkcji preparatów torfowych (inhibitory i stymulatory wzrostu)



Surowiec do produkcji filtrów i absorbentów stosowanych w ochronie środowiska

Torf – czwartorzędowy (?) (głównie holoceński) utwór organiczny powstały w wyniku odkładania się
obumarłej roślinności błotnej w warunkach wysokiego poziomu wody gruntowej a tym samym przy
niewielkiej zawartości lub braku tlenu.

Torf to utwór akumulacyjny pochodzenia organicznego głównie roślinnego powstały w wyniku
procesu torfienia przebiegającego w określonych warunkach wodnych, powietrznych i
mikrobiologicznych składający się ze szczątków roślinnych w różnym stopniu zhumifikowanych oraz
humusu torfowego.

W Niemczech – zawartość sub org w torfie jest większa niż 30%. W USA – 20-40%. W Japonii – 60%.
W Finlandii ponad 40% substancji organicznej, zaś do gleb mineralnych zalicza się takie które
zawierają mniej niż 20%.

Podział utworów glebowych według zawartości masy organicznej

Torfowisko – obszar o powierzchni co najmniej 0,5 ha na którym w warunkach naturalnych występują
pokłady torfu lub torfu z gytią i dy o łącznej miąższości (torf + gytia + dy) w nieodwonionym terenie
co najmniej 30cm a w osuszonym torfowisku co najmniej 25cm.

Gytia – zwana inaczej saproplem stanowi osad (sedyment) denny organiczno-mineralny odkładający
się na dnie zbiorników wodnych ze szczątków obumarłych organizmów głównie niższych i zoo
planktonu. Zawiera domieszki osadów mineralnych (piasku, iłu).

Dy – druga ciemno zabarwiona odmiana osadów dennych składająca się głównie z bezpostaciowego
humusu (przyniesionego z wodami np. z jakiegoś torfowiska lub w przypadku zbiorników
dystroficznych – ubogich w sole mineralne wytrącony z wód tych zbiorników).

Rozmieszczenie torfowisk w Polsce

Gleby torfowe torfowisk niskich to takie w których proces bagienny jest wywołany wodami
gruntowymi które przez kontakt z częściami mineralnymi gleby wzbogacają się w sole mineralne.
Zasobność wód zasilających torfowiska niskie w wapń i magnez ma wpływ na neutralizację kwaśnych
produktów rozkładu materii organicznej co powoduje że ich odczyn waha się od słabo kwaśnego do
zasadowego.

Gleby torfowe torfowisk przejściowych to torfowiska mezotroficzne zasilane wodami opadowymi,
powierzchniowymi oraz w mniejszym stopniu wodami gruntowymi. Mały dopływ wód gruntowych
ogranicza neutralizację produktów rozkładu materii organicznej i prowadzi do zakwaszenia
środowiska glebowego (pH 4,5). Torf przejściowy występuje często na torfie niskim zaś w
zbiorowiskach roślinności torfotwórczej zwiększa się udział gatunków oligotroficznych.

Gleby torfowe torfowisk wysokich często powstają na torfowiskach przejściowych w wyniku dalszego
zubażania siedliska. Odczyn torfowisk wysokich jest kwaśny i silnie kwaśny (pH < 4). Związane jest ot z
zasilaniem torfowiska wodami opadowymi ubogimi w sole mineralne. Torfowiska wysokie powstają
w warunkach przewagi opadów nad ewapotranspiracją.

Proces torfotwórczy polega na akumulacji i niepełnym rozkładzie szczątków roślinnych w warunkach
nadmiernego uwilgotnienia. Związany jest z przewagą anaerobiozy. W przypadku kiedy okresowo
występują warunki aerobowe powstają wtedy utwory mułowe lub torfiaste.

Jeżeli gleby wytworzone z torfów zostaną odwodnione proces akumulacji materii organicznej
zostanie przerwany gleba przechodzi w fazę decesji i rozpoczyna się proces murszenia.
Proces murszenia przebiega w odwodnionych warstwach gleb organicznych (torfowych, mułowych,
gytiowych) w warunkach aerobowych. Polega on na zamianie właściwości fizycznych i
fizykochemicznych substancji organicznej która kurczy się i dzieli na agregaty.

Ochrona torfowisk

Wśród 30 torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej znajduje się 12 tzw. potorfii stanowiących
pozostałości po większych zanikających obiektach które uległy fragmentacji lub zostały częściowo
wyeksploatowane. W 3 potorfiach złoża zostały częściowo wyeksploatowane zaś ich średnia
miąższość wynosi 0,2m i jest charakterystyczna dla torfowisk zdegradowanych.

Ważnym czynnikiem wpływającym na właściwości torfowisk i powstających w nich torfów jest sposób
zasilania moradeł w wodę.

typy mokradeł w zależności od sposobu zasilania w wodę:



Torfowiska soligeniczne – zasilane przez ruchliwe wody podziemne napływające do siedliska z
warstw wodonośnych obszarów przyległych. zasilane wodami wypływającymi z warstw
wodnonośnych które mogą zawierać znaczne ilości substancji mineralnych. Często nazywane
bielawami.

Można podzielić je na dwa typy:

a) torfowiska wyciekowe zasilane wodami o swobodnym zwierciadle wody:
- otwarte – odpływ jest regulowany przez przepuszczalność złoża torfowego
-hamowane – odpływ jest hamowany przez różnie ukształtowana powierzchnię podłoża
mineralnego tworzącego zagłębiania lub progi dolinowe
b) torfowiska naporowe
- zasilane punktowo i obszarowo o odpływie regulowanym przepuszczalnością złoża
-tamowane odpływ wód jest hamowany przez różnie ukształtowaną powierzchnię podłoża
mineralnego



Mokradła fluwiogeniczne – zasilana wodami powierzchniowymi pochodzącymi ze spływów
powierzchniowych oraz z rzek. Najczęściej występują w dolinach rzecznych. Określa się je
często mianem lęgów.



Torfowiska topogeniczne – powstające w miejscach zasilanych wodami podziemnymi przy
słabym ich odpływie



Torfowiska ombrogeniczne – występujące w miejscu gromadzenia się wód opadowych w
terenie o utrudnionym odpływie. rozwijają się na gruntach przepuszczalnych w miejscu
gromadzenia się wód opadowych. Wzrost zależy od podpiętrzenia wody w sąsiednich
terenach.

a) hydrologicznie izolowane – położone są na gruntach słabo przepuszczalnych nie mających
kontaktu hydraulicznego z wodami z otoczenia. Narastają dzięki magazynowaniu wód
opadowych.

Charakterystyczną cechą torfowisk jest ich dwuwarstwowa budowa

Pierwszą warstwę stanowi tzw. akrotelm. Akrotelm to powierzchniowa żywa aktywna warstwa
torfowiska, torfogenna o głębokości do 0,5 m złożona z żywych roślin która odznacza się zmienną
zawartością wodną, okresowym napowietrzaniem oraz dużą aktywnością mikrobiologiczną. W
warstwie tej następuje akumulacja materii organicznej w postaci torfu.

Drugą głębiej położoną warstwą stanowi katotelm – inaczej określany jako „martwy” podkład torfu
lub warstwa podścielająca. Warstwa ta charakteryzuje się stałym nasycenie wodą, warunkami
beztlenowymi, brakiem mikroorganizmów tlenowych oraz małą liczbą organizmów beztlenowych. W
warstwie tej odkłada się powstający w wyniku procesu torfotwórczego torf.

Jeżeli torfowisko posiada obie wyżej omówione warstwy (z czynnym procesem torfotwórczym)
określane jest według Ingrama jako diplotelmic.

Jeżeli nie posiada warstwy akrotelmu – jest torfowiskiem jednowarstwowym określanym jako
haplotelmic.

Torfowiska wysokie typu atlantyckiego – Powstaje w terenach gdzie suma opadów jest większa od
parowania i odpływu. mogą powstawać na nieprzepuszczalnym podłożu mineralnym a także na
torfowiskach niskich.

Torfowiska typu Aapa występują w północnej i środkowej Skandynawii. Charakteryzują się łagodnie
opadającymi stokami oraz mezotroficznymi lub oligotroficznymi kępami przeplatającymi się z
eutroficznymi lub mezotroficznymi dolinkami.

Torfowiska typu Palsa występują w strefie klimatu arktycznego

Torfowiska kołdrowe występują w północnej części Wysp Brytyjskich i w Norwegii, w warunkach
bardzo wysokich opadów

Torfowiska wysokie typu kontynentalnego – Powierzchnia w okresach suchych płaska zaś poziom
wody ulega wtedy obniżeniu. W okresach opadów deszczu powierzchnia może się uwypuklić

Właściwości wód badanych młak – mineralizacja

Właściwości wód badanych młak – Ca2+

Właściwości wód badanych młak – NO3-

Stopień rozkładu torfu jest określany ilością amorficznej masy organicznej – humusu, wyrażona w %.

Metody polowe polegają na obserwacji cech torfu podczas wysikania w dłoni świeżo pobranej próbki.
Bierze się pod uwagę zdolność przeciskania się masy organicznej między palcami, ilość i barwę
wyciskanej wody oraz dość pozostałych w ręku nierozłożonych szczątków roślinnych.

Na podstawie stopnia rozkładu Okruszko zaproponował podział torfów niskich na:



Słabo rozłożone (H

1

– H

3

wg skali von Posta) – Włókniste, oznaczone symbolem R

1



Średnio rozłożone (H

4

– H

6

wg skali von Posta) – Mozaikowate, oznaczone symbolem R

2



Silnie rozłożone (H

7

– H

10

wg skali von Posta) – Amorficzne, oznaczone symbolem R

3

Gęstość fazy stałej to stosunek masy fazy stałej torfu do objętości zajmowanej przez tę fazę.
Wielkość ta zależy od zawartości w torfie materii. (od 1300 do 1700 kg/m3.) Wraz ze wzrostem
stopnia rozkładu torfu i stopniem przeobrażenia murszów następuje wzrost gęstości fazy stałej.

Gęstość gleby to stosunek suchej masy gleby do jej objętości w stanie naturalnym bez naruszenia
struktury. Gęstość objętościowa mieści się w granicach od 60 do 400 kg/m3. Torfy słabo rozłożone
zawierające małe ilości domieszek mineralnych charakteryzują się mniejszą gęstością niż torfy
rozłożone o dużej zawartości części mineralnych.

Porowatość torfu to stosunek objętości przestrzeni wolnych w torfie do objętości próbki torfu.
Porowatość jest odwrotnie proporcjonalna do stopnia rozkładu i zależy od składu botanicznego.

Pojemność wodna torfu – pełna pojemność wodna to największa ilość wody jaką torf może wchłonąć
i utrzymać w swojej masie. (do 97% wody.) Torfy silnie rozłożone i mursze charakteryzują się
mniejszą pojemnością wodną niż torfy słabo rozłożone.

Odczyn torfów
pH <4,5 gleby bardzo silnie kwaśne
pH 4,6 – 5,0 silnie kwaśne
pH 5,1 – 6,5 średnio kwaśne
pH 6,6 – 7,8 obojętne i lekko zasadowe
pH > 8,4 zasadowe

w torfach wysokich pH wynosi od 2,5 do 4,0, torfy przejściowe charakteryzują się nieco mniejszą
kwasowością (pH 4-5) zaś niskie najmniejszą 9PH 5,5-6,5)

Zawartość węgla : 50-60% suchej masy.

Zawartość azotu: 05 do 4% s.m. torfy niskie charakteryzują się większą zawartością azotu (2-4%) niż
torfy wysokie (0,8 – 1,2%)

Torfy mają dużą pojemność sorpcyjną dzięki czemu charakteryzują się dużą zdolnością zatrzymywania
różnych jonów i cząstek

Do 1999 r. istniało na terenie Polski 125 rezerwatów torfowiskowych zajmujących obszar 9 435 ha z
czego 1070 ha było objętych ochroną ścisłą.
W ramach Central European Peatland Project powstała „Strategia ochrony torfowiska w Polsce” w
której wyselekcjonowano najcenniejsze polskie torfowiska:

- torfowiska wybrzeża Bałtyku
- Pojezierza Zachodniopomorskiego
- doliny dolnej Odry
- Biebrzy i górnej Narwi
- Polesia Zachodniego
- torfowiska wapienne Chełmskiego Parku Krajobrazowego
- torfowiska Karkonoszy
- torfowiska Podhala
- torfowiska Bzury i Noteci

Proces renaturalizacji torfowiska wysokiego
1. Zatrzymanie odpływu wód powierzchniowych
2. Zahamowanie i minimalizowanie odpływu wód podziemnych
3. Utrzymanie stabilnego poziomu wody gruntowej nie mniejszej niż 0,1 m pod poziomem terenu i
wyeliminowanie jego wahań.
4. Zmniejszenie ewapotranspiracji z powierzchni torfowisk
5. Zahamowanie spływów powierzchniowych
6. Zapewnienie dużej pojemności wodnej wierzchniej warstwy
7. Stworzenie urozmaiconej rzeźby terenu (mikroreliefu)
8.ograniczenie troficzności:
NH4 NOx (dyrektywa azotanowa)
kontrola odczynu wskazane jest utrzymanie pH>4
zawartości fosforu niekiedy wskazane jest nawożenie
siarki nadmiar szkodliwy
wapnia w torfie
woda która dociera do torfowiska powinna być uboga w składniki mineralne.
9. stworzenie korzystnych warunków

Mszar torfowiskowy rozwija się tylko wtedy gdy poziom wody przez cały rok jest utrzymywany na
powierzchni lub bezpośrednio pod powierzchnią torfowiska.

Zasady ochrony siedlisk torfowiskowych ujętych w sieci Natura 2000.

Zasada nie ingerowania w aktualny reżim wodny torfowisk w których w warstwie akotelmu zachodzi
aktywny proces akumulacji materii organicznej.
w przypadku zatracenia naturalnego kierunku sukcesji roślinnej w skutek obniżenia poziomu wody w
torfowisku należy dążyć do odtworzenia uwilgotnienia i przywrócenia pierwotnego typu gospodarki
wodnej na jego terenie.
Jeżeli fitocenozy torfotwórcze są uzależnione od określonego sposobu użytkowania
powstrzymującego rozwój innej roślinności niż torfotwórcza (wykaszanie) to powinny być one
okresowo wykaszane.
W siedliskach o wtórnej genezie np. mszary w dobrze uwilgotnionych wyrobiskach po eksploatacji
torfu najwłaściwszą formą ochrony jest ochrona bierna .
Ochrona żywych torfowisk wysokich i ich niezwykle specyficznej flory i fauny sprowadza się do
nienaruszenia ich systemy hydrologicznego i utrzymania oligotrofii.

Zalecenia ochronne:
- zachowanie bezodpływowego charakteru ich zlewni
- zachowanie wyłącznie powierzchniownego dopływu z bezpośredniej zlewni
- utrzymanie bezpośredniej zlewni torfowiska w stanie zalesionym
- w przypadku torfowisk leżących w pobliżu pól uprawnych oddzielenie go pasem nieoranego gruntu
przechwytującego wraz z roślinami zasiedlającymi ten pas eutroficzne zmywy z sąsiedztwa
- zapobieganiu pogłębieniu naturalnie podtopionego okrajka torfowiska np. w celu prowadzenia
hodowli ryb

Ochrona torfowisk wysokich na których zostały naruszone naturalne warunki abiotyczne i częściowo
fitocenotyczne gdzie istnieje możliwość wznowienia procesu torfotwórczego jest znacznie bardziej
złożona. Polega ona na przywróceniu możliwie największej powierzchni danego torfowiska akrotelmu
i utrzymaniu jego oligotrofii i kwaśnego odczynu.

Ochrona torfowisk wysokich z roślinnością torfotwórczą (żywych) oraz zdegradowanych lecz zdolnych
do naturalnej i stymulowanej regeneracji

Podstawowe zagrożenia:
-obniżenie poziomu wody w kopule torfowiska może doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu
akrotelmu a także jego zaniku
- pożary – zwłaszcza pożary wgłębne regeneracja torfowisk jest po takich pożarach niemożliwa
- intensywna gospodarka leśna związana jest z odwadnianiem torfowisk kotłowych i zmianę sukcesji
roślinnej – zmniejszaniu się gatunków torfotwórczych z rodzaju Sphagnum oraz zmniejszaniu się
powierzchni zbiorowisk nieleśnych
- eksploatacja torfowisk wysokich – pozyskiwanie torfu

Ochrona torfowisk przejściowych i trzęsawisk

Siedliska torfowisk przejściowych i trzęsawisk zajmują silnie uwilgotnione zagłębienia terenu np.
lądowiejące zbiorniki wodne zawierające wody o niewielkiej zawartośći substancji mineralnych i
podlegające zakwaszeniu.

Zalecenia ochronne:
- utrzymanie stosunków warunków wodnych
- zapobieganie eutrofizacji

Podstawowe zagrożenia:
- destabilizacja stosunków wodnych
-eutrofizacja

Ochrona obniżeń dolinkowych i pła mszarnego

Obniżenia dolinkowe i tak tzw. kępki tworzą charakterystyczną dla torfowisk wysokich strukturę. Obie
formy tworzą się na kopułach żywych torfowisk wysokich lub na mszarach nasuwających się na
zarastające jeziora oligo lub dystroficzne.

Jeżeli jezioro faluje płaty takie mogą się zerwać i tworzą wtedy pływające wyspy. Pła mszarne wokół
zbiorników wodnych lub w ich zatokach mogą mieć postać płaskich dywanów. Mogą także tworzyć
się także w wyrobiska na torfowiskach przejściowych i wysokich powstałych po wydobyciu torfu.

Zalecenia ochronne:
-utrzymanie stałego i wysokiego poziomu wody
-unikanie mechanicznego zniszczenia powierzchni pła

Podstawowe zagrożenia:
-obniżenie poziomu wody w zbiornikach wodnych w których występują
- pło mszarne charakteryzuje duża wrażliwość na zadeptywanie i uszkodzenia mechaniczne
- zwalanie drzew podczas wycinki napowierzchnie śródleśnych jeziorek
- wapnowanie wód jeziorek w celu umożliwienia hodowli ryb
- melioracje odwadniające

Ochrona torfowisk nakredowych*

Występują na pokładach wapiennej gytii kredzie jeziornej lub skałach wapiennych. Na terenie Polski
są rzadkie i niewielkie

Są to torfowiska z grupy torfowisk niskich dlatego aby siedliska te mogły się zachować koniecznych
jest stały dopływ wód zasobnych w wapń. W wyniku naturalnej sukcesji mogą one się przekształcać w
torfowiska zasadowe ale nie obfitujące w wapń a także w torfowiska umiarkowanie kwaśne. Ten
kierunek rozwoju torfowisk nakredowych może być spowodowany i przyspieszony przez
antropogeniczne obniżenie poziomu wody w torfowisku.

Zalecenia ochronne:
- utrzymanie stałego poziomu wód w torfowisku

Podstawowe zagrożenia
- obniżenie poziomu wody w torfowisku w skutek wytworzenia leja depresyjnego
-przerwania poziomu wodonośnego który zasila torfowisko
-zwiększenie poboru wody ze zlewni w której torfowisko się znajduje

Ochrona torfowisk alkalicznych

Torfowiska alkaliczne zasilane są wodami podziemnymi które są zasobne w jony metali
wypłukiwanych z warstw wodonośnych oraz z podłoża mineralnego. Występują najczęściej w pobliżu
wysięków wód u podnóża stoków na niżu a także w niewysokich górach.

Zalecenia ochronne:
-zahamowanie ogólnego zanieczyszczenia atmosfery
-zahamowanie i spadek poziomów wód gruntowych
-uwzględnienie lokalizacji torfowiska podczas prac projektowych inwestycji budowlanych

Podstawowe zagrożenia:
-melioracje odwadniające
-naruszenie obiegu wód podziemnych (budowa autostrad)
-nadmierny pobór wód do celów konsumpcyjnych i przemysłowych

Torfowisko Całowanie jest jednym z największych torfowisk Mazowsza jego powierzchnia obejmuje
1200 ha. Jest to źródliskowe torfowisko niskie położona na zboczach doliny Wisły w południowo
zachodniej części Mazowieckiego PK. Bagno Całowanie odpowiada kryteriom zarówno Dyrektywy
Ptasiej jak i DS. w latach 60 torfowisko zostało zmeliorowane i częściowo zaorane. Mimo to
zachowała się duża część jego dawnego bogactwa przyrodniczego. Rowy w większości niemal
zupełnie zarosły a od lat 80 obserwuje się wyraźną poprawę stosunków wodnych i ponowne
zabagnienie.

Głównym celem projektu jest wypracowanie zasad czynnej ochrony oraz utrzymanie najcenniejszych
siedlisk i zbiorowisk roślinnych całego torfowiska Całowanie. Proponuje się aby docelowo programem
czynnej ochrony objąć fragmenty wszystkich najcenniejszych układów ekologicznych stanowiących o
wartościach przyrodniczych torfowiska Całowanie tzn. mechowiskowych torfowisk niskich, łąk
trzęślicowych, szuwarów wysokoturzycowych, szuwarów właściwych, wilgotnych łąk rdestowo-
ostrożeniowych, ciepłolubnych muraw, a także przykrawędziowych kompleksów olsów. Obecnie
biorą pod uwagę pilotażowy charakter projektu za priorytet należy uznać ochronę i restytucję
mechowisk i łąk trzęślicowych jako ekosystemów skupiających szczególnie dużo rzadkich i
zagrożonych gatunków roślin i zwierząt oraz restytucję stanowiska brzozy niskiej cennego ginącego
gatunku torfowiska Całowanie rokującego jednocześnie duże szanse na skuteczną ochronę.

Cele cząstkowe projektu to:
1. Utrzymanie i restytucja siedlisk mechowiskowych
2. Ochrona i restytucja stanowisk brzozy niskiej
3. Utrzymanie i ochrona łąk trzęślicowych.
4. Utrzymanie bioróżnorodności wydm i ich otoczenia
5. Popularyzacja zagadnień związanych z ochroną środowiska wśród lokalnej społeczności

W ramach projektu zaplanowano także reintrodukcję brzozy niskiej. Przyjmuje się że najwłaściwszą
metodą ochrony tego gatunku jest utrzymanie w miejscach jej występowania otwartych zbiorowisk
torfowiskowych poprzez niedopuszczenie do rozwoju drzew i wysokich krzewów.