Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
ZAGROŻENIE RÓŻNORODNOŚCI GATUNKOWEJ
Powszechnie znana konsekwencją działalności ludzkiej jest postępująca degradacja
środowiska życia człowieka. Problem zanieczyszczenia wody, powietrza, gleby, zmian
środowiska elektromagnetycznego, wyczerpywanie się surowców, zmiany klimatyczne są
obecne w różnej mierze w świadomości społecznej. Przeciwdziałaniu tym zjawiskom
poświęca się wiele uwagi i wysiłku. Hasło ochrony środowiska zatacza coraz szersze kręgi.
Wydaje się jednak, że paradoksalnie - powszechność wiedzy o problemach ekologicznych
sprzyja rozpowszechnianiu się przekonania, że czystość środowiska wystarczy, by
powstrzymać wszystkie zmiany degeneracyjne wywołane w przyrodzie przez człowieka.
Przekonanie to nie odpowiada prawdzie. Ubocznymi efektami aktywności człowieka są także,
a może przede wszystkim, zmiany polegające na zaniku różnorodności żywej przyrody.
Zmiany te zachodzą i zachodzić będą nawet wtedy, gdy zachowany będzie optymalny stan
środowiska. Nie wystarczy więc chronić środowisko, by chronić przyrodę w całej jej
różnorodności.
Pojęcie różnorodności biologicznej jest ogólne, elastyczne, pasujące do różnych
problemów i badań, użyteczne w organizowaniu działań ochronnych każdego szczebla.
1
Najprościej rzecz ujmując różnorodność biologiczna oznacza bogactwo i rozmaitość form
życia. Zgodnie z definicją Edwarda O.Wilsona bioróżnorodność jest to rozmaitość
organizmów, rozpatrywana na wszystkich poziomach (organizacji przyrody - przyp.aut.), od
odmian genetycznych należących do tego samego gatunku, poprzez zestawy gatunków,
rodzajów, rodzin i jeszcze wyższych jednostek taksonomicznych; także różnorodność
ekosystemów, które składają się z zespołów organizmów żyjących w poszczególnych
siedliskach i tamtejszych warunków fizycznych.
2
Zgodnie z definicją można rozpatrywać różnorodność na kilku poziomach organizacji
żywej materii. Najczęściej zwraca się uwagę na następujące poziomy (rodzaje, składowe)
bioróżnorodności:
genetyczny - zróżnicowanie genetyczne wewnątrz populacji czy gatunku, określane
głównie przez poziom heterozygotyczności;
gatunkowy - liczba gatunków na jednostkę powierzchni lub w danym środowisku;
ekosystemalno-siedliskowy - rozmaitość i zmienność siedlisk, która podtrzymuje
różnorodność zasiedlających je zespołów organizmów i ich biocenoz.
Ocena różnorodności biologicznej jest trudna co wynika z systemowego,
kompleksowego i dynamicznego charakteru świata żywego. Konieczne jest uwzględnianie nie
tylko ilości gatunków i układów ekologicznych różnego stopnia, ale i ich naturalności,
rzadkości, unikatowości (endemity, relikty), znaczenia funkcjonalnego. Bardzo szeroki zakres
ilościowych i jakościowych cech składających się na różnorodność biologiczną powoduje, że
z jednej strony trudno określić jednoznaczne jej wskaźniki, z drugiej - potrzebne jest
zgromadzenie bardzo dużej ilości informacji.
1
A.Hillbricht-Ilkowska, Różnorodność biologiczna siedlisk słodkowodnych. Problemy, potrzeby, działania, w:
Bioróżnorodność w środowisku wodnym, red. M.Kraska, „Idee ekologiczne” tom 13, seria „Szkice” nr 7,
Wyd. SORUS, Poznań 1998, s.13-14.
2
E.O.Wilson., Różnorodność życia, PIW, Warszawa 1999, s.491.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
W chwili obecnej charakterystyki różnorodności biologicznej obrazujące jej wielkość,
rozmieszczenie na kuli ziemskiej czy tempo degradacji najłatwiej oprzeć na danych
dotyczących bogactwa gatunkowego. Tego typu podejście ma ograniczenie - koncentracja na
najłatwiejszej do oszacowania różnorodności gatunkowej stanowi zaprzeczenie potrzeby
całościowego podejścia do opisu i ochrony przyrody, w którym bardziej niż o poszczególne
gatunki zwraca się uwagę na charakter i różnorodność procesów zachodzących w
ekosystemach.
Trzeba zaznaczyć, że zachowanie różnorodności biologicznej bardzo mocno wiąże się
z ochroną różnorodności kulturowej. Tradycje, instytucje i sposoby życia lokalnych
społeczności, plemion i szczepów na całym świecie stanowią skarbnicę wiedzy o świecie,
informacji o możliwościach ludzkich organizacji i sposobach myślenia, które z jednej strony
są wartością samą w sobie, z drugiej strony mogą stanowić bezcenny zasób niezbędny w
zmieniającym się świecie, w tym zasób przydatny dla ochrony różnorodności biologicznej.
„Trwająca niemal 4 mld lat ziemska ewolucja biologiczna doprowadziła do zebrania,
metodą prób i błędów, ogromnej ilości informacji o różnych sposobach życia organizmów
współistniejących z innymi w biosferze. Podobnie w ciągu ponad 50 tys. lat ludzie zgromadzili
ogromną ilość informacji o sposobach życia ludzi oddziałujących z innymi i z całą resztą
przyrody. Zarówno biologiczna, jak i kulturowa różnorodność są teraz poważnie zagrożone i
ich ochrona jest niezwykle pilnym zadaniem.”
3
1. TEMPO WYMIERANIA GATUNKÓW
Ocena tempa wymierania zależy od liczby gatunków na Ziemi. Jednakże liczba
gatunków nie jest dokładnie znana. Naukowcy nie są pewni nawet rzędu wielkości bogactwa
gatunkowego.
W chwili obecnej nazwanych i skatalogowanych jest maksymalnie około 1750000
gatunków, w tym: 52000 kręgowców 1272000 bezkręgowców (głównie owadów), 270000
roślin naczyniowych i mszaków, 72000 grzybów, 80000 glonów i pierwotniaków (Protista)
oraz 4000 bakterii
4
.
Nikt jednak nie sądzi, że jest to pełne odzwierciedlenie bogactwa gatunków. Wciąż
odkrywane są nowe gatunki. W latach 1978-87 odkryto 367 kręgowców (ptaki -5, ssaki - 26,
ryby - 231), 7222 owadów, 1700 grzybów. W całym wieku XX odkryto 11 gatunków waleni.
W samych latach dziewięćdziesiątych opisano trzy nowe rodziny roślin kwiatowych, przy
czym jedną z nich stanowią drzewa). W latach 1985-2007 nastąpił wzrost liczby znanych z
płazów 4003 do 6199. Szacunki liczby gatunków oparte o dynamikę odkryć określają liczbę
gatunków na 3 mln.
5
Od dawna także przyjmowano, że grupy najmniej poznanych organizmów niższych są
zarazem najprawdopodobniej najbogatsze w gatunki. W związku z tym całkowitą liczbę
gatunków szacowano na 3-5 mln. Wiele z ostatnich badań wskazuje, że gatunków może być
3
M.Gell-Mann, Kwark i jaguar, Wydawnictwo CIS, Warszawa 1996, s.487.
4
UNEP-WCMC, Global biodiversity: Earth's Living Resources in the 21st century, World Conservation Press,
Cambridge 2000. Większość innych źródeł podaje niższe szacunki liczby skatalogowanych gatunków.
5
B.Groombridge, 1992, cyt. za: K.Rykowski, Ochrona różnorodności biologicznej w lasach, w: Ochrona i
zrównoważone użytkowanie lasów w Polsce, red. B.Łonkiewicz, Fundacja IUCN Poland, Warszawa 1996,
s.169; Weiner J., Życie i ewolucja biosfery, PWN, Warszawa 1999, s.299; 304, E.O.Wilson, Przyszłość
życia, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2003, s.143; 2007 IUCN Red List,
www.iucnredlist/info/2007RL_Stats_Table%201.pdf
, data wejścia: 28.10.2007.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
jednak znacznie więcej – w szeroko zakreślonych granicach 10-100 mln.
6
W chwili
obecnej za najbardziej prawdopodobną liczbę gatunków uznaje się 13-14 mln.
7
Terry Erwin opublikował w 1982 r. artykuł, w którym zasugerował, że na świecie
może żyć 30 mln samych owadów. Szacunek swój oparł na badaniach przeprowadzonych w
puszczy amazońskiej. Za pomocą insektycydu opylał korony wybranych drzew. Zebrane w
ten sposób owady zaskoczyły Erwina swoich ogromnym zróżnicowaniem gatunkowym - co
najmniej dziesięciokrotnie większym od spodziewanego. Co więcej okazało się, że większość
tak zebranych owadów nie należy do żadnego ze znanych gatunków. Ten sam rezultat
uzyskiwano na różnych drzewach i w różnych regionach puszczy. Ponadto Erwin stwierdził
wielką specyficzność wielu nowych dla nauki gatunków - przywiązanie do pojedynczych
gatunków drzew lub regionów puszczy. Ekstrapolacja zebranych danych pozwoliła Erwinowi
określić liczbę owadów na 30 mln - rząd wielkości więcej niż szacowane do tej pory
zróżnicowanie gatunkowe!
8
Jostein Goksoyr i Vigdis Torsvik zbadali metodami genetycznymi populacje bakterii
w jednogramowej próbce osadów morskich oraz gleby z lasu bukowego w Norwegii.
Stwierdzili obecność po około 4-5 tysięcy odmiennych genetycznie form. Tymczasem w
literaturze opisanych jest tylko 4000 gatunków.
9
Te dwa przykłady obrazują ludzką ignorancję w zakresie wiedzy o różnorodności
życia na Ziemi.
Wymieranie gatunków jest faktem występującym od momentu powstania życia na
Ziemi. Do czasów nowożytnych przeżyło tylko kilka - kilkadziesiąt milionów gatunków
spośród około pół miliarda, które przewinęły się przez naszą planetę. Średni czas trwania
gatunku wynosi około 5 mln lat. W ciągu ostatnich 200 mln lat wymierało w ciągu każdego
miliona lat 900.000 gatunków. Tak więc średnia prędkość wymierania wynosi około jeden
gatunek na 1,1 roku.
10
Według innych obliczeń tempo wymierania tła wynosiło w ostatnich
500 mln lat 1 gatunek na 5 lat. Wyłączywszy z okresu obliczeń wielkie wymierania tempo tła
spada prawie do zera - w przeważającej części ziemskiej historii mijały setki i tysiące lat
między wymieraniami kolejnych gatunków.
11
Oceny obecnego tempa wymierania są bardzo zróżnicowane. W oparciu jedynie o
przypadki wymierania gatunków dobrze poznanych grup systematycznych szacuje się, że
tempo spadku bioróżnorodności jest 200-1000 razy większe od normalnego. Ostrożne oceny
uwzględniające nieznane gatunki stwierdzają, że tempo wymierania wynosi obecnie ponad
5000 gatunków na rok. Jest więc wyższe od naturalnego do 25000 razy.
12
Najczęściej
przytaczane w ostatnich latach oszacowania, to 27 tys. wymierających rocznie gatunków
13
i
6
R.M.May, Ile gatunków zamieszkuje Ziemię, „Świat Nauki” 1992, nr 12, s.20-27; V.Sokolov, Biodiversity and
sustainable development. w: Sustainable Development. Science and Policy, Bergen 1990, p.217-228.
7
P.M.Hammond, The current magnitude of biodiversity, w: Global Biodiversity Assessment, ed. V.H.Heywood i
in., Cambridge University Press, Cambridge, 1995, p.113-138.
8
R.M.May, Ile gatunków ... op.cit.; P.Ward, Kres ewolucji. Dinozaury, wielkie wymierania i bioróżnorodność,
Prószyński i S-ka,Warszawa 1995; s.302-304.
9
E.O.Wilson, Różnorodność ... op.cit., s.180-182.
10
J.Gliwicz, Różnorodność biologiczna, nowa koncepcja ochrony przyrody, „Wiadomości Ekologiczne” 1992,
nr 4, s.211-219.
11
P.Ward, Kres ... op.cit., s.299.
12
R.Goodland, The case that the world has reached limits. More precisely that current throughput growth in the
global economy cannot be sustained, w: Environmentally sustainable economic development: Building on
Brundtland, UNESCO, Paris 1991, s.15-28, R.Leakey, R.Lewin, Szósta katastrofa. Historia życia a
przyszłość ludzkości, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, s.281.
13
E.O.Wilson, Różnorodność ... op.cit., s.356.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
tempo wymierania wyższe od naturalnego 1000 razy
14
. Dobry przykład zmian tempa
wymierania gatunków daje jedna z ocen dotyczących ssaków, jako dobrze poznanej grupy
organizmów: przed 3,5 mln lat tempo wymierania wynosiło 0,01 gatunku na stulecie, przed
100.000 lat - 0,08, w latach 1000 - 1980 - 17, a w ostatnim dwudziestoleciu XX w. miały
wynieść 145 (co odpowiada 3,5% obecnej liczby ssaków na Ziemi).
15
Niezależnie od rzeczywistej liczby ginących gatunków ważne jest, że każda próba
oszacowania strat daje duże liczby.
16
. Świat naukowy coraz częściej zgodnie twierdzi, że
gatunki znikają w tempie niepokojącym i prawdopodobnie nigdy przedtem na Ziemi
niespotykanym. W historii Ziemi było już kilka masowych wymierań gatunków. Obecne
masowe wymieranie jest szóstym (nie licząc pomniejszych) w ciągu ostatnich 600 mln lat.
Jednak obecne ma swoje specyficzne cechy
17
:
jest prawdopodobnie najszybsze, a jego dynamika ciągle wzrasta;
dotyczy praktycznie wszystkich typów organizmów;
wszystkie przypadki zidentyfikowania przyczyn wymierania wskazują aktywność ludzką.
Obecne zagrożenie gatunków w skali globalnej przedstawia tabela 1. Rzeczywista
wielkość zagrożenia dla poszczególnych grup mieści się między wskaźnikami podanymi w
dwu ostatnich kolumnach tej tabeli.
14
Millenium Ecosystem Assessment,
http://www.millenniumassessment.org/en/index.aspx
, data wejścia:
28.08.2007.
15
E.C.Wolf, Ochrona różnorodności gatunków biologicznych, w: Raport o stanie świata 1985-1988.
Worldwatch Institute o szansach przetrwania ludzkości, pod red. L.Browna, PWE, Warszawa 1990, s.276.
16
T.E.Lovejoy, 1986, cyt. za: Leakey R. ...op.cit., s. 277.
17
M.Ryszkiewicz, Ziemia i życie. Rozważania o ewolucji i ekologii, Prószyński i s-ka, Warszawa 1996, s.265;
J.Weggett, Największe z wszystkich masowych wymierań, „Problemy” 1990, nr 4, s.60-61.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
Tabela 7.2. Zagrożenie gatunków wg głównych grup organizmów w 2008 r.
Ssaki
5 488
5 488
1141
20,8
20,8
Ptaki
9 990
9 990
1222
12,2
12,2
Gady
8 734
1 385
423
4,8
30,5
Płazy
6 347
6 260
1905
30,0
30,4
Ryby
30 700
3 481
1275
4,2
36,6
RAZEM
61 259
26 604
5966
9,7
22,4
Owady
950 000
1 255
623
0,07
49,6
Mięczaki
81 000
2 212
978
1,21
44,2
Skorupiaki
40 000
553
460
1,15
83,2
Koralowce
2 175
13
5
0,23
38,5
Pajęczaki
98 000
32
18
0,02
56,3
Inne
61 209
67
33
0,05
49,3
RAZEM
1 232 384
6 161
2 496
0,20
40,5
Mszaki
16 000
95
82
0,51
86,3
Paprotniki
12 838
211
139
1,08
65,9
Nagozalążkowe
980
910
323
33,0
35,5
Dwuliścienne
199 350
9 624
7 122
3,57
74,0
Jednoliścienne
59 300
1 155
782
1,32
67,7
Glony zielone i czerwone
10 038
60
9
0,09
15,0
RAZEM
298 506
12 055
8 457
2,83
70,2
Porosty
17 000
2
2
0,01
100
Grzyby
30 000
1
1
0,00
100
Glony brązowe
3 040
15
6
0,20
40,0
RAZEM
1 642 189
44 838
16 982
1,03
37,9
2008 r.
BEZKRĘGOWCE
ROŚLINY
INNE
Zagrożone
jako %
opisanych
jako %
ocenianych
KRĘGOWCE
ogółem
Opisane Oceniane
Źródło: Vié J.-C., Hilton-Taylor C., Stuart, S.N. (eds.), Wildlife in a Changing World – An Analysis of the 2008
IUCN Red List of Threatened Species, IUCN, Gland, 2009, s. 17,
data.iucn.org/dbtw-wpd/edocs/RL-2009-
001.pdf
, data wejścia 30.10.2010.
Grożąca redukcja bogactwa może wynieść 50% w ciągu niecałych dwu stuleci, a w
przypadku silnego efektu cieplarnianego nawet w ciągu kilkudziesięciu lat.
18
Zagrożenie wymieraniem dotyczy nie tylko gatunków „dziko” żyjących, ale także
odmian i ras hodowlanych. W Europie wyginęła już połowa ras zwierząt hodowlanych, na
145 istniejących rodzimych ras, zagrożonych jest 115. W trzecim świecie na 770 ras
zagrożonych jest 33% (początek lat 90-tych).
19
Wymieranie ocenia się nie tylko w kategoriach ewolucyjnych, czyli zniknięcia
gatunku z powierzchni Ziemi, lecz także w kategoriach ekologicznych tzn. w odniesieniu do
określonych obszarów. Tabela 2. przedstawia zagrożenie wybranych grup systematycznych
fauny i flory w wybranych krajach Europy i świata.
18
J.Diamond, Trzeci szympans, PIW, Warszawa 1996, s.481-482
19
D.Concar, Push for productivity kills off Third World breeds, „New Scientist” 1.02.1992, s.16; Światowa
strategia ochrony przyrody. LOP, Warszawa 1986, s.32.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
Tabela 2. Zagrożenie gatunków (w %) wg wybranych grup systematycznych w wybranych
krajach na początku XXI w.
Rośliny
naczyniowe
Ssaki
Ptaki
Ryby
Płazy
Gady
USA
27,5
16,8
11,7
31,7
44,0
18,0
Japonia
24,1
23,3
13,1
36,0
32,3
31,6
Australia
6,9
23,8
13,0
1,0
12,3
6,0
Rep. Czeska
42,5
20,0
50,0
41,5
61,9
72,7
Niemcy
24,6
37,9
27,3
68,2
61,9
78,6
Słowacja
30,3
21,7
4,0
24,0
44,4
38,5
Polska
11,0
13,5
7,8
21,0
-
33,3
Źródło: Ochrona środowiska 2009, GUS, Warszawa 2009, s.511-513.
Najbardziej zagrożone wymieraniem są gatunki naprawdę rzadkie (występujące w
niewielkich ilościach ze względu na biologię), siedliskowo i pokarmowo wyspecjalizowane,
ekologicznie konserwatywne, zamieszkujące wyspy oraz zajmujące nietrwałe lub silnie
niszczone przez człowieka siedliska - bagna, torfowiska, starodrzewia. Zanikanie i zagrożenie
zwierząt wymarciem w bardzo dużym stopniu zależy od ich pozycji w sieci pokarmowej. Z
reguły bardziej zagrożeni są konsumenci wyższych rzędów (drapieżcy).
2. PRZYKŁADY WYMIERANIA GATUNKÓW
Lista gatunków, które już wyginęły wskutek ludzkich działań jest długa i zasmucająca.
Od 1600 roku człowiek był przyczyną wymarcia 1600 gatunków (tylko wymarcia
udokumentowane). Prawdopodobnie straty były większe, lecz dokładnej liczby straconych
gatunków nigdy nie poznamy.
20
Poniżej podano jedynie dwa przykłady wymierań. Pierwszy z
nich dotyczy gatunku niezwykle liczebnego, co mimo wszystko nie uchroniło go do
zniknięcia z powierzchni Ziemi. Drugi natomiast , to przykład „masowości” wymierania.
Gołąb wędrowny
21
Gołąb wędrowny (Ectopistes migratorius) był mniejszy od naszych miejskich gołębi,
bardziej smukły, miał ogon przypominający jaskółczy oraz ubarwienie od niebieskiego do
szarawo-niebieskiego, z elementami koloru winnego i metalicznej opalizacji. Ze względu na
znakomite umiejętności "lotnicze" zwany był "błękitnym meteorem". Zasiedlał olbrzymie
obszary wschodniej i środkowej Ameryki Północnej. Zasadniczo był roślinożerny (głównie
nasiona drzew leśnych: żołędzie, buczyna), choć często suplementem diety były owady i
robaki. W jednym lęgu rocznie para wyprowadzała jedno pisklę, choć w roku obfitym w
pokarm mogła odbyć 2-3 gniazdowania.
Najbardziej charakterystyczną cechą gołębia wędrownego była jego ogromna
liczebność. Szacuje się ją (w momencie odkrycia Ameryki) na 3 - 5 mld. Obserwowano stada
o szerokości 1 mili i długości dziesiątek mil.
Indianie od wieków polowali na gołębie i nie wyniszczali ich. Europejczycy zobaczyli
je po raz pierwszy w 1534 r. Pierwsze doniesienia o polowaniach pochodzą z 1607 r. Na skalę
przemysłową polowania zaczęły się jednak dopiero we wczesnych latach XIX w. W 1857 r.
stwierdzono w Urzędzie Stanowym w Ohio, że nie ma podstaw do ochrony gołębia
20
R.Barbault, S.D.Sastrapradja, Generation, Maintenance, and Loss of Biodiversity, w: Global Biodiversity
Assessment, eds. B.H.Heywood, R.T.Watson, Cambridge University Press, Cambridge 1995, s.193.
21
A.Wierzbicki, Saga o gołębiu wędrownym, „Wszechświat” 1982, nr 10-11, s.180-183; The Passenger Pigeon,
Smithsonian Institution,
http://www.si.edu/Encyclopaedia_SI/nmnh/passpig.htm
, data wejścia: 28.08.2007.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
wędrownego. Pierwsze prawo chroniące gołębia wędrownego ustanowiono dopiero w 1897 r.
w stanie Michigan, ale było już za późno – 22. marca 1900 r. w Sargents w stanie Ohio został
upolowany ostatni żyjący na swobodzie przedstawiciel gatunku. Zdarzały się obserwacje
gołębia wędrownego na wolności (np. T.Roosvelt, ornitolog i prezydent USA, obserwował
ponoć niewielką grupkę tych gołębi jeszcze w 1907 r.), lecz były one sporadyczne i słabo
potwierdzone. Dnia 1 wrześniu 1914 r. o godzinie 13 w ZOO w Cincinnatti (Ohio) zmarła
Marta – ostatni przedstawiciel gatunku Ectopistes migratorius na Ziemi.
Przyczyny tak gwałtownego zaniku gatunku były następujące:
1. Masowe polowania podczas przelotów, żerowania i lęgów. O skali tych polowań niech
świadczy informacja, że w 1878 (kiedy już populacja znacznie się skurczyła) w na
ostatnim wielkim gniazdowisku w Petoskey (Michigan) przez prawie 5 miesięcy zabijano
codziennie około 50000 osobników. Cel polowań był różnorodny - na mięso (mięso
gołębi było często jedynym jego rodzajem dla niewolników), pierze, nawóz, paszę
(głównie dla świń). Używano gołębi wędrownych także w celach „sportowych” - jako
rzutki w klubach strzeleckich. Polowania odbywały się nie tylko przy pomocy broni
palnej, ale także ścinania drzew z gniazdami, zrzucania gniazd, palenia siarki na terenach
lęgowych, trucia zaprawionym alkoholem ziarnem, zastawiania pułapek. Szczególnie
okrutna była pułapka do łapania w sieci, w której przynętą był uwiązany ptak z zaszytymi
powiekami. Inne gołębie zlatywały się do niego ze względu na instynkt stadny, wpadały w
sieci i wtedy „myśliwi” miażdżyli ich głowy.
2. Zanikanie obszarów lęgowych żerowisk, głównie wskutek konwersji lasów na użytki
rolne. Jednocześnie wraz z zanikiem żerowisk gołębie znalazły zastępcze źródło pokarmu
w uprawach, co spowodowało, że farmerzy tępili je jako szkodniki.
3. "Defekty" biologiczne (niska płodność, silny instynkt stadny itd. ), co pozwalało na
egzystencję jedynie w środowisku nie zaburzonym przez człowieka.
Rajski ogród śmierci – Hawaje
22
Do kategorii niechlubnych przykładów błyskawicznego wymierania wielu rzadkich
gatunków należą Hawaje.
Na wyspach tych występuje wielka różnorodność środowisk, która sprawiła, że
nieliczne gatunki kolonizujące dały początek wszystkim gatunkom, które dzisiaj są tam
spotykane. Na stosunkowo niedużym obszarze Hawajów występuje co najmniej (badania
dopiero niedawno się zaczęły - nauka prawdopodobnie poznała np. zaledwie połowę
gatunków bezkręgowców, które żyją bądź żyły niedawno na tych wyspach) 2200 gatunków
roślin (w tym 97% to endemity), 8000 gatunków owadów, 1000 lądowych ślimaków, ponad
100 gatunków ptaków. Wszystkie one są potomkami jedynie około 1000 gatunków, jakie
dotarły na wyspy w ciągu 70 mln lat ich istnienia. I zdecydowana większość z nich jest
endemitami - nie występuje nigdzie indziej na kuli ziemskiej.
Pierwsza fala masowego wymierania miała miejsce na Hawajach wraz z pojawieniem
się na tych wyspach człowieka w IV w. naszej ery. Dowodem jest stwierdzenie wymarcia
m.in. ponad 50 gatunków ptaków.
Przybycie Cooka w 1778 r. zapoczątkowało drugą falę wymierania tej unikalnej fauny
i flory, która trwa do dziś. Wyrąbywano lasy na opał dla wielorybników i na handel (drewno
sandałowe, paprocie drzewiaste). Rozwijano rolnictwo na modłę europejską. Do roku 1840
sprowadzono ponad 1000 gatunków roślin uprawnych. Proces napływu nowych gatunków
22
J.Kornaś, A.Medwecka-Kornaś, Geografia roślin, PWN, Warszawa 1986, s.442-443; P.Ward, Kres ... op.cit.,
s.257-292; E.O.Wilson, Przyszłość ... op.cit., s.71-82.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
trwa do dzisiaj. Dawniej jeden gatunek przybywał na Hawaje raz na 70 tys. lat - obecnie są to
dziesiątki, a może i setki rocznie. Od czasów Cooka przybyło ich łącznie co najmniej 4600.
Spośród importowanych roślin 86 gatunków uznano za szczególne zagrożenie flory
hawajskiej. Np. poka, pnąca roślina sprowadzona z Kolumbii w 1920 r. jako atrakcja ogrodów
jest zagrożeniem nawet największych drzew, rozpanoszyła się jeżyna, trawy z rodzaju
Andropogon i Melinis (ozdobne), gruszla właściwa (guajawa) tworząca zwarte zarośla i
głusząca wszelkie inne rośliny. Te i inne szkodniki florystyczne spowodowały obniżenie
różnorodności miejscowych zespołów roślinnych i wymarcia wielu gatunków. W ostatnich
dziesięcioleciach wymarło 270 gatunków, a obecnie około 200 rodzimych gatunków
hawajskich uznano oficjalnie za zagrożone, a 650 uzyska ten status w najbliższej przyszłości.
Podobno już obecnie można spędzić wakacje na Hawajach nie widząc rodzimej rośliny.
Hawaje pozbawione były komarów. Dopiero w latach dwudziestych XIX w. dostały
się na wyspy wraz z resztkami zatęchłej wody pitnej ze statku z Meksyku. W ciągu ubiegłego
stulecia przybyły także, wraz ze sprowadzanymi ptakami ptasia ospa i malaria. Komary stały
się w tej sytuacji nie tylko uciążliwością dla ludzi, ale także żywicielem pośrednim pasożytów
i zarazków atakujących ptaki. Ptaki rodzime zostały zdziesiątkowane.
Większość roślin kwiatowych nie może obyć się bez zapylających je zwierząt. Na
Hawajach ponad 1000 gatunków owadów spełniało te funkcje. Przed co najmniej
kilkudziesięciu laty na Hawaje przybyła mrówka wielkogłowa - obecnie jest dominującym
owadem na terenach do 700 m n.p.m. Obok niego licznie występuje jeszcze tylko jeden
gatunek - introdukowany karaczan. Mrówki te w poważny sposób ograniczyły różnorodność i
liczebność owadów zapylających, a same nie uczestniczą w zapylaniu. W 1940 z Argentyny
sprowadzono gatunek mrówek, który świetnie czuje się na wyżej położonych terenach gdzie
nie dotarła inwazja wielkogłowych. W 1952 zawleczono mrówki o wyjątkowo długich
nogach, które świetnie wspinają się po drzewach.
Osy z gatunku Vespula maculifrons spowodowały spadek różnorodności gatunkowej
muszek owocowych Drosophila. Hawaje stanowią główne centrum tej różnorodności.
Z
lokalnymi
owadami
skutecznie
konkurują
także
mszyce,
mączaki
długoszczeciniaste, termity, karaluchy, pszczoły.
Na Hawajach ślimaki prawie nie miały naturalnych wrogów. Było więc ich wiele - z
reguły bardzo powolnych, wolno rozmnażających się i bezbronnych. Pod koniec ubiegłego
wieku było na Hawajach prawie 1000 gatunków - ich liczba szybko i stale maleje. Pierwsze
dobrały się do nich szczury. Obok nich na wymieranie ślimaków wpływ miało wycinanie
lasów i zmiana stosunków wodnych, nadmierne spasanie traw i kolekcjonerzy (misjonarz z
XIX w. J.T.Gullick w ciągu trzech lat zebrał - i zabił - ponad 45 tys. ślimaków!). Jednak
największy wkład w wyniszczanie ślimaków mają naukowcy - ekologowie. Na początku
XX w. w celach hodowlanych sprowadzono na Hawaje wielkie ślimaki afrykańskie –
achatiny (Achatina fulica). Jednakże wydostały się szybko spod kontroli i zaczęły niszczyć
lokalne uprawy. Truto je, ale większe straty powodowało to wśród rodzimych gatunków
ślimaków niż achatin. W połowie lat 50-tych zdecydowano w lokalnym Departamencie
Rolnictwa, żeby sprowadzić dwa gatunki drapieżnych ślimaków z Florydy. Tak uczyniono.
Po fakcie jednak okazało się, że sprowadzone drapieżniki bardziej gustują w miejscowych
gatunkach niż w achatinach. Rozpoczął się prawdziwy pogrom, a uprawy nadal były
niszczone. W efekcie do roku 1970 wymarła ponad połowa z gatunków żyjących w końcu
XIX w. Do 1990 r. wyginęło kolejne 25%. Jest bardzo prawdopodobne, że w ciągu stulecia
zostanie ich zaledwie około dziesięciu. Co zaskakujące jednak, biolodzy, którzy
przeprowadzili akcję zwalczania achatin, ogłosili jej sukces - w efekcie inne kraje Pacyfiku,
mające analogiczne problemy, poszły w ich ślady.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
Także wśród ptaków nastąpiła prawdziwa masakra. W okresie przybycia Cooka
awifauna Hawajów liczyła około 70 gatunków - do dziś przeżyło tylko 9 gatunków, których
populacje są wystarczająco liczne, by zapewnić im dalsze istnienie. Reszta wymarła lub
właśnie wymiera.
3. ZAGROŻENIE GATUNKÓW W POLSCE
W Polsce zidentyfikowano: 5368 gatunków grzybów, 12850 gatunków glonów, 3245
gatunków roślin (w tym 2490 roślin naczyniowych), 1166 gatunków pierwotniaków, 34662
gatunków bezkręgowców i 706 gatunków strunowców.
23
Przyjmując, że polska fauna tkankowców wynosi około 40000, to na lista gatunków
zagrożonych znajduje się niecałe 6,4% (2556), lecz w wielu grupach systematycznych to
zagrożenie jest znacznie większe. Wymarło już 213 gatunków. W ostatnich 400 latach z
polskiej fauny kręgowców zniknęło 16 gatunków (2,3%): 4 gatunki ssaków, 10 ptaków i po 1
gatunku ryb i gadów. Zagrożonych jest 135 gatunków (19,5% z zarejestrowanych 687), w
tym 22 na granicy wymarcia. Wśród stawonogów zagrożonych jest 2281 gatunków (i 196
wymarłych - razem), głównie owadów, a wśród pierścienic 12 gatunków. Najbardziej jednak
zagrożone są mięczaki: małże – 50%, ślimaki wodne – 57% i ślimaki lądowe (43%).
24
Z flory roślin naczyniowych Polski ubyły 44 gatunki. Zagrożonych jest znacznie
więcej gatunków: 462 (19%). Wśród organizmów zagrożonych w różnym stopniu znajduje
się około 50% porostów (plus 141 gatunków wymarłych), 39% wątrobowców i glewików,
32% mchów (7 gatunków wymarłych) i 23% grzybów wielkoowocnikowych, (53 gatunki
wymarłe).
25
Różnorodność biologiczna Polski maleje także w skali lokalnej. Na obszarze
Ojcowskiego PN w ciągu 150 lat wyginęło 36 gatunków roślin, a 37 uznane jest za ginące. Z
wysp Wolin i Uznam zniknęło 175 gatunków roślin spośród podawanych w końcu ubiegłego
wieku przez biologów niemieckich. Oznacza to 10% strat.
26
Na terenie Polski dwa gatunki miały swoje ostatnie ostoje: tur i tarpan.
Tur (Bos primigenius) był przodkiem bydła domowego. W późnym plejstocenie i
holocenie był szeroko rozprzestrzeniony w Europie i Azji. Sięgał po północną Afrykę i Bliski
Wschód. Kształtem i wielkością podobny był do bydła domowego. Długość jego ciała sięgała
3,2 m, a wysokość w kłębie 1,9 m (samiec) i 1,65 m (samica). Dożywał 15 lat.
Bardzo wcześnie został przez królów polskich objęty ius regale, które chroniło go nie
tylko ze względu na wartość łowiecką, ale także i dla większej famam Regni. Jednakże prawo
to było słabo egzekwowane, szczególnie w XIV w. W XIV-XV w. tur występował już tylko
na Mazowszu i być może na Lubelszczyźnie. W XVI w. tylko w lasach sochaczewskich, które
miały powierzchnię 250-300 km
2
. W początkach XVI w. stado liczyło jedynie 50 sztuk, a w
1627 r. ostatnia krowa padła w Puszczy Jaktorowskiej.
Przyczynami wymarcia tura było nadmierne polowanie, kłusownictwo, trzebież
puszcz będących siedliskiem tura oraz osadnictwo, z którym wiązały się takie zjawiska jak
23
Różnorodność biologiczna Polski, red. R.Andrzejewski, R., A.Weigle, NFOŚ, Warszawa 2003, s.11-12.
24
Z.Głowaciński, Uwagi końcowe i konkluzje, w: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce,
red. Z.Głowaciński, IOP PAN, Kraków 2002, s.
25
Z.Mirek, K.Zarzycki, W.Wojewoda, Z.Szeląg, Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i
grzybów, IB PAN, Kraków 2006; J.Żarnowiec, A.Stebel, R.Ochyra, Threatened moss species in the Polish
Carpatians in the luight of a New red list of mosses in Poland, w: Bryological Studies in the Western
Carpatians, ed. A.Stebel, R.Ochyra, Sorus, Poznań 2004, p.9-28.
26
J.Kornaś, A.Medwecka-Kornaś ... op.cit.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
niepokojenie, ograniczanie bazy pokarmowej przez wprowadzanie wypasów bydła i trzody
chlewnej oraz choroby.
27
Tarpan (Equus gmelini) uważany jest za jednego z przodków konia domowego
(niektórzy specjaliści sądzą, że jest odwrotnie.- tarpan jest zdziczałą formą konia).Tarpany
odznaczały się drobną budową ciała, niskim wzrostem - w kłębie około 135 cm. Były
płochliwe, szybkie, trudne do okiełznania, odporne na choroby oraz wytrzymałe na wysiłek
fizyczny i złe warunki klimatyczne. Żyły w stadach złożonych z kilkunastu sztuk.
Tarpany zamieszkiwały przede wszystkim na terenach otwartych i półotwartych
(stepy, lasostepy). Ich występowanie na obszarach leśnych uznaje się najczęściej za skutek
presji człowieka.
W epoce lodowcowej tarpany występowały na znacznych obszarach Europy. W
Średniowieczu areał ich występowania skurczył się do środkowo-wschodniej Europy. W XV-
XVIII w. tarpany trzymane były w licznych prywatnych zwierzyńcach, jako zwierzyna bardzo
już rzadka. Ostatecznie na wolności tarpany na obszarze dzisiejszej Polski wyginęły około
1728 r. (Puszcza Białowieska). Do początków XIX w. przetrwały jeszcze w zwierzyńcu
Zamoyskich na Roztoczu. Z początkiem lat 80-tych XIX w. zostały wybite prawdopodobnie
ostatnie tabuny tarpanów stepowych na południu Ukrainy.
Do głównych przyczyn wymarcia tarpana należy zaliczyć: polowania, kłusownictwo,
odłowy dla udomowienia i kojarzenia z końmi już udomowionymi, kurczenie się przestrzeni
życiowej.
28
4. PRZYCZYNY WYMIERANIA GATUNKÓW
Panuje powszechne przekonanie, że współczesne wymieranie rozpoczęło się dopiero
wraz z nadejściem cywilizacji przemysłowej. Tymczasem wielkie wymieranie zaczęło się
wraz z początkiem epoki lodowcowej (2,5 mln lat temu) i od tego czasu jego tempo wzrasta.
Epoka lodowcowa szybko zmieniała klimat Ziemi i poziom mórz. I wtedy, około 100 tys. lat
temu dodatkowym impulsem stała się działalność człowieka. Wszystkie okresy wielkich
wymierań wykazują podobną cechę - najpierw następuje globalne ochłodzenie i spadek
poziomu mórz. Lecz te czynniki tworzyły jedynie uwerturę do największej fali ubytku
różnorodności - ostateczny cios zadają osłabionej faunie i florze inne czynniki. Dawniej były
one naturalne (np. upadek wielkiego bolidu czy ogromne pożary) - obecnie jest to człowiek.
29
Wielu naukowców neguje, że nasi odlegli przodkowie spowodowali nasilenie
wymierania i przypisują ten fakt wyłącznie czynnikom naturalnym - zmianom klimatu. Jeśli
jednak tak jest, to istniejące gatunki mogą być narażone w najbliższej przyszłości na ogromne
niebezpieczeństwo wobec bezprecedensowego eksperymentu z atmosferą, jaki rozpoczął
współczesny człowiek.
27
Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce, red. Z.Głowaciński, PWRiL, Warszawa 2001, s.39-41.
28
Tamże, s.38-39.
29
P.Ward, Kres ... op.cit., s.19.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
Przyczyny wymierania określa się mianem „diabelskiego kwartetu”, który
obejmuje
30
:
1. Destrukcję siedlisk, w tym:
a) przejmowanie terenów na cele urbanizacyjne, rolnicze, przemysłowe, prowadzące do
przekształcenia struktury krajobrazu i likwidacji siedlisk/ekosystemów z całym ich
bogactwem gatunkowym;
b) zmiany cech siedliska/biotopu spowodowane np. eutrofizacją, odwodnieniem,
zakwaszeniem gleby, skażeniem substancjami toksycznymi - powszechnie znanym
przykładem jest zagrożenie ptaków drapieżnych wskutek oddziaływania DDT;
zanieczyszczenie i eutrofizacja wód spowodowały zanik małża skójki perłorodnej z
Dolnego Śląska - jedynego miejsca występowania w Polsce
31
;
c) fragmentację ekosystemów.
2. Bezpośrednią eksploatację, w tym:
a) nadmierną eksploatację populacji gatunków użytkowych: łowiectwo i kłusownictwo
było główną przyczyną wyginięcia tura, gołębia wędrownego, dronta dodo, moa, alki
olbrzymiej, krowy morskiej Stellera; 800 gatunków grzybów w Polsce (20%) jest
zagrożonych wskutek nadmiernych zbiorów; chrząszcze, motyle czy storczykowate
staja się łupem kolekcjonerów;
b) tępienie "szkodników i chwastów" - wilka, kajmana itd.
3. Introdukcję i zawleczenie obcych gatunków. Wskutek introdukcji giną lub wyginęły
takie gatunki, jak: żółwie galapagoskie (przyczyna - szczury, koty), przepiórki
nowozelandzkie (choroby), torbacze drapieżne (dingo), rak szlachetny (rak amerykański).
Okoń nilowy Lates niloticus wypuszczony w latach 50-tych do jez. Wiktorii spowodował
wyginięcie około 200 gatunków ryb). Relikt tatrzański Branchinecta paludosa zniknął ze
Stawu Dwoistego (jedno z dwu siedlisk) wskutek zawleczenia ryb.
32
4. Wtórne wymieranie (efekt kaskadowy) jako konsekwencja istnienia zależności między
organizmami. Po zniknięciu tzw. gatunków zwornikowych odgrywających kluczową rolę
w strukturze owych zależności następuje dramatyzna zmiana składu gatunkowego układu.
Tego typu zjawisko obserwowano na wyspie Barro Colorado w Panamie. Wytępienie
dużych drapieżników (jaguarów, pum i orłów harpii) spowodowało zniknięcie tam
mrówkołowów małych i wielu gatunków drzew. Stało się tak, ponieważ wielkie
drapiezniki polowały na średniej wielkości drapieżniki (pekari, małpy i ostronosy) i
nasionojady (aguti, paka). Wraz z wytepieniem wielkich drapieżników populacje ich ofiar
wzrosły. Rozmnożone średnie drapieżniki wyjadały mrówkołowy i ich jaja, a nasionojady
zahamowały rozmnażanie się tych gatunków drzew, które produkują duże nasiona.
33
Bogactwo istniejących form życia nie jest rozmieszczone na Ziemi równomiernie -
koncentruje się w wilgotnych lasach tropikalnych, rafach koralowch, zaroślach Afryki
Południowej (fynbos) i Australii Zachodniej (kwongan). Rozmieszczenie głównych obszarów
(hotspots) różnorodności biologicznej na Ziemi przedstawia mapa 7.1.
30
S.L.Pimm, M.E.Gilpin, Theoretical Issues in Conservation Biology, w: Perspectives in Ecological Theory,
red. J.Roughgarden i inni, Princeton University Press, Princeton 1989, s.116, rozwinięte.
31
Polska ... op.cit.,
32
A.Hillbricht-Ilkowska A., Różnorodność ... op.cit., s.31, 33.
33
J.Diamond, Trzeci ... op.cit. s.481.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
Mapa 1. Hotspots różnorodności gatunkowej na Ziemi
Źródło: Biodiversity hotspots,
http://www.biodiversityhotspots.org/xp/hotspots/resources/Pages/maps.aspx
, data wejścia:
2908.2007.
Szacuje się, że ponad 50%, a może nawet 90%, gatunków zamieszkuje wąski pas
wokół równika, w wilgotnym lesie tropikalnym, który zajmuje 7% powierzchni lądów.
Dlatego najbardziej destruktywnym dla bogactwa gatunkowego na Ziemi ludzkim działaniem
jest niszczenie lasów tropikalnych. O bogactwie gatunkowym puszczy tropikalnej może
świadczyć fakt, że E.Wilson na jednym gatunków drzewa w jednym rezerwacie w Peru
znalazł 43 gatunki mrówek - w faunie całej Polski występuje ich 75. P.Ashton na 10
jednohektarowych poletkach na wyspie Kalimantan znalazł 700 gatunków drzew, tyle samo
ile jest w całej Ameryce Północnej.
34
Drugim, obok lasów tropikalnych środowiskiem, którego niszczenie może mieć
drastyczny wkład w obniżenie różnorodności biologicznej, są rafy koralowe. W wyniku
ludzkiej działalności zniknęło już 5-10% pierwotnie istniejących raf. Podstawowe przyczyny
to zamulanie raf koralowych rosnącymi ilościami osadów niesionymi przez rzeki wskutek
wycinania lasów, rozwoju rolnictwa, górnictwa, prowadzenia pogłębiania cieków wodnych;
zagospodarowywanie wybrzeży powodujące zwiększoną ilość ścieków odprowadzanych do
mórz, przełowienie ryb raf koralowych, oraz polowania za pomocą ładunków wybuchowych
(dozwolone w 40 krajach); wykorzystanie koralowców na materiały budowlane (np. na
34
Polskie ... op.cit., Sokolov V. ... op.cit.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
cement w Indiach i Sri Lance), handel koralami (1,5 mln kg rocznie) oraz nadmierna lokalnie
turystyka.
35
5. MOTYWY OCHRONY BOGACTWA GATUNKOWEGO
Można postawić tezę, że życie ludzkie jest możliwe tylko w różnorodnym świecie.
Tym samym przyroda staje się wyznacznikiem działania. Różnorodność biologiczna
staje się warunkiem kulturowym. Kultura zależy od świata roślin i zwierząt w tym
sensie, że środowisko tworzy dyspozycje dla życia ludzkiego: gospodarcze, społeczne,
artystyczne, a także i moralne.
36
5.1. Motywy ekonomiczne
Rolnictwo
Przed 6 tys. lat było 6-7 tys. gatunków spożywanych roślin, w XIX w. - 250, obecnie -
około 180. Około 85% żywności na świecie pochodzi bezpośrednio lub pośrednio z około 20
gatunków roślin, a ponad 2/3 z trzech: kukurydzy, pszenicy i ryżu. Uprawa tych wszystkich
gatunków rozpoczęła się już przed tysiącami lat - nie były one selekcjonowane pod kątem
zaspokajania potrzeb współczesnej, przemysłowej cywilizacji. Głód panujący na obszarach
tropikalnych i subtropikalnych uświadamia nam, że nie wszędzie stosowne jest rolnictwo,
takie jak w strefie umiarkowanej i sugeruje, że należałoby sprawdzić i wykorzystać rolniczy
potencjał innych gatunków roślin. Zapewne wiele spośród 30-35 tys. gatunków roślin o
właściwościach spożywczych pozwoliłoby na rozwój rolnictwa tam, gdzie uprawa
wyselekcjonowanych dotąd gatunków nie jest możliwa lub daje niewspółmierne do potrzeb
efekty.
37
Budzi niepokój fakt, że giną wartościowe taksony i genotypy, które mogłyby być
materiałem wyjściowym do hodowli. Korzyści ochrony obejmują utrzymanie wysokiej
jakości upraw oraz nowe gatunki hodowlane i uprawne.
Przykładem wprowadzania nowych gatunków może być komosa kwinoa, która w
imperium Inków stanowiła, obok kukurydzy, główną roślinę zbożową. Ma dużą zawartość
białka, a jest odporna na suszę oraz zasolenie i alkalizację gleby.
38
Szarłaty (Amaranthus sp.)
były z kolei podstawową rośliną w żywieniu Azteków (ziarno oraz liście jako warzywo).
Mogą one, jak i kwinoa, stać się doskonałymi roślinami uprawnymi na czas globalnego
ocieplenia. Charakteryzują się bowiem wysoką fotosyntezą, dobrym bilansem wymiany
gazowej, oszczędną gospodarką wodną (370 moli wody na asymilację 1 mola CO
2
wobec
1000 dla żyta), dużą ilością białka, wapnia.
39
Drugim kierunkiem jest poszukiwanie dzikich odmian roślin uprawnych,
zawierających geny odporności na różnego rodzaju choroby i pasożyty. W 1970 r. pewien
grzyb zaatakował liście kukurydzy w USA, powodując straty rzędu 2 mld $ rocznie. W
Meksyku udało się znaleźć prymitywny, półkarłowaty gatunek kukurydzy Zea iploperennis z
35
L.R.Brown, H.Kane, D.M.Rodman, Świat, w którym żyjemy. Trendy kształtujące naszą przyszłość. KiW,
Warszawa 1995, s.116-117.
36
S.Zięba, Warunki wyjścia z kryzysu ekologicznego (Postulaty edukacyjne), „Człowiek i Przyroda”, Nr 2,
Lublin 1995, s.120.
37
E.Nalborczyk, Postęp biologiczny a postęp rolnictwa, „Człowiek i Przyroda” 1995, nr 2, s.145-153;
Sokolov V. ... op.cit., R.Leakey, R.Lewin, Szósta ... ...op.cit., s.159, E.O.Wilson, Różnorodność ... op.cit.,
s.366 i nast.
38
E.C.Wolf, Ochrona...op.cit., s.292-293.
39
E.Nalborczyk, Postęp ... op.cit.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
genami odporności na tego grzyba. Kukurydza ta, w przeciwieństwie do odmian uprawnych,
jest roslina wieloletnią. Występowała jedynie na trzech zagonach o powierzchni około 10 ha.
Zyski ze znalezienia owej meksykańskiej kukurydzy odpornej na 7 chorób szacuje się na 4,4
mld $ rocznie w skali świata.
40
Medycyna
Jak się szacuje 25% leków uzyskuje się z surowców roślinnych, 13% z
mikroorganizmów, 3% ze zwierząt. 50% leków uzyskuje się z dziko rosnących roślin. W
Chinach wykorzystywane jest 5 tys. roślin leczniczych a w krajach b. ZSRR - 2,5 tys. Dzięki
mikroorganizmom pozyskiwane jest około 3 tys. antybiotyków. Wartość leków,
wyprodukowanych w ciągu roku, wynosi ponad 40 mld $. Są to zarówno leki ekstrahowane
bezpośrednio z roślin lub tkanek zwierzęcych (digitoksyna, atropina, morfina) lub powstające
przez przetworzenie naturalnych surowców (np. hormonalne leki sterydowe otrzymuje się z
roślinnych sapogenin). Wiele innych leków (kokaina) to syntetyczne analogi naturalnych
substancji.
41
W ostatnich latach pojawiły się nowe lekarstwa takie jak antyrakowy taksol z cisu
krótkoigielnego Taxus brevifolia, antynowotworowe środki cytostatyczne (winkrystyna i
winblastyna) z barwinka madagaskarskiego Cataranthus roseus. Testuje się wyciągi z trzech
co najmniej gatunków roślin, które mogą pomóc w zwalczaniu AIDS. Z rodzaju
Ancistrocladus korupensis z Kamerunu, drzewo Callophyllum lanigerum z Malezji,
Homalanthus nutans z Samoa.Lek przeciwnowotworowy topotecan z chińskiego drzewa
Camptotheca accuminata.
42
Ryzyko niewykorzystanych szans, strat w dziedzinie medycyny związanych z
ubytkiem bogactwa gatunkowego może obrazować fakt, że w samej Kostaryce około 15%
roślin lasu tropikalnego ma właściwości zwalczające raka.
Należy także uwzględnić, że niektóre gatunki mogą być "modelami" człowieka w
badaniach medycznych. Np. pancernik jest jedynym organizmem obok człowieka, który
zaraża się trądem.
43
Przemysł
Wiele dziko rosnących roślin jest i może być źródłem surowców dla przemysłu, np.
miesiącznica roczna Lunaria annua - dostarcza surowca na folie i masy plastyczne,
zmiękczacze, nylon, taśmę filmową; wilczomlecz Euphorbia latyris - surowce na gumy,
żywice, fungicydy; Apocynum venetum i Miscanthus giganteus - włókna do wielostronnego
wykorzystania.
44
W Amazonii rośnie roślina pnąca Fevillea, która ma oleiste nasiona. Z
jednego hektara tej rośliny w warunkach naturalnych można uzyskać więcej oleju niż z
jednego hektara uprawy palmy olejowej.
45
5.2. Motywy estetyczne
40
Nasza ... op.cit., s.33-34; Droste B.von, P.Dogse, Sustainable development: The role of investment, w:
Environmentally ... op.cit., s.71-81.
41
V.Sokolov, Biodiversity... op.cit., E.Symonides, Różnorodność biologiczna biosfery i udział Polski w jej
ochronie, w: Od edukacji do świadomości ekologicznej, WSiP, Warszawa 1995, s.49-60; Światowa ...
op.cit., s.204; R.Leakey, R.Levin, Szósta ...op.cit., 161-2
42
Stix G., Powrót do korzeni, „Świat Nauki” 1993, nr 3, s.80-82, J.Weiner, Życie ...op.cit., s.327.
43
Światowa ... op.cit., s.34.
44
E.Nalborczyk, Postęp ... op.cit.
45
Nasza ... op.cit., s.205.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
Piękno ptaków, tropikalnych ryb z rafy koralowej, motyli i kwitnących roślin jest
oczywiste, a jednocześnie istotne w niektórych dziedzinach działalności gospodarczej. Wiele
organizmów nie wykazuje rzucającej się w oczy urody. Jednak, gdy się im uważnie przyjrzeć
są naprawdę piękne. Co więcej, wszystkie organizmy wykazują swego rodzaju piękno
konstrukcji, organizacji. Jest to ten rodzaj piękna, złożoności i różnorodności który urzeka
filatelistów, zbieraczy podstawek pod piwo itp. Nawet pojedynczy gatunek może stać się
intrygującym obiektem studiów dla człowieka na całe życie. Nawet jeśli dany gatunek nie gra
żadnej roli w ekosystemach niezbędnych ludzkości, to przez jego ubytek Ziemia staje się
mniej interesującym miejscem. C.Levi-Strauss napisał, że każdy gatunek robaka, insekta jest
niemożliwym do zastąpienia skarbem, porównywalnym z dziełami sztuki, które z religijnym
namaszczeniem chronimy w muzeach
46
.
Szczególnym wyrazem znaczenia estetycznego świata żywego jest jego rola w
tworzeniu natchnienia dla różnych form działalności artystycznej. W dziełach sztuki często
odnajdujemy ślady przeżyć związanych z przyrodą. Jak stwierdziła W.G.Bieliński przyroda to
wieczny wzór sztuk.
47
Czynniki estetyczne mogą mieć także znaczenie gospodarcze, ponieważ wiążą się z
rozwojem specyficznych form turystyki. Np. w USA byłow latach 80-tych 7 mln
obserwatorów ptaków, 27 mln osób uprawiających krajoznawstwo przyrodnicze oraz 4,5 mln
amatorów fotografii przyrodniczej.
48
7.5.3. Motywy naukowe
W jednym ze swoich esejów S.J.Gould napisał: Bogactwo natury jest warunkiem
istnienia nauki o historii naturalnej, ponieważ właśnie różnorodność daje gwarancję
znalezienia właściwego wyjątku do przetestowania każdej reguły. Na dowód opisał dziwaczne
zwyczaje kopulacyjne roztoczy z rodzaju Adactylidium, dzięki którym można było
przetestować pewną teorię dotyczącą kształtowania proporcji płci. Byłoby ogromną stratą
gdyby ten gatunek nie mający wartości ekonomicznej zniknął z powierzchni Ziemi.
49
Istnienie różnorodności gatunków jest zresztą bezcenne nie tylko dla podstawowych
nauk biologicznych, ale i dla nauk stosowanych. Wiele rozwiązań konstrukcyjnych
stworzonych przez ewolucję stało się podstawą powstania nowych technologii.
50
5.4 Motywy etyczne
Jedyny świadomy gatunek na Ziemi ma moralną odpowiedzialność za ochronę innych
bytów. Nie można tego dowieść na drodze naukowej, a istniejące uzasadnienia są bardzo
różnorodne.
Argument korzyści dla ludzi jest ograniczony, ponieważ ludzkość przeżyła wymarcie
wielu gatunków bez wielkich szkód. Jeśli oceniamy gatunki ze względu na ich znaczenie w
zaspokajaniu pewnych potrzeb, to mogą zaistnieć sytuacje, w których inne potrzeby uznamy
za bardziej istotne. Zatem uzasadnienie konieczności ochrony bioróżnorodności w oparciu o
antropocentryczne argumenty jest niewystarczające. Musimy uznać wartość gatunków
samych w sobie.
W uzasadnieniu wewnętrznej wartości poza-ludzkich bytów społeczności najczęściej
odwołują się do argumentów religijnych. Różnym bytom nadawane są więc atrybuty boskie,
46
Levi-Strauss C., Smutek tropików, Warszawa 1991.
47
W.Nowikow, System przyroda - społeczeństwo, „Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej. Nauki
Społeczno-Polityczne”, nr 11, Białystok 1986, s.81.
48
Światowa ... op.cit., s.42.
49
S.J.Gould, Niewczesny pogrzeb Darwina, Warszawa 1991, s.34-41.
50
np.: F.R.Paturi, Ewolucja czy konstrukcja, WP, Warszawa 1984.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
stanowią one wcielenia bogów, są bogami lub są stworzone przez Boga. W Księdze Rodzaju
nie ma sugestii, że gatunki są dobre dlatego, że są użyteczne dla człowieka, ale z racji samego
ich stworzenia przez Boga.
D.Ehrenfeld (1978) uzasadnia etyczną konieczność ochrony różnorodności świata
żywego poprzez sformułowanie quasi-religijnej zasady Noego. Zasada ta stwierdza, że
gatunki i zbiorowiska organizmów muszą być chronione ponieważ istnieją i ponieważ ta
egzystencja jest sama w sobie wyrazem ciągłego historycznego procesu o wielkim majestacie
- długotrwała egzystencja natury pociąga za sobą niezaprzeczalne prawo do dalszego
trwania.
51
Motywy etyczne ochrony bioróżnorodności mogą mieć także charakter
antropocentryczny. Postawa moralnej odpowiedzialności za świat żywy zapewne nie przynosi
materialnych korzyści, a może nawet zmusza do rezygnacji z wielu rzeczy
52
. Jednakże
przynosi co innego - wzbogaca nasze człowieczeństwo. Powinniśmy chronić świat żywy dla
tych wartości, cech naszej osobowości, które są właśnie niezbędne, aby chronić. Nie jest
ważne jak te wartości nazwiemy - dobrocią, empatią, altruizmem solidarnością, czy
poszanowaniem dzieł Bożych. W każdym razie sprawiają one, że nasze człowieczeństwo staje
się pełniejsze. Ian McMillan napisał na ten temat następująco: Ochrona przyrody opiera się
na ludzkim systemie wartości, jej sens najistotniejszy tkwi w kondycji i sercu człowieka.
Ochrona kondorów jest sprawą doniosłą nie dlatego, że kondory są nam potrzebne.
Ratowanie bagien i sekwoi nie wymaga biologicznych uzasadnień, tak samo jak nie
wymaga ich walka z chamstwem i wandalizmem.
53
Jeszcze inne uzasadnienie odwołuje się do argumentu relacji. Gatunek ludzki jest
nierozerwalnie związany z resztą świata żywego. Związek ten ma dwa wymiary: genetyczno-
ewolucyjny oraz ontologiczny. Z jednej strony człowiek i inne byty wywodzą się z jednego
„źródła”, z drugiej wszelkie indywidua, w tym ludzie, nie istnieją poza relacjami z innym
bytami. Przez te relacje jesteśmy częścią świata żywego i on jest częścią nas. Miejsce
człowieka nie jest poza i nad przyrodą. Kiedy doświadczamy na tej drodze całej biosfery,
doświadczamy destrukcję innych gatunków jako umniejszenie siebie.
5.5. Zachowanie struktury i funkcjonowania biosfery
W swoim studium o przyczynach i skutkach ginięcia gatunków P. i A.Ehrlich
podkreślają, że współczesny człowiek jest wprawdzie coraz lepiej poinformowany o
zagrożeniach środowiska, natomiast nikła i deformująco jednostronna jest jego wiedza o roli
poszczególnych gatunków w całokształcie współzależności przyrodniczych. W
powszechnych ocenach dany gatunek zostaje uznany za "potrzebny", użyteczny, jeśli jest
ewidentnie przydatny człowiekowi, a z lekceważeniem, jako "niepotrzebne", spotykają się
gatunki, których służebność nie jest nakierowana wprost na człowieka.
54
Czasami spotyka się opinie, że bioróżnorodność odgrywa istotną rolę w regulacji
ekosystemów. Każdy ekosystem, także biosfera, może normalnie funkcjonować jedynie w
warunkach istnienia jego konstytutywnych składników, zarówno abiotycznych jak i
biotycznych, czyli określonego zestawu gatunków. Redukcja pewnych gatunków tworzących
ekosystem powoduje zaburzenia, a nawet całkowite jego zniszczenie. Różnorodność i
nienaruszone ekosystemy odgrywają zasadniczą rolę w utrzymywaniu warunków
51
D.Ehrenfeld, Arrogance of Humanism, Oxford 1978.
52
H.Thoreau (1991) mądrze napisał, że człowiek jest tym bogatszy im z większej ilości rzeczy potrafi
zrezygnować (H.Thoreau, Walden, PIW, Warszawa 1991, s.112.)
53
R.Dubos, Pochwała różnorodności, PIW, Warszawa 1986, s.160.
54
P.Ehrlich, A.Ehrlich, Extinction: The Causes and Consequences of the Disappearance of Species, Random
House, New York 1981.
Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska
Zagrożenie różnorodności biologicznej
Grzegorz Dobrzański
wspierających życie na Ziemi. Naturalne połączenia gatunków mają ogromne znaczenie w
skali lokalnej: regulują przepływ wody w zlewiskach, stanowią bufor przed niszczącymi
powodziami, oczyszczają powietrze w miastach, utrzymują przy życiu populacje drapieżnych
ptaków i owadów, które zwalczają szkodniki upraw. Naturalne systemy zapewniają t działania
o żywotnym znaczeniu w sposób najbardziej sprawny, jeśli nie narusza się ich równowagi,
gdy wyeliminuje się z systemu gatunki podstawowe, "usługi" te zostają zakłócone, co może
doprowadzić do rozplenienia się szkodników, unicestwienia roślin użytkowych oraz
konieczności podjęcia kosztownych przedsięwzięć technicznych, które umożliwią choćby
częściowe zastąpienie niegdyś naturalnych procesów. Wiadomo, że funkcje kontrolne
spełniane są także w skali globalnej.
55
W rzeczywistości niewiele wiemy o roli bioróżnorodności i poszczególnych gatunków
w stabilności ekosystemów. Nie wiemy czy można zachować sprawność funkcjonowania
biocenoz eliminując określone gatunki. Nie wiemy czy i jaki związek istnieje między liczbą
gatunków a długotrwałym utrzymaniem biosfery w stanie odpowiadającym ludziom.
56
Tym
niemniej musi istnieć poziom utraty różnorodności, powyżej którego następuje katastrofalna
zmiana - fundamentalna reorganizacja - wskutek, której środowisko nie może
„podtrzymywać” istniejących społeczności ludzkich.
57
Wobec tego, że niewiele możemy o
tym poziomie powiedzieć, strategia działań wobec bioróżnorodności powinna cechować się
przezornością. Samo ryzyko, że redukcja liczby gatunków może zmienić warunki na gorsze z
punktu widzenia człowieka, wymusza troskę o inne byty.
Pytania
1. Czym jest różnorodność biologiczna?
2. Jak wielka jest liczba gatunków żywych organizmów na Ziemi? Przedstaw przesłanki i
przykłady szacunków.
3. Jakie jest zagrożenie gatunków na świecie? Podaj liczby i przykłady
4. Jakie jest zagrożenie gatunków w Polsce? Podaj liczby i przykłady.
5. Co kryje się pod pojęciem diabelskiego kwartetu?
6. Przedstaw listę korzyści z ochrony różnorodności biologicznej.
7. Omów korzyści ekonomiczne ochrony bioróżnorodności?
8. Omów korzyści pozekonomiczne ochrony bioróżnorodności?
9. Jak zintepretował(a)byś stwierdzenie: Ostatecznie nasze społeczeństwo będzie oceniane nie
na podstawie tego, co stworzyliśmy, lecz tego, czego postanowiliśmy nie zniszczyć (John
C.Sawhill)
55
E.C.Wolf, Ochrona ... op.cit., s.274-275.
56
J.Weiner, Życie ... op.cit., s.327.
57
Ch.Perrings, C.Folke, K.-G.Maler, The ecology and economics of biological deversity:Eelements of a
Research agenda, Beijer Discussion Paper Series, nr 1, Sztokholm 1992, s.7.