I

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Sytemowe podejście do problematyki środowiskowej

Grzegorz Dobrzański

SYSTEMOWE PODEJŚCIE

DO PROBLEMATYKI ŚRODOWISKOWEJ

1. NAUKA O OCHRONIE ŚRODOWISKA ORAZ JEJ CHARAKTER

Niezbędny dla rozwiązania problemów ochrony środowiska zasób wiedzy dostarczają

liczne nauki: przyrodnicze, społeczne, medyczne, prawne, techniczne. Żadna z nich nie daje
jednak pełnego obrazu zjawisk. Rodzi to podstawowy problem epistemologiczny i
metodologiczny ochrony środowiska.

Naukowcy z różnych dyscyplin rozpoznają, analizują te same zjawiska w różny

sposób. Przykładem może być stanowisko ekologów i ekonomistów w odniesieniu do
wycinania lasów tropikalnych.

Ekologowie opisują to zjawisko przede wszystkim jako destrukcję przyrody, redukcję

różnorodności  gatunkowej  i  genetycznej,  długookresową  degradację  jakościową  i  ilościową
gleb  i  naturalnych  ekosystemów.  Za  przyczynę  deforestracji  uważają  suszę,  w  połączeniu  z
presją  wywieraną  przez  wzrost  populacji  (np.  przepasienie).  Rozwiązania,  które  proponują,
obejmują  tworzenie  obszarów  chronionych,  lasów  ochronnych,  zahamowanie  wzrostu
populacji, sadzenie drzew itd.

Ekonomiści natomiast uważają, że sednem problemu wylesiania jest spadek dobrobytu

ludzi. By wytłumaczyć wylesianie kładą nacisk na konwersję ziemi, wycinkę, zbieranie opału
itp.  Te  aktywności  wyjaśniają  przez  strukturalne  cechy  społeczeństwa,  działanie  sił
ekonomicznych, wpływ polityki  państwa i  relacji rynkowych, wzrost rzadkości  powodujący
wzrost nacisku na ziemię i drewno. Rola suszy i wzrostu populacji często jest pomniejszana.
Rozwiązania  ekonomistów  dotyczą  zmian  struktury  gospodarczej  i  systemu  bodźców  w
połączeniu z poprawą technologii i redystrybucją zasobów.

Są to więc dwa różne światy - różne problemy, przyczyny i rozwiązania. Te różnice

wynikają z zupełnie odmiennych paradygmatów obu nauk.

W ekonomii (szczególnie w jej dominującym, neoklasycznym paradygmacie) zasady

racjonalności  są  ustanawiane  przez  takie  czynniki  jak  maksymalizacja  zysku  czy
użyteczności.  Ekonomiści  analizują  istniejące  trendy  w  kategoriach  oszczędności,
inwestowania  i  wzrostu.  Kierują  się  teoriami  i  wskaźnikami  ekonomicznymi,  które  w
mniejszym  lub  większym  stopniu  widzą  przyszłość  jako  ekstrapolacje  teraźniejszości.
Posługują  się  przede  wszystkim  modelami  liniowymi,  mało  użytecznymi  do  ujmowania
powiązań  strukturalnych  i  funkcjonalnych  istniejących  w  rzeczywistości.  Perspektywa
czasowa  daje  priorytet  obecnej  konsumpcji  i  zyskom.  Natura  jest  postrzegana  jako  zasoby
nieograniczone i podzielne. Postęp technologiczny odsuwa wszelkie pojawiające się naturalne
ograniczenia.  Ekonomicznie  racjonalne  użycie  zasobów  naturalnych  może  spowodować
wyczerpywanie, degradację zasobów, mało uwagi zwraca się na reprodukcję zasobów.

Dla ekologów ekonomiczne koncepcje racjonalności nie wydają się sensowne.

Ekologowie postrzegają procesy rozwoju w kategoriach krzywej logistycznej i cykli
zamkniętych. Wszystkie procesy są więc ograniczone, zamykają się w ramach wyznaczonych
przez naturalne parametry ekosystemu ziemskiego. Widzą złożoność przyrody, wielość

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Sytemowe podejście do problematyki środowiskowej

Grzegorz Dobrzański

różnorodnych powiązań niemożliwą do opisania prostymi, liniowymi modelami. Wyraźniej
więc dostrzegają niszczenie naturalnych systemów i wyczerpywanie zasobów.

W praktycznym ujęciu ekologicznie racjonalny człowiek ma dłuższą perspektywę

czasową i inną orientację w wartościowaniu struktury i poziomu obecnej i przyszłej
konsumpcji niż ekonomiści. Raczej pesymistyczny jest jego pogląd na opcje oferowane przez
substytucję i nowe rozwiązania technologiczne. Natura jest postrzegana jako ekosystem, a nie
tylko zasób dla człowieka.

Te generalizacje prowadzą uwagę ekonomistów i ochroniarzy w przeciwnych

kierunkach i stąd wiele kwestii ekonomicznych i ekologicznych jest w logicznym konflikcie.

Specjalizacja, specyficzne metodologie z pewnością pomagają w poszukiwaniu

odpowiedzi na wiele pytań. Równocześnie prowadzi jednak do zamykania się naukowców w
obrębie  własnej  dziedziny,  przez  co  stają  się  mniej  zdolni  do  uwzględniania  problemów
realnego  świata.  Ich  odpowiedzi  na  ważne  problemy,  w  tym  ekologiczne,  muszą  z  natury
rzeczy  być  cząstkowe.  Potrzeba  jest  współpraca  różnych  dziedzin.  Zatem  w  programach
badawczych dotyczących środowiska, ekonomista i ekolog często muszą się spotykać razem.
Oczywiście  integracja  winna  być  przedmiotem  zainteresowania  i  innych  dyscyplin
badawczych.

Integracja specjalistów różnych dziedzin odbywa się pod hasłami multi- i

interdyscyplinarności.

Multidyscyplinarność polega na skupieniu naukowców z różnych dziedzin, by

zastosować ich różne perspektywy do tego samego zjawiska. Istnieje zatem wtedy, gdy ludzie
pracują równolegle nad pewnym zagadnieniem, gdy następuje jedynie wymiana czy przepływ
wyników badań. Jednak ekonomia i ekologia są dyscyplinami o strukturze i metodologii tak
odmiennej, że ich przedstawiciele z trudnością porozumiewają się ze sobą. Wymiana
specyficznej wiedzy jest w takiej sytuacji konieczna i ważna, ale niewystarczająca.

Interdyscyplinarność jest czymś więcej niż tylko dodaniem wiedzy z różnych

dyscyplin. Punktem wyjścia do zrozumienia interdyscyplinarności jest stwierdzenie, że część
rzeczywistości  zmienia  charakter,  gdy  jest  integrowana  w  szerszym  kontekście.
Interdyscyplinarność  od  multidyscyplinarności  odróżnia  charakter  komunikacji  między
naukowcami  różnych  dziedzin.  Interdyscyplinarność  ma  miejsce,  gdy  podejmowane  są
świadome  wysiłki  w  celu  rozwoju  wspólnego  języka,  sieci  pojęć,  paradygmatu  w  celu
podjęcia wspólnych badań. Wymaga to pewnych podstawowych wspólnych założeń, jasnego
określenia  podstaw  metodologicznych,  formalnego  sformułowania  zajmowanych  stanowisk
epistemologicznych, metodologicznych (optymalnie - wypracowania wspólnego stanowiska).
Pozwala  to  tłumaczyć  język  jednej  nauki  na  język  innej.  Zarazem  interdyscyplinarność
oznacza także wyjaśnienie światopoglądów i wartości. Otwartość na inne dyscypliny, wiedza
o podstawowych założeniach, metodach i odkryciach niewątpliwie jest konieczna dla postępu
w ochronie środowiska.

Jeśli interdyscyplinarność oznacza przede wszystkim poprawę i rozbudowę

komunikacji między naukami, to mało sensowne jest w tym świetle poszukiwanie najlepszej
nauki czy nowej nauki do rozwiązania problemów ekologicznych.

W potocznym wyobrażeniu ochrona środowiska czy przyrody uchodzi za swoistą

dyscyplinę naukową (utożsamianą często z ekologią). Na określenie tej dyscypliny
proponowano nazwę "sozologia" (W.Goetel 1966). Jednakże propozycja powołania takiej

Stąd też rodzi się tendencja do traktowania ekologii jako specyficznego, całościowego sposobu myślenia o

problemach, w których wiele danych i niewiadomych nie da się sprowadzić do wspólnej miary oraz do
wprowadzania do zakresu jej zainteresowań społecznych i przestrzennych problemów rozwoju.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Sytemowe podejście do problematyki środowiskowej

Grzegorz Dobrzański

nowej nauki zasadniczo nie przyjęła się. Ochrona środowiska nie jest nauką

. Problematyka

środowiska jest tak złożona, że nie udaje się jej wepchnąć w jednolite ramy metodologiczne
jednej  nauki.  Nie  ma  nauki  o  ochronie  środowiska,  lecz  naukowe  podstawy  ochrony
środowiska, wypracowywane w ramach jednej dyscypliny (a więc nie obejmujące wszystkich
czy  nawet  choćby  wielu  aspektów  ochrony),  czasem  w  multidyscyplinarnej  czy
interdyscyplinarnej współpracy różnych nauk.

Naukowe podstawy ochrony środowiska można określić jako zasób wiedzy (i badania

prowadzące do jego uzyskania) o strukturze i funkcjonowaniu środowiska, jego relacjach z
systemami społeczno-gospodarczymi, jego zachowaniu wobec działań człowieka,
konsekwencji dla człowieka oraz kształtowaniu stosunku człowieka do niego.

2. PODEJŚCIE SYSTEMOWE

Współcześnie uznaje się, że podstawową perspektywą badawczą problematyki

użytkowania i ochrony środowiska powinna być perspektywa systemowa.

Według klasycznej definicji Bertalanffy’ego system jest to zbiór elementów

znajdujących  się  w  określonych  relacjach  między  sobą  i  otoczeniem.  Obecnie  dominujące
definicje opisują system celowościowo - z punktu widzenia określonych struktur lub funkcji,
np.  system  to  zbiór  wzajemnie  powiązanych  elementów,  wyodrębnionych  z  otoczenia  ze
względu  na  te  powiązania  .  Z  podstawowej  definicji  środowiska  wynika,  że  jest  ono
systemem.

Systemy posiadają następujące cechy charakterystyczne :

•

składają się podsystemów (elementów), np. ekosystem składa się z populacji;

•

uporządkowane są hierarchicznie,

•

posiadają granice (rzadko łatwe do określenia),

•

zawierają zasoby materialne, energetyczne i informacyjne, np. biomasa w ekosystemie;

•

występują relacje (wewnętrzne i z otoczeniem) reprezentujące różne drogi przepływu
zasobów, np. zależności pokarmowe;

•

posiadają mechanizmy kontroli i regulacji, które zapewniają spójność systemu, np.
sprzężenia zwrotne między drapieżcami a ich ofiarami;

•

posiadają właściwości (tzw. emergentne) nie dające się wyjaśnić przez badanie części
składowych, np. stabilność ekosystemów.

Istnienie właściwości emergentnych oznaczają, że struktura relacji nadaje systemowi

pewne cechy, które nie wynikają jednoznacznie z cech i charakterystyk składowych. Całość
jest  zawsze  czymś  więcej  niż  prostą  sumą  składników.  Środowisko  także  stanowi  pewną
całość,  której  prawidłowości  nie  można  ustalić  na  podstawie  wiedzy  o  prawidłowościach
rządzących poszczególnymi składnikami.

Zmiany w systemie są „kontrolowane” przede wszystkim przez sprzężenia zwrotne -

oddziaływanie  skutku  określonego  zjawiska  na  jego  przyczynę.  Pętle  sprzężeń  zwrotnych
występują, kiedy pewna zmiana (przyczyna) prowadzi do innej zmiany (skutku), która z kolei
zwiększa  lub  ogranicza  pierwotną  zmianę.  Sprzężenia  zwrotne  determinują  przebieg
procesów w czasie.
Sprzężenia zwrotne mogą być dodatnie lub ujemne.

Autorzy nie negują szans powstania takiej nauki w przyszłości, np. w oparciu o podejście systemowe. Próby

takie podejmowane są i współcześnie choćby w postaci ekonomii ekologicznej.

J.Faliński, Naukowe ... op.cit., s.21.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Sytemowe podejście do problematyki środowiskowej

Grzegorz Dobrzański

Sprzężenie pozytywne oznacza, że zmiana jednej wielkości oddziałuje na system w

ten sposób, że pierwotna zmiana jest potęgowana, wzmacniana. Skutek podtrzymuje
przyczynę, powodując dalsze narastanie skutków. Sprzężenia dodatnie są podstawą zmian w
systemach. Przykładem dodatnich sprzężeń zwrotnych może być:
•

wzrost populacji nie napotykającej ograniczeń w dostępności zasobów;

•

industrializacja - wzrost wielkości kapitału produkcyjnego prowadzi do wzrostu zysku,
który jest inwestowany w kolejne maszyny i technologie;

•

zjawiska związane z parą wodną jako gazem cieplarnianym – wzrost jej zawartości
prowadzi do wzrostu temperatury atmosfery, od której ogrzewają się oceany, co z kolei
powoduje dalszy wzrost zawartości pary wodnej w atmosferze.

Dodatnie sprzężenia mają ograniczony czas życia - zmiana nie może być

kontynuowana w nieskończoność. „Włączają” się bowiem czy zaczynają przeważać
sprzężenia ujemne prowadzące do ograniczania wielkości zmian. W sprzężeniach tych skutek
przeciwdziała przyczynie. Mają one funkcje regulacyjne, stabilizujące. Przykładem ujemnego
sprzężenia może być hamowanie:
•

wzrostu populacji przez brak pokarmu czy przestrzeni lub przez drapieżniki;

•

industrializacji przez ograniczone możliwości wzrostu siły nabywczej i konsumpcji;

•

oddziaływania pary wodnej jako gazu cieplarnianego przez tworzenie się większej ilości
chmur wraz ze wzrostem koncentracji pary w atmosferze.

W naturalne procesy jest wbudowanych wiele pętli sprzężeń negatywnych. Sprzężenia

negatywne  mogą  skutki  jakiejś  zmiany  przesunąć  w  czasie  lub  złagodzić.  Przesunięcie  w
czasie  ma  miejsce  np.  w  procesach  ogrzewania  lub  oziębiania  troposfery  -  okres
ekstremalnych  temperatur  jest  przesunięty  w  stosunku  do  ekstremów  nasłonecznienia.
Złagodzenie efektu obserwować można w przypadku względnych wahań temperatury, które
są mniejsze niż względne wahania intensywności promieniowania słonecznego.

Dla skutecznej ochrony środowiska niezbędne jest zidentyfikowanie tych czynników,

które  włączają,  nasilają  dodatnie  sprzężenia  powodujące  degradację  środowiska  oraz
czynników  mogący  wywołać  sprzężenia  hamujące  ją.  Oczywiście  jest  to  trudne  i  możliwe
przede wszystkim w odniesieniu do konkretnych sytuacji (problemów). Tym niemniej można
pokusić  się  o  wskazanie  uniwersalnych  czynników  hamujących  degradację  środowiska  –
może  to  być  „uderzenie  po  kieszeni”,  czyli  spowodowanie  aby  sprawcy  degradacji
środowiska byli odpowiedzialni ekonomicznie za jej spowodowanie.
Próbując zrozumieć funkcjonowanie środowiska oraz całego układu człowiek - środowisko w
różnych skalach przestrzennych należy uwzględniać szereg zjawisk wynikających z faktu, że
środowisko jest nie tylko systemem, ale systemem złożonym. W takich systemach występują
nieliniowych powiązań miedzy podsystemami.

Cechą charakterystyczną systemów złożonych jest chaos deterministyczny czyli

nieregularne, nieuporządkowane jego zachowania, u podstaw których leży głęboko ukryta
porządkująca struktura . Jego konsekwencje są niezwykłe.

Przede wszystkim skutkiem chaosu jest efekt motyla - niestabilność układu ze

względu na warunki początkowe. Nawet niewielka zmiana wartości jakiegoś parametru może
prowadzić  do  istotnych  zmian  w  stanie  całego  systemu.  Po  raz  pierwszy  efekt  ten  został
opisany w 1963 r. przez klimatologa Edwarda Lorenza, który stwierdził, że trzepot skrzydeł
motyla w jednym miejscu kuli ziemskiej może spowodować burzę w odległym krańcu świata.
Istnienie efektu motyla powoduje, że nawet niewielki błąd pomiaru lub w oszacowaniu może
spowodować, że prognozy zachowania się systemu będą odbiegać od rzeczywistości. Można
przewidzieć jedynie jakościową przyszłość systemu. Zachowania nigdy się nie powtarzają  –
w generaliach są jednorodne, lecz w szczegółach niepowtarzalne (np. fale na morzu). Dzięki

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Sytemowe podejście do problematyki środowiskowej

Grzegorz Dobrzański

istnieniu sieci  nieliniowych sprzężeń system  chaotyczny deterministycznie zachowuje się w
sposób  spójny,  harmonijny,  natomiast  cząstkowe  procesy  są  skomplikowane  i  trudne  do
opisania  Jednocześnie  efekt  motyla  uczy,  iż  granica  między  zjawiskami  ważnymi  i
podstawowymi  jest  bardzo  cienka  -  z  reguły  nie  ma  jednej  przyczyny  (zmiennej  o
przekroczonej  wartości  krytycznej).  Przyczyną  są  z  reguły  wzajemne  oddziaływania
fluktuacji grupy zmiennych. .

Systemy złożone ujawniają zachowania przeczące zdrowemu rozsądkowi, np. reakcja

systemu  na  zmianę  jakiegoś  parametru  może  być  odległa  w  czasie  i  przestrzeni  (rys.  1).
Równoczesne  często  stwarzają  pozory,  że  są  takie  same  jak  systemy  proste.  Określa  się  je
więc  mianem  systemów  „perfidnych”.  Wobec  tego  przypadkowe  symptomy  zmian  systemu
bywają  traktowane  jako  przyczyny  i  podejmowane  kroki  zaradcze  okazują  się  nieskuteczne
lub szkodliwe.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Sytemowe podejście do problematyki środowiskowej

Grzegorz Dobrzański

Rysunek 1. Porównanie reakcji systemu prostego i złożonego

reakcja

systemu

czas

system prosty

przestrzeń

system złożony

Źródło: opracowanie własne

Zmiany w systemach złożonych nie mają charakteru mechanistycznego i

addytywnego. Często występuje zjawisko synergii (synergizmu)  - wzajemnego potęgowania
skutków oddziaływania na system różnych czynników, wskutek czego wypadkowa działania
jest  większa  od  sumy  efektów  działania  oddzielnego.  Dla  przykładu  ze  zjawiskiem
synergetyzmu  mamy  do  czynienia  w  przypadku  oddziaływania  globalnego  ocieplenia  i
niszczenia  ozonosfery  na  szanse  powstawania  smogu  czy  zwiększenia  zagrożenia
nowotworami wskutek wspólnego działania azbestu i dymu tytoniowego (tab.1).
Często  także  występują  zjawiska  antagonizmu,  w  którym  oddziaływania  dwu  lub  więcej
czynników wzajemnie się znoszą.


Tabela 1. Zjawisko synergizmu w indukowaniu nowotworów przez azbest i dym tytoniowy

Grupa

Względne ryzyko śmierci na raka płuc

Niepalący, nieeksponowani na azbest

Niepalący, eksponowani na azbest

5,17

Palący, nieeksponowani na azbest

10,85

Palący, eksponowani na azbest

53,24

Źródło: Ch.Susanne, L.Hens, Ekologia człowieka. Stopniowa odpowiedź fenotypu na
środowisko, „Problemy” 1987, nr 7, s.37.

Paradoksalnie systemy chaotyczne mają cechy stabilności (dynamicznej). Samorzutne

mieszanie dwu rozdzielonych płynów w szklance zachodzi dość szybko, ale w morzach czy
jeziorach obserwujemy stabilne warstwy. Podobnie życie utrzymuje wysoko zorganizowane
struktury na różnych poziomach organizacji żywej materii.

Chociaż złożone systemy są odporne na wiele zmian, analiza takich systemów

pozwala  zazwyczaj  na  odkrycie  elementów,  które  mogą  podlegać  łatwym  i  znacznym
zmianom.  Np.  interes  własny  jest  podstawą  skuteczności  opłat  za  emisje  zanieczyszczeń.
Głównym celem nauki o środowisku jest odkrycie owych wrażliwych punktów w złożonych
naturalnych,  ekonomicznych  i  politycznych  systemach  oraz  pozytywnych  sprzężeń,  które
mogą wzmacniać konstruktywne działanie ochronne.

Systemowy charakter środowiska skłania do stosowania specyficznej metody

badawczej.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Sytemowe podejście do problematyki środowiskowej

Grzegorz Dobrzański

Dotychczasowy rozwój teorii systemów pozwolił na sformułowanie uogólnień (oprócz

już wspomnianych w tekście), których egzemplifikacje we współczesnej sytuacji
środowiskowej łatwo jest zidentyfikować:
•

współczesne i przyszłe problemy często są efektem poprzednich rozwiązań,

•

krótkookresowe polepszenia często prowadzą do problemów w długiej perspektywie
czasowej,

•

rozwiązanie może być gorsze niż sam problem,

•

łatwe rozwiązanie może w ogóle nie być rozwiązaniem,

•

szybkie rozwiązanie – na poziomie symptomów danego problemu – często wiedzie do
nowych problemów,

•

działania, które przynoszą najlepsze efekty, wcale nie są oczywiste w pierwszej chwili,

•

niski koszt i wysoka efektywność rozwiązań problemów rzadko idą w parze,

•

zawsze musimy rozpatrywać cały metasystem złożony z systemu i jego otoczenia.

Najważniejsze w podejściu systemowym wydaje się to, że usuwa ono dualistyczne

spojrzenie na przyrodę i ludzkość, ewidentne w myśleniu mechanistycznym. Ludzkość jest
częścią przyrody. Niezbędne jest nie manipulowanie naturą stosownie do potrzeb ludzkości
ale wzajemne dostosowywanie przyrody i ludzkości jako koewoluującej całości.

W ujęciu metodycznym w podejściu systemowym dąży się do uchwycenia spraw

zasadniczych dla analizowanego procesu z pominięciem szczegółów i spraw drugorzędnych,
wykorzystuje w rozwiązywaniu problemów rozumowanie przez analogię, wykorzystywanie
dorobku różnych dyscyplin wiedzy. Podejście systemowe polega przede wszystkim na•:
•

identyfikowaniu w rzeczywistych systemach tych elementów i relacji, które są istotne z
punktu widzenia celu badania czy działania,

•

budowaniu modeli, czyli uproszczonych do najważniejszych elementów odzwierciedleń
rzeczywistości.

3. MODELE RELACJI ŚRODOWISKO - CZŁOWIEK

3.1. Potrzeba tworzenia modeli

W systemie ludzkość - środowisko (przyroda) istnieją liczne i złożone relacje. Rozwój

społeczno-gospodarczy to w ogromnej mierze transformacja tych relacji. Pierwszym krokiem
dla racjonalnego ekologicznie rozwoju, właściwego wykorzystania środowiska i jego
zasobów niezbędne jest poznanie różnorodności i złożoności wzajemnych związków ludzkość
- środowisko.

Poznaniu służy przede wszystkim nauka. Jej celem jest tworzenie teorii, które łączą i

wyjaśniają  pewne  fakty,  wyjaśniają  przebieg  rzeczywistych  zdarzeń  i  procesów.  Naukowcy
pracując  na  określonym  problemem  formułują  szereg  możliwych  wyjaśnień  (hipotez)
odnośnie  obserwowanych  faktów.  Przeprowadzają  eksperymenty  sprawdzające  wnioski,
przewidywania,  wynikające  z  przyjętych  hipotez.  Celem  tych  testów  jest  określenie
najbardziej  prawdopodobnej  i  użytecznej  hipotezy.  Eksperymenty  pozwalają  odrzucić,
zdyskwalifikować  pewne  hipotezy  -  nigdy  nie  mogą  dowieść,  że  jakaś  hipoteza  jest
najlepszym czy jedynym wyjaśnieniem. Metodę naukową przedstawia w uproszczony sposób
rys.2.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Sytemowe podejście do problematyki środowiskowej

Grzegorz Dobrzański

Rysunek 2. Proces poznania naukowego (w uproszczeniu)

Źródło: G.T.Miller Jr., Living in the environment: prinicples, connections, and solutions,
Wadsworth Publishing Company, Belmont 1996, s.52.

Jeden z głównych problemów nauki tkwi w tym, że eksperyment (czy ukierunkowana

obserwacja)  bywa  czasochłonny,  drogi,  nawet  niebezpieczny,  a  czasami  wręcz  niemożliwy
(nie  dysponujemy  „alternatywnymi”  Ziemiami,  na  których  moglibyśmy  testować  hipotezę
globalnego ocieplenia. Jedną z alternatywnych metod naukowych używanych do testowania
konkurencyjnych  hipotez  jest  budowanie  modeli.  Naukowcy  nauczyli  się  budować  modele,
jako  przybliżone  reprezentacje,  symulacje  rzeczywistego  systemu  i  używać  ich  do
sprawdzania,  jak  coś  funkcjonuje.  Można  rzec,  że  są  one  „szybkim”  substytutem
rzeczywistości. Zresztą sednem wszelkiej ludzkiej działalności jest wymyślanie nowych idei i
wypróbowywanie  ich  przy  użyciu  modeli  tam  gdzie  to  możliwe  w  celu  redukcji  kosztów  i
niebezpieczeństw.  Pośród  wielu  typów  modeli  najczęściej  używa  się  modeli:  mentalnych
(myślowych, słownych), konceptualnych (diagram), graficznych (np. mapa), fizycznych (np.
globus), matematycznych.

3.2. Podstawowe modele relacji człowiek - środowisko

Najbardziej zgodne z rzeczywistością wydaje się założenie, że kula ziemska, biosfera

stanowi  supersystem,  w  ramach  którego  rozwijają  się  sprzężone  podsystemy  gospodarki  i
społeczeństwa (rys.3). Alternatywny i realistyczny model ujmuje środowisko - społeczeństwo
i  gospodarkę  jako  równorzędne  systemy  (rys.4).  Pierwszy  model  najlepiej  odzwierciedla
zależności  w  skali  globalnej  i  został  wykorzystany  do  poszukiwania  ekologicznych  granic
wzrostu  gospodarczego  (raporty  Klubu  Rzymskiego),  w  skalach  regionalnych  i  lokalnych
częściej wykorzystywany jest model drugi. Oba modele odzwierciedlają odmienne podejście
do  możliwości  sterowania  ochroną  środowiska.  W  pierwszym  modelu  odzwierciedlone  jest
przekonanie,  że  możliwości  świadomej  regulacji  systemu  środowisko  są  ograniczone  -
oznacza  to,  że  właściwe  gospodarowanie  środowiskiem  możliwe  jest  tylko  poprzez  zmiany

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Sytemowe podejście do problematyki środowiskowej

Grzegorz Dobrzański

społeczne i gospodarcze. W drugim podejściu uwidacznia się założenie, że można także
dostosowywać zasoby i warunki środowiska do potrzeb społecznych i gospodarczych.

Rysunek 3. Model gospodarki i społeczeństwa w ramach systemu środowisko

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 4. System środowisko - społeczeństwo - gospodarka

Źródło: opracowanie własne

Oba modele mają tę zaletę, że w sposób uproszczony, zgeneralizowany obejmują

wszystkie elementy, procesy i relacje, które decydują o stosunku człowieka do środowiska,
sposobach użytkowania i ochrony środowiska.

W zależności od celów badawczych podstawowe modele systemu środowisko -

społeczeństwo - gospodarka mogą być w różnym stopniu rozbudowywane i uszczegóławiane