Asystent_operatora_dzwieku_313[06].O1.06

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Historia języka polskiego. Zasady poprawnej wymowy

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

RóŜnice między mową a pismem

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Budowa aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjno-rezonacyjnego 21

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Klasyfikacja samogłosek i spółgłosek. Sposób wymawiania i brzmienia

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5.

Zgłoski i grupy zgłosek

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6.

Składnia i styl. Rytm i rym

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7.

Zasady prawidłowego akcentowania

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8.

Oddychanie. Frazowanie

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć ucznia

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

wyjaśnić historię języka polskiego,

−

rozróŜnić rodzaje samogłosek i spółgłosek,

−

wyjaśnić zasady poprawnej wymowy,

−

wyjaśnić róŜnice pomiędzy mową a pismem,

−

wyjaśnić zasady poprawnej fonetyki i dykcji,

−

scharakteryzować zasady prawidłowego akcentowania,

−

wyjaśnić zasady prawidłowego oddechu oraz poprawnego frazowania,

−

rozpoznać i poprawić błędy językowe, fonetyczne i dykcyjne słyszane u innych osób,

−

posłuŜyć się poprawną polszczyzną,

−

wyjaśnić pojęcia: głoska, litera, ortografia, pisownia, wymowa, niejednolitość wymowy,
upodobnienia,

−

wyjaśnić budowę i funkcje aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjno-
-rezonacyjnego człowieka,

−

wyjaśnić sposób wymawiania oraz brzmienia samogłosek i spółgłosek,

−

scharakteryzować zgłoski i grupy zgłosek,

−

określić wpływ stylu i składni zdań na sposób wymowy,

−

określić wpływ rytmu i rymu wiersza na sposób wymowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Historia języka polskiego. Zasady poprawnej wymowy

4.1.1.

Materiał nauczania

Język jest to system umownych znaków wytworzonych przez ludzkość w celu

porozumiewania się i tak skonstruowany, Ŝe zaspakaja wszelkie potrzeby komunikowania się
ludzi. Te nieograniczone moŜliwości wypowiadania się za pośrednictwem języka moŜliwe są
dzięki ogromnemu bogactwu znaków znajdujących się w jego zasobie. Jest więc
uniwersalnym kodem znaków oraz reguł określających ich uŜycie, słuŜy wymianie myśli oraz
Ŝyje tak długo, jak długo istnieją ludzie, którzy go uŜywają.

Język jako zjawisko historyczne jest źródłem poznania dziejów róŜnych społeczności,

kultury i cywilizacji, odzwierciedla bowiem róŜne dziedziny Ŝycia materialnego i duchowego.

Fakt, Ŝe język bezustannie się zmienia, rodzi pytanie, jakie jest pochodzenie języka

polskiego? Przypuszcza się, Ŝe prajęzykiem, czyli językiem, z którego drogą stopniowego
rozwoju powstała grupa języków pokrewnych, czyli tzw. rodzina językowa jest język
praindoeuropejski.

Na podstawie analizy słownictwa róŜnych języków, językoznawcy doszli do wniosku, Ŝe

większość  języków  europejskich  wywodzi  się  ze  wspólnego  pnia,  którym  jest  wspomniany
juŜ język praindoeuropejski, którym posługiwały się plemiona zamieszkujące ziemie Europy
środkowej i wschodniej. Z tego wspólnego pnia wyodrębniły się, na skutek migracji plemion,
odłamy  terytorialne,  które  doprowadziły  do  rozpadu  wspólnoty  praindoeuropejskiej.
Oczywiście  ten  proces  był  długotrwały  i  około  2000  lat  p.n.e.  wyodrębnił  się  język
prasłowiański, z którego w wyniku dalszej ewolucji, ukształtowały się odłamy dialektyczne:
wschodni,  zachodni  i  południowy,  podlegające  róŜnicowaniu,  dając  tym  samym  początek
dzisiejszym językom słowiańskim.

Rys. 1.

Drzewo genealogiczne języków europejskich

JĘZYK PRAINDOEUROPEJSKI

Języki romańskie

Języki bałtyckie

Języki germańskie

Języki indoirańskie

Język prasłowiański

Języki zachodniosłowiańskie:

−

polski

−

dolnołuŜycki

−

górnołuŜycki

−

czeski

−

słowacki

Języki południowosłowiańskie:

−

słoweński

−

serbochorwacki

−

macedoński

−

bułgarski

Języki wschodniosłowiańskie:

−

ukraiński,

−

rosyjski,

−

białoruski

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Hipotezę tę wysnuto dokonując analizy słownictwa róŜnych języków, ich systemów

morfologicznych, struktury gramatycznej.

Przykładem moŜe być odmiana wyrazu „ryba”.

j. polski

j. rosyjski

j. starosłowiański

j. prasłowiański

ryb-a

ryb-y

ryb-e

ryb-ę

ryb-u

ryb-a

ryb-ą

ryb-oju

rybi-e

ryb-e

Jednak kaŜdy z tych języków, co jest naturalne, posiada pewne właściwości przynaleŜne

tylko danemu językowi, np. osobliwością języka polskiego są samogłoski nosowe, wymiana
e:o lub e:a oraz swoisty akcent przypadający na przedostatnią sylabę, gdy tymczasem języki
zachodniosłowiańskie mają akcent na zgłosce pierwszej, a wschodnio-słowiańskie akcent
swobodny.

Odmiany współczesnej polszczyzny

śaden system języka nie stanowi jednolitej całości. Kiedy mówimy o „polskim języku

narodowym”, myślimy o języku, którym posługuje się ogół Polaków. Tymczasem nic
bardziej mylnego. W obrębie języka narodowego wyróŜniamy dwie zasadnicze odmiany:

−

język ogólnonarodowy,

−

gwary (dialekty).

Język ogólnonarodowy lub inaczej język ogólny, to odmiana polszczyzny, której kaŜdy

Polak uczy się w szkole. Jest to język przekazu kulturowego i społecznego.

Druga odmiana (gwary) jest zróŜnicowana, poniewaŜ składa się na nią wiele gwar

ludowych, wykazujących nieraz znaczne róŜnice w stosunku do języka ogólnego. Trzeba
jednak pamiętać, Ŝe to w gwarach zachowały się najstarsze formy języka polskiego.

Od języka ogólnopolskiego gwary róŜnią się słownictwem, cechami dźwiękowymi

i strukturą gramatyczną.

RóŜnice są wynikiem:

−

odmiennego zasięgu terytorialnego; gwara jest środkiem porozumiewania się w obrębie
jednej lub kilku sąsiadujących wsi,

−

odmiennego zasięgu społecznego; uŜytkownikami gwary są mieszkańcy wsi, zwłaszcza
jej najstarsi przedstawiciele,

−

innej przydatności komunikatywnej; gwara słuŜy wyłącznie jako środek porozumiewania
się w sprawach bytowych,

−

odmienności procesów rozwojowych; w przeciwieństwie do języka ogólnego gwara nie
podlega kontrolowanym normom, rozwija się Ŝywiołowo.
Wymienione cechy decydują o strukturze i funkcjonowaniu gwar. W jej słownictwie

przewaŜają wyrazy konkretnie związane ze zjawiskami przyrody i gospodarką wiejską.

Większe zespoły gwar o podobnych cechach nazywamy dialektami. Na polskim obszarze

językowym wyróŜniamy następujące dialekty:

−

kaszubski,

−

wielkopolski,

−

małopolski,

−

mazowiecki,

−

śląski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KaŜdy obszar dialektyczny charakteryzuje się swoistymi właściwościami gramatycznymi

i słownikowymi.

Dialekt wielkopolski wyróŜnia swoiste brzmienie nosówek: gyś (gęś), więzać (wiązać);

wymowa samogłoski „o” z silnym zaokrągleniem warg: kuosa (kosa), puot (pot) oraz
samogłoski „a” w pewnych pozycjach jak „ou”, trouwa (trawa)` ptauk (ptak). Ze zjawisk
morfologicznych zwraca uwagę końcówka „-ewi” (wujewi), zamiast „-owi” (wujowi).

Dialekt małopolski wyróŜnia się mazurzeniem, czyli wymianą spółgłosek s, z, c, dz

zamiast  sz,  Ŝ,  cz,  (zaba,  syja)  oraz    końcówką  „-ta”  w  2  osobie  l.  mnogiej  czasowników
(chodzita,  chodźta).  W  obrębie  tego  dialektu  znajduje  się  gwara  podhalańska,  której
charakterystyczną  cechą  jest  akcent  inicjalny,  czyli  akcent  padający  na  pierwszą  sylabę
wyrazu.

Charakterystyczną cechą dialektu mazowieckiego jest, tzw. mazurzenie oraz mieszanie

grup głoskowych: kie, gie, ke, ge, wymawiane twardo lub miękko: kedy, rogem (kiedy,
rogiem). Osobliwością jest uŜywanie przedrostka „-ak” – w bardzo szerokim zakresie: cielak,
prosiak (zamiast cielę, prosię).

Właściwością dialektu śląskiego jest odróŜnianie brzmienia głosek „u” i „ó” takŜe

zachowanie archaicznej formy „bych”, „bychmy” w trybie przypuszczającym (byłech,
bylichmy).

Dialekt kaszubski wyróŜnia się archaicznym akcentem: swobodnym w gwarach

północnych, w gwarach południowych natomiast pada na pierwszą sylabę wyrazu oraz
wymową miękkich spółgłosek „ś”, „ć”, „dź” jak twardych „s”, „c”, „dz” (np. secedz).

Charakterystycznym zjawiskiem współczesności jest stopniowy zanik gwar a przyczyną

jest rozwój nowych technologii medialnych i ich ekspansja.

Inna odmianą języka narodowego są gwary miejskie. Posługują się nimi mieszkańcy

okolic  podmiejskich,  a  takŜe  przybysze  ze  wsi,  którzy  stosunkowo  niedawno  osiedlili  się
w mieście,  a  którzy  nie  wyzbyli  się  jeszcze  gwary,  ale  przyswoili  sobie  pewien  zasób
słownictwa  języka  ogólnego.  Jest  to  więc  zlepek  gwary  i  języka  ogólnego.  W  zakresie
wymowy, fleksji i słowotwórstwa gwary miejskie wykazują zbieŜność z gwarami ludowymi,
zaś w zakresie doboru słownictwa cechuje je podobieństwo do języka ogólnego.

Najbardziej znana jest gwara warszawska, a to dzięki prof. Bronisławowi

Wieczorkiewiczowi, który zebrał i opisał tę odmianę języka oraz Stefanowi Wiecheckiemu
słynnemu Wiechowi.

System gramatyczny tej gwary ma wiele naleciałości gwary mazowieckiej natomiast

słownictwo opiera się na zasobie leksykalnym języka ogólnego, jednak wyróŜnia je ubóstwo
wyrazów  abstrakcyjnych  (nazywających  pojęcia)  z  jednoczesną  bogatą  synonimiką
(synonimy  –  wyrazy  bliskoznaczne)  w  zakresie  nazw  odnoszących  się  do  zjawisk  Ŝycia
codziennego  np.  uciekać,  uciec  –  w  gwarze  warszawskiej  to  pryskać,  zjeŜdŜać,  szorować,
smarować, drapnąć itp.

Inną charakterystyczną cechą jest duŜe zabarwienie emocjonalne uŜywanych wyrazów;

znaczną ich część stanowią przezwiska, np. „szarpikłak – fryzjer”, „mączybuła – piekarz”;
zdrobnienia np. „władzuchna” oraz dowcip językowy, np. „dać komuś okład” – zbić,
„drewniana jesionka” – trumna; zniekształcanie wyrazów obcych , np. „fata mrugana” – fata
morgana.

Źródłem słownictwa gwary warszawskiej jest teŜ zasób wyrazów środowisk

przestępczych, np. „majcher” – nóŜ, „cebula” – zegarek.

Typowe cechy gwar miejskich:

−

wyrazy ekspresywne,

−

swoista metaforyka i frazeologia,

−

bogactwo synonimów,

−

wpływ gwar ludowych na formy gramatyczne wyrazów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Poza zróŜnicowaniem terytorialnym istnieje jeszcze inne zróŜnicowanie języka

polskiego. ZaleŜy ono od przynaleŜności do określonych grup społecznych czy zawodowych.
Są to gwary środowiskowe. Ze względu na ich funkcję wyróŜniamy gwary:

−

gwary  zawodowe,  charakteryzują  się  słownictwem  specjalistycznym,  co  związane  jest
z wykonywaniem  róŜnych  zawodów.  Słownictwo  fachowe  uŜywane  jest  we  wszystkich
grupach zawodowych. Lekarze, prawnicy, fizycy, matematycy, informatycy posługują się
słownictwem  specjalnym,  w  którym  występują  terminy  naukowe  i  profesjonalizmy
(terminy zawodowe),

−

gwary tajne (Ŝargony), których celem jest zaszyfrowanie informacji np. Ŝargon
przestępczy, tzw. grypsera,

−

gwary  o  funkcji  ekspresywnej,  powstające  z  reguły  na  podłoŜu  kontaktów  koleŜeńskich.
Ich  charakterystyczną  cechą  jest  skłonność  do  zabawy,  bunt  przeciw  tradycyjnym
elementom  językowym.  Tendencja  ta  przejawia  się  przede  wszystkim  w  tworzeniu
neologizmów  (nowotworów  językowych),  narzucaniu  wyrazom  nowych  znaczeń,
tworzenie  Ŝartobliwych  powiedzonek,  np.  „wypas”  –  bogate  wyposaŜenie,  „dać  sobie
siana” – dać spokój.

To, Ŝe istnieją róŜnice w obrębie języka ogólnego, jest zjawiskiem, które wynika z jego

podstawowej funkcji – zaspakajania róŜnorodnych potrzeb komunikatywnych ich
uŜytkowników.

Normy poprawnej wymowy

Norma (z łac. norma – wzór, model, prawidło), to zbiór wszystkich reguł fonetycznych,

leksykalnych, słowotwórczych i składniowych danego języka, określających zasady
tworzenia konstrukcji językowych. By móc poprawnie się wysławiać, potrzebna jest więc
znajomość reguł gramatycznych.

Te reguły, których podstawę stanowi powszechny zwyczaj językowy (uzus), składają się

na normę danego języka. A więc poprawny, znaczy zgodny z normą. Znajomość systemów
stworzonych w danym języku umoŜliwia porozumiewania się.

W języku polskim wyróŜniamy systemy:

−

leksykalny (słownikowy),

−

morfologiczny (budowa i odmiana wyrazów),

−

samogłoskowy (wokalizm),

−

składniowy (sposób łączenia wyrazów w zdania),

−

fleksyjny (odmiana wyrazów),

−

fonetyczny (głosownia),

−

słowotwórczy (budowa wyrazów i sposoby ich tworzenia).

Nadawca tworzy wypowiedź zgodnie z pewnymi schematami, wzorcami, składającymi

się na system języka; np. według modelu:

rzeczownik w mianowniku + czasownik w 3 os., l. p, r. m + rzeczownik w bierniku

Jan czyta ksiąŜkę

Jest to konstrukcja poprawna i nie budzi wątpliwości. Jednak w innym przypadku

znajomość  samego  systemu  moŜe  prowadzić  do  tworzenia  konstrukcji  językowych,  których
nie moŜemy zaakceptować, raŜą nas i są nawet zabawne, np. szereg wyrazów ma przyrostek
-owy,  który  dodany  do  tematu  rzeczownika,  tworzy  przymiotniki  –  darmowy,  domowy,
stołowy,  na  ich  wzór  naleŜałoby  więc  tworzyć  takie  wyrazy  jak  oknowy,  psowy,  ptakowy.
Tymczasem,  choć  jest  to  poprawny  sposób  tworzenia  wyrazów  (zgodny  z  systemem  języka,
to  jednak  niezgodny  z  normą,  uzusem  –  łac.  uzus  –  uŜycie,  korzystanie,  praktyka,
doświadczenie)  poniewaŜ  norma  zawiera  elementy,  które  nie  mają  wzoru  w  systemie.
Okazuje się więc, Ŝe norma nie zawsze jest zgodna z systemem języka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Charakterystyczną cechą normy językowej jest jej nieustanna zmienność, co oczywiście

jest wynikiem zmian zachodzących w świecie, rozwoju nowych technologii. Język bowiem
odzwierciedla zjawiska społeczne, kulturowe i ekonomiczne, musi nadąŜyć ze zmianami i tak
z chwilą, gdy pojawiły się komputery, Internet powstało szereg wyrazów związanych z tymi
nowymi technologiami.

Tak więc największe zmiany zachodzą w słownictwie, jest to bowiem „zbiór otwarty”,

z którego znikają wyrazy przestarzałe, np. „waćpanna”, „białogłowa”, „piastun”, „onych”,
„wielce” „jako Ŝyw”, które nazywamy archaizmami (z grec. archaios – dawny), a pojawiają
się nowe (neologizmy, zapoŜyczenia, słowa pochodzące z gwar i Ŝargonów).

O ile aprobujemy te zmiany, uznając je za konieczne, to nie tak łatwo godzimy się ze

zmianami w odmianie wyrazów. Dlatego nie moŜemy uznać za poprawne takie wyrazy jak:
„przyjacieli” zamiast „przyjaciół”, „akty” zamiast „akta”, połączenia wyrazowe, np. „minęło
część zimy”, „leŜało kawałek chleba” itp.

Inną cechą normy językowej jest jej zaleŜność od stylu wypowiedzi, poniewaŜ wymaga

on odpowiedniego zharmonizowania zastosowanych w niej środków językowych, np. czasem
mówimy o „walucie”, kiedy indziej o „pieniądzach” a w jeszcze innych okolicznościach
o „forsie”.

Źródła błędów językowych

Błąd językowy to, odstępstwo od normy, uŜycie niewłaściwej formy, odbiegającej od

przyjętego systemu, np. uŜycie formy „ręcami” – zamiast „rękami”, „umię”– zamiast
„umiem”, „umią” – zamiast „umieją”, „włanczam” – zamiast „włączam”, „swetr” – zamiast
„sweter”.

We wszystkich przypadkach osoby mówiące opierają się na pewnych podobieństwach,

nie dostrzegając zachodzących w tych wyrazach róŜnic. Źródłem tego rodzaju błędów jest:

−

nieznajomość norm językowych,

−

nieznajomość zasad gramatycznych,

−

niedbalstwo językowe, powierzchowne traktowanie zjawisk językowych.

Błąd językowy pojawia się niejednokrotnie niezaleŜnie od roli nadawcy wypowiedzi.

Zdarza się przecieŜ, Ŝe bojąc się ośmieszyć, tak bardzo się staramy nie popełnić błędu, Ŝe
uŜywamy niewłaściwej formy. Najczęściej czynnikiem sprawczym jest prawdopodobieństwo
dwu elementów językowych, tak intensywnie narzucające się, Ŝe autor wypowiedzi utoŜsamia
je i krzyŜuje ze sobą. Dotyczy ono:

−

formy brzmieniowej wyrazu,

−

znaczenia wyrazu.

Jeśli chodzi o formę brzmieniową wyrazu to klasycznym przykładem jest wyraz

„karnister”  (zamiast  „kanister”),  czy  forma  bezokolicznika  „wziąść”  (zamiast  „wziąć”).
Natomiast błędy językowe wynikające z podobieństw znaczeniowych wyrazów są wynikiem
niedostrzegania  róŜnic  występujących  między  nimi,  np.  adaptacja  i  adopcja,  podobny
i identyczny poznał i zapoznał.

Popełniamy więc róŜnorodne błędy językowe.
Oto przykłady najczęściej popełnianych błędów:

Błędy słowotwórcze (tworzenie sztucznych konstrukcji językowych), zbudowane niezgodnie
z polskim modelem słowotwórczym, zastosowanie niewłaściwego formatu lub niewłaściwej
postawy słowotwórczej:
„porządność” (zamiast „bycie porządnym”),
„ubogacić” (zamiast „wzbogacić”, „ubarwić”),
„nierównowaga” (zamiast „niestabilność”),
„na wskutek” (wynik kontaminacji, skrzyŜowania wyrazów „na skutek” i „wskutek”) ,
„dokonywujący” (skrzyŜowanie wyrazów, „dokonywam” i dokonuję).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Błędy fleksyjne, związane z niewłaściwą odmianą wyrazów, np.:
N. l m. koń – mi (nie: koni – ami),
wziąć (nie: wziąć),
przyjaciołom (nie: przyjacielem),
premierzy (nie: premierowie).
Błędy frazeologiczne, odtwarzanie frazeologizmów we właściwej postaci, np.:
twardy orzech do zgryzienia (nie: cięŜki orzech do zgryzienia),
wycisnąć piętno (nie: wywrzeć piętno),
wyssać z palca (nie: z palców).
Błędy składniowe, związane z wyborem właściwej formy wyrazu, szyk wyrazów w zdaniu,
przestrzeganie zasady konstrukcji zdań złoŜonych, np.:
„Dzięki tobie nie zdobyłem tej ksiąŜki” (zamiast „Przez Ciebie nie zdobyłem tej ksiąŜki”),
„Ja ją nie rozumiem” (zamiast „Ja jej nie rozumiem”),
„Nienawidzieć zła” (zamiast „Nienawidzić zła”),
„Dyrektor jest gdzieś na zakładzie” (zamiast „Dyrektor jest na terenie zakładu”),
„Idę na zakupy” (zamiast „Idę po zakupy”).

NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe to co powszechnie uwaŜane było za błąd, jeśli utrwali się

w języku, nawet jeŜeli nie jest zgodne z systemem, zostanie uznane przez autorytety
(językoznawców) za formę poprawną i otrzyma status normy.

Przykładem moŜe być forma zaimka „tę” w konstrukcji „Podaj mi tą ksiąŜkę”, chociaŜ do

tej pory poprawną formą była „Podaj mi tę ksiąŜkę”.

Czynniki kontrolujące wymowę

Jeśli oceniamy jak mówią inni, to przede wszystkim zwracamy uwagę na treść

i zawartość treściową wypowiedzi, mniej interesuje nas sposób wymawiania, zapominamy teŜ
o  estetyce  wymowy.  Tymczasem  to  jak  wymawiamy,  jest  równie  waŜne  jak  to  o  czym
mówimy. By ładnie mówić, nie wystarczą wzory, do których naleŜałoby się stosować, naleŜy
ciągle  ćwiczyć  mowę,  kontrolować  i  konfrontować  z  taką  wymową,  którą  uznajemy  za
wzorową. Potrzebna jest więc umiejętność słuchania i wsłuchiwania się w to, jak mówią inni.

Jednak bezpośrednia obserwacja własnej wymowy musi być oparta na znajomości

techniki (sposobu) wymawiania, poniewaŜ nasza wymowa zaleŜna jest od wielu czynników
fizjologicznych (np. układu szczęki, braku zębów itp.).

Kiedy juŜ ustalimy jakie błędy popełniamy lub jakie wady są przyczyną naszej złej

wymowy i stwierdzimy, Ŝe dadzą się one usunąć poprzez ćwiczenia, musimy zacząć pracę, by
je wyeliminować. W tym celu niezbędna jest znajomość narządów mowy i sposobu ich
funkcjonowania, bo to od ich sprawnego działania zaleŜy nasz sposób mówienia, waŜne jest
równieŜ ćwiczenie tych narządów mowy, by wymawianie było wyraziste i czyste.

Drugą waŜną cechą jest akcentowanie. Tekst mówiony ma być nie tylko słyszany ale

i zrozumiany,  poniewaŜ  logika  wypowiedzi,  umiejętność  czytania  polega  na  umiejętnym
rozłoŜeniu akcentów, uwydatnieniu wzajemnego stosunku myśli, ukazaniu logicznej budowy
treści  czyli  na  frazowaniu.  Chodzi  przecieŜ  o  taki  sposób  mówienia  i  czytania,  by  wywołać
w słuchaczach wraŜenie estetyczne.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to znaczy, Ŝe język jest „uniwersalnym kodem”?

Jakie jest pochodzenie języka polskiego?

Jakie są odmiany współczesnej polszczyzny?

Czym róŜnią się gwary od języka ogólnego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jakie znasz dialekty?

Czym róŜni się gwara od dialektu?

Jakie cechy charakteryzują poszczególne dialekty?

Co oznacza termin „norma językowa”?

Jakie zaleŜności występują między normą językową, a systemem języka?

10.

Jakie są źródła błędów językowych?

11.

Jakie czynniki decydują o poprawnej wymowie?

12.

Jakie znasz rodzaje błędów?

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podaj kilka przykładów współczesnych wyrazów i form wyrazowych utrwalonych

w powszechnym zwyczaju, które jednak są błędne.

......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

sprawdzić w materiale nauczania jakie błędy językowe popełniają Polacy najczęściej,

wyszukać w róŜnego rodzaju tekstach publicystycznych te formy wyrazów, które są
błędne,

podać przykłady błędów językowych z zakresu fleksji morfologii,

poprawić błędy,

wpisać w tabelkę lub w oznaczone miejsce,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

teksty publicystyczne,

−

słowniki,

−

arkusz do ćwiczeń.

Ćwiczenie 2

Z podanego fragmentu „Chłopów” W. Reymonta wybierz formy i wyrazy gwarowe,

podaj ich odpowiedniki w języku ogólnym.
„-  za  późno!  Oho,  bydlątko  ostatnią  parę  puszcza  –  rzekł  uroczyście  AmbroŜy  –  Nic  to,  ino
paskudnik  albo  co  innego...  trza  było  zaraz,  kiej  zachorzała  ...  ale  te  baby  to  ino  juchy  do
płakania  są  mądre,  a  jak  trza  radzić,  to  w  bek  kiej    owce.  –  Splunął  pogardliwie,  obszedł
krowę,  zajrzał  jej  w  oczy,  przyjrzał  ozorowi,  obtarł  zakrwawione  ręce  o  jej  miękką,  lśniącą
skórę i zabierał się do odejścia”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uwaŜnie tekst,

wypisać osobno wyrazy gwarowe, osobno formy gwarowe,

podać ich odpowiedniki w języku ogólnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczeń,

−

„Słownik poprawnej polszczyzny” St. Szobera,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

UłóŜ słowniczek profesjonalizmów związanych ze swoim zawodem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

przygotować fiszki, na których wypiszesz znane Ci profresjonalizmy, ich wyjaśnienie
oraz etymologię wyrazu,

ułoŜyć alfabetycznie,

sporządzić słowniczek.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

Słownik poprawnej polszczyzny, Słownik języka polskiego.

−

fiszki.

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

rozpoznać cechy najwaŜniejszych gwar polskich?

zdefiniować róŜnice między mową a pismem?

scharakteryzować odmiany języka narodowego?

wymienić najwaŜniejsze systemy języka polskiego?

wskazać źródła błędów językowych

wyjaśnić róŜnice między pojęciami: język, norma, błąd językowy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

RóŜnice między mową a pismem

4.2.1.

Materiał nauczania

W języku ogólnopolskim wyróŜniamy dwie zasadnicze odmiany:

−

język mówiony,

−

język pisany.
Zachodzą między nimi wyraźne róŜnice. W wypowiedzi skierowanej bezpośrednio do

odbiorcy, zdania mogą mieć budowę swobodną, tym bardziej, Ŝe moŜemy ją uzupełnić
gestem, mimiką, podkreślić niektóre wyrazy odpowiednią intonacją. Natomiast wypowiedź
pisana musi być wcześniej przygotowana, dlatego powinna spełniać następujące kryteria:

−

zdania musza być pełne,

−

konstrukcja wypowiedzi logiczna,

−

forma językowa staranna,

−

poprawne formy zarówno jak i fleksyjne i słowotwórcze.
Osoby wygłaszające taki tekst powinny mieć wzorową dykcję (wymowę). Tego typu

wypowiedzi zaliczamy do polszczyzny mówionej, oficjalnej. Nietypową forma wypowiedzi
oficjalnej, publicznej są sprawozdania radiowe i telewizyjne.

Cechuje je spontaniczność, poniewaŜ nie są z góry przygotowane.
Odmiana polszczyzny mówionej, zbliŜona do polszczyzny pisanej, ma ograniczony

zasięg  występowania,  poniewaŜ  posługują  się  nią  tylko  niektóre  grupy  zawodowe.
Nieoficjalna  odmiana  polszczyzny  ma  charakter  powszechny.  Jest  to  język  uŜywany  na  co
dzień  w  róŜnego  rodzaju  kontaktach  międzyludzkich.  Polszczyzna  nieoficjalna  występuje
głównie w wersji mówionej, mówimy wówczas, Ŝe jest to język potoczny (kolokwialny).

Charakterystyczne cechy języka potocznego:

−

brak słownictwa ksiąŜkowego,

−

występowanie wyrazów ekspresywnych,

−

występowanie związków frazeologicznych,

−

uŜywanie zaimków w funkcji wskazującej,

−

ograniczona liczba spójników,

−

wtrącanie form czasownikowych do dialogu,

−

zdania luźno powiązane,

−

przewaga zdań współrzędnie złoŜonych,

−

liczne powtórzenia wyrazów, wyraŜeń, zwrotów.
Kolejną róŜnicą między mową a pismem jest brak odzwierciedlenia w mowie cech

fonetycznych (dźwiękowych, głoskowych).

NajwaŜniejszym elementem języka mówionego jest głoska, a języka pisanego litera.

Głoski  wymawiany  i  słyszymy  a  litery  piszemy  i  widzimy.  Dla  oznaczenia  kaŜdej  głoski
mamy  zwykle  osobną  literę,  ale  niekiedy  tę  samą  głoskę  oznaczamy  dwiema  róŜnymi
literami, np. „u” oznaczamy „ó” i „u”, głoskę „Ŝ” – literami „Ŝ” i „rz”. Zdarza się teŜ, Ŝe jedną
głoskę  oznaczamy  kilkoma  literami,  np.  cz,  dz,  rz,  dzi.  Związane  jest  to  z  pochodzeniem
naszego alfabetu. W alfabecie łacińskim nie było liter cz, dz.

W związku z tym, Ŝe pismo jest zjawiskiem wtórnym w stosunku do mowy, naleŜało

dostosować alfabet do polskich głosek. W pierwszych wiekach kształtowania się pisanego
języka polskiego zaszła więc konieczność przystosowania alfabetu łacińskiego do polskiej
wymowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Początkowo usiłowano odtworzyć zapis fonetyczny polskich wyrazów, stosując

podwójne litery, znaki w postaci kropek, przecinków nad literą, lub dodawano literę „i” jako
znak zmiękczający, np. „bi”, „ci”.

Kiedy juŜ wypracowano stałe zasady pisowni, okazało się, Ŝe wymowa zmienia się,

poniewaŜ język mówiony zmienia się szybciej niŜ język pisany, co jest naturalnym procesem,
a zasady pozostały niezmienione. Właśnie stąd biorą się trudności przy nauce poprawnego
pisania, poniewaŜ ujawniły się róŜnice między mową a pismem.

O ile łatwiej byłoby pisać ortograficznie, gdyby wymowa głosek „ó”, „u”, „rz”, „Ŝ” była

róŜna i wyraźnie artykułowana. Jednak tak nie jest i naleŜy dobrze poznać reguły
gramatyczne i ortograficzne. NaleŜy równieŜ pamiętać, Ŝe pisownia nigdy nie odtworzy
wiernie brzmienia języka mówionego.

RóŜnice między mową a pismem:

róŜnice powstałe na skutek ciągłego rozwoju mowy, poniewaŜ język bezustannie się
zmienia a system ortograficzny raz ustalony zmienia się wolniej. Zmiany w ortografii
polegają na niewielkich poprawkach, dokonują się co kilkadziesiąt lat,

kaŜdy  system  znaków  pisarskich,  tylko  w  przybliŜeniu  oddaje  brzmienie  mowy,
poniewaŜ  w  Ŝadnym  języku,  a  więc  i  w  języku  polskim  nie  ma  takiej  pisowni,  która  by
oddawała  róŜnorodność  brzmień  języka  mówionego.  Próbą  zapisu  jest  pisownia
fonetyczna,  która  moŜliwie  najwierniej  oddaje  w  piśmie  wszystkie  głoski.  W  tym  celu
zostały  pomnoŜone  liczby  znaków,  tak  aby  kaŜdej  głosce,  kaŜdemu  brzmieniu
odpowiadał oddzielny znak pisarski.

System znaków pisowni fonetycznej w języku polskim:

Samogłoski ustne oznaczone są literami:

a, e, i, y, o u

Ich odpowiedniki nosowe:

ą, ę, į, y, o ų‘‘

Słabą nosowość (np. na końcu wyrazu)
moŜemy

oznaczyć

ujmując

nosówkę

w nawias:

(ę), (o)

Ściśnienie samogłosek oznaczamy za pomocą
umieszczonej nad literą kropki:

e, o, a

Spółgłoski wargowe oznaczone są literami:

b, p, m, v, f

Ich zmiękczone odpowiedniki:

b, p, m, v, f

Spółgłoski przedmiojęzykowo-zębowe:

s, z, t, d, c, з(dz), n, ł

Miękkie

ich

odpowiedniki

spotykane

w wyrazach

obcych

(jak

sinus,

tiara)

oznaczamy:

s`, z`, t`, d`, c`,

Spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowe:

š (sź), ž (ź), č (cz), з (dź), t, d, n

(tzw. zębowe)

l, r oraz ĺ, ŕ

Spółgółoski środkowojęzykowe:

ś, ź, ć, з (dź), ń, í (j)

Spółgłoski tylnojęzykowe:

k, g, χ (ch), γ (h dźwięczne),
η (n tylnojęzykowe) oraz ich odpowiedniki
miękkie k, g, χ, γ,ή

Wymawiane ł przedniojęzykowego u

niesylabiczne u

W pisowni fonetycznej nie stosujemy wielkich liter ani znaków przestankowych

w postaci przecinków i kropek. Pauzę w mowie oznaczamy za pomocą dwóch pionowych
kresek.

Akcent oznaczany przez umieszczenie kreseczki przed sylabą akcentowaną (np. ’matka).

Sylabę akcentowaną moŜna równieŜ zaznaczyć przez podkreślenie (np. wysoko).

‘

′

‘

. . .

‘ ‘

‘

′

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

PrzedłuŜenie wymowy głoski oznaczamy albo przez podkreślenie, albo umieszczenie

przed nią kropki, (np. panna – pana lub pa•na).

Przykład prawidłowego zapisu fonetycznego [3, s.95]

Gdy tylko mógł słyszeć skrzypki, czy to na doŜynkach, czy na weselu jakim, to juŜ dla

niego  było  wielkie  święto.  Właził  potem  za  piec  i  nic  nie  mówił  po  całych  dniach,
spoglądając  jak  kot  błyszczącymi  oczyma  z  ciemności.  Potem  zrobił  sobie  sam  skrzypki
z gnota  i  włosienia  końskiego,  ale  nie  chciały  gra  tamie:  brzęczały  cicho,  bardzo  cichutko,
właśnie jak muszki jakie albo komary. Grał jednak na nich od rana do wieczora, choć tyle za
to  odbierał  szturchańców,  Ŝe  w  końcu  wyglądał  jak  obite  jabłko  niedojrzałe.  Ale  taka  to  juŜ
była jego natura. Dzieciaczyna chudł coraz bardziej, brzuch tylko zawsze miał duŜy, czuprynę
coraz gęstszą i oczy coraz szerzej otwarte, choć najczęściej łzami zalane, ale policzki i piersi
wpadały mu coraz głębiej i głębiej. Henryk Sienkiewicz „Janko Muzykant”.

kolejna róŜnica między mową a pismem jest wynikiem tego, Ŝe mowa potoczna jest
z reguły bardzo szybka, stąd poszczególne głoski łączą się ze sobą i niektóre z nich nie
zawsze brzmią tak, jak wówczas, kiedy je wymieniamy jako głoski oddzielne.

Brzmienie głosek w wyrazach zaleŜne jest przecieŜ od sąsiedztwa innych głosek – proces ten
nazywa się asymilacją (upodobnieniem).
4)

róŜnice w wymowie zaleŜą równieŜ od tego, z jakiej dzielnicy Polski pochodzi mówiący.

Ujawniają się one zarówno w słownictwie, jak i w morfologii, ale przede wszystkim
w fonetyce. Fonetyka, to sprawdzian róŜnic istniejących w obrębie języka ogólnopolskiego.

Ścisłe przestrzeganie fonetycznej pisowni nie jest więc moŜliwe, utrudniałoby sprawne

czytanie i pisanie, bo czytając nie odczytujemy kolejno poszczególnych liter, lecz ogarniamy
wzrokiem całe wyrazy lub nawet grupy wyrazów.

Pisownia polska oparta w znacznym stopniu na zasadzie fonetycznej, polega na tym, Ŝe

za pomocą liter przedstawiamy poszczególne głoski (litery są więc znakami graficznymi
głosek).

Ścisłe stosowanie fonetycznej zasady pisowni wymagałoby spełnienia warunków:

−

jedna głoska powinna być oznaczona przez jedną literę,

−

róŜne głoski powinny być oznaczone przez róŜne litery.
Stąd wniosek, Ŝe kaŜda spośród głosek powinna być oznaczona przez jedną i zawsze tę

samą literę, a kaŜda spośród liter powinna być znakiem jednej i zawsze tej samej głoski.

Ta zasada nie moŜe być stosowana w pisowni polskiej poniewaŜ w naszym języku

istnieją głoski oznaczone przez dwie, a nawet trzy litery, o czym juŜ było wspomniane
i niejednokrotnie zdarza się, Ŝe tę samą głoskę oznaczamy za pomocą róŜnych liter (np. lód,
lud, Bóg, Bug, buk), a jedna litera moŜe być znakiem róŜnych głosek (np. litera „b”
w wyrazie chleb i chlebak).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tak więc pomiędzy wymaganiami pisowni fonetycznej a obowiązującymi obecnie

w pisowni polskiej zasadami ortograficznymi zachodzą róŜnice:

−

ilościowe, róŜna liczba liter w stosunku do liczby oznaczonych przez nie głosek,

−

jakościowe, za pomocą jednej litery oznaczamy róŜne głoski.

Zdarza się teŜ, Ŝe obowiązująca pisownia nie opiera się na zasadzie fonetycznej lecz na

tradycji związanej z dawną wymową, czyli na zasadzie historycznej. Dotyczy to pisowni
wyrazów z „ó”, i „rz” w takich wyrazach jak córka, góra, rzeka, burza, wymawianych jak „o”
i „r”.

W wielu wypadkach o pisowni decyduje nie czynnik morfologiczny czy historyczny, lecz

ustalenie przepisów ortograficznych przez komisje językoznawców, które ustanawiają
przepisy na zasadzie umowy, np. uŜycia wielkich liter, łącznej lub rozdzielnej pisowni grup
wyrazowych itp.

Przepisy ortograficzne ulegają więc co pewien czas nieznacznym zmianom w celu ich

uproszczenia.

4.2.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co prędzej się zmienia: wymowa czy pisownia?

Na czym polegają róŜnice między mową a pismem?

Jakie są cechy języka potocznego?

Co oznacza pojęcie „zapis fonetyczny”?

Czy pisownia fonetyczna wiernie oddaje wszystkie głoski?

Jakie róŜnice zachodzą pomiędzy wymaganiami pisowni fonetycznej a obowiązującymi
zasadami ortograficznymi?

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z podanego tekstu wypisz róŜnice zachodzące między mową a pismem.

Powodzenie szkolnego czytania „Sennika współczesnego”, pozostaje w prostej

zaleŜności  od  wcześniejszych  doświadczeń  czytelniczych.  MłodzieŜowi  odbiorcy,  mając  za
sobą  lekturę  utworów  prozatorskich  o  nowszej  konwencji,  nie  będą  usiłowali  dokonać
streszczenia  fabuły,  układać  jej  w  związki  przyczynowe,  szukać  chronologii  wydarzeń  czy
autorytetu  narratora  stwierdzającego,  co  wydarzyło  się  „naprawdę”.  JeŜeli  jednak  horyzont
uczniowskich  oczekiwań  będzie  się  rozwijał  z  dyrektywami  konkretyzacyjnymi  zawartymi
w utworze, przybliŜenie powieści nastręczy wiele trudności. (T. Konwicki).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z systemem znaków pisowni fonetycznej,

przeczytać tekst i nagrać go,

zapisać tekst fonetycznie,

wypisać róŜnice i nazwać je,

sprawdzić czy ćwiczenie zostało poprawnie wykonane, prezentując je na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

zestaw ćwiczeń fonetycznych,

−

prosty system do nagrywania i odtwarzania,

−

arkusz do ćwiczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Zapisz fonetycznie następujący tekst:

„Wokół  Henryka  PoboŜnego  zebrało  się  pod  Legnicą  rycerstwo  śląskie,  krakowskie
i wielkopolskie,  Wezwano  równieŜ  piechotę  chłopską.  Pierwsze  uderzyło  rycerstwo.
Walczyło ono na cięŜkich koniach w Ŝelaznych zbrojach, za rycerzami posuwali się uzbrojeni
słudzy,  obok  nich  walczyła  chłopska  piechota.  Wojsko  polskie  powitał  deszcz  strzał
olbrzymiej  masy  Tatarów.  PrzeraŜone  konie  rycerskie  stanęły  dęba.  Tatarzy  ponadto  zaczęli
zachodzić  tyły  Polakom  z  prawa  i  z  lewa.  Bitwa  skończyła  się  klęską,  chociaŜ  Polacy
walczyli  bohatersko.  KsiąŜę  Henryk  poległ.  Część  wojska  polskiego  zdąŜyła  się  schronić
w pobliskim zamku w Legnicy”. wg G. Markowskiego

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokładnie zapoznać się z systemem znaków pisowni fonetycznej,

poprosić kolegę o podyktowanie tekstu,

sprawdzić poprawność zapisu fonetycznego,

poprawić błędy,

odpowiedzieć na pytanie, czy stosowanie pisowni fonetycznej jest łatwiejsze niŜ pisanie
zgodne z istniejącymi przepisami ortograficznymi.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

system znaków pisowni fonetycznej,

−

Słownik poprawnej polszczyzny, słownik ortograficzny,

−

arkusze do ćwiczeń,

−

prosty system do nagrywania,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Przeczytaj głośno niŜej podany tekst gwarowy. Odpowiedz na pytanie, których

właściwości wymowy nie oddaje wiernie nasza tradycyjna pisownia.

„Prziśli hłopcy, straśnie mocni byli, kie krocyli, to jaze na polu słyhno beło ciupazkami

ik brzęceć, fcieli się dziewkom straśnie siumnie pokazać. Pomyślałek se, co onni hań na
zbójnickiego w sieni namówili, straśnie bukowanie się fcieli przed biołcanami z tańcami
pokazać”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać głośno, uwaŜnie tekst, następnie go nagrać i odtworzyć,

zapisać fonetycznie,

odpowiedzieć na pytanie postawione w ćwiczeniu,

wypisać róŜnice występujące między mową a pismem.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

prosty system do nagrywania i odtwarzania,

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania,

−

system znaków pisowni fonetycznej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.

Budowa aparatu oddechowego fonacyjnego, artykulacyjno-
-rezonacyjnego

4.3.1.

Materiał nauczania

W powstaniu dźwięków mowy biorą udział:

−

płuca, tchawica, przepona (aparat oddechowy),

−

krtań z wiązadłami głosowymi, głośnię (szparą głosową) oraz nagłośnią, tj. przykrywką
zamykającą głośnię w czasie połykania (aparat fonacyjny),

−

nasada czyli jama gardłowa, nosowa i ustna, w jamie ustnej zamykanej wargami znajduje
się podniebienie twarde i miękkie zakończone języczkiem, dolna (ruchoma) i górna
(nieruchoma) szczęka oraz język (aparat artykulacyjny).
Jama ustna i nosowa pełnią rolę rezonatora, poniewaŜ kaŜda zmiana kształtu wnętrza

jamy ustnej podczas mówienia, włączenie lub nie w ten proces jamy nosowej, wypływają na
zmianę powstającego dźwięku i powodują powstanie takiej lub innej głoski.

Działanie wymienionych narządów odbywa się za pomocą ruchów odpowiednich mięśni.

To od ich sprawności zaleŜy sposób wymawiania.

Wytwarzanie dźwięku polega na drganiu cząsteczek powietrza, które w postaci fal

dźwiękowych rozchodzą się w przestrzeni.

Mechanizm mówienia polega więc na wzbudzaniu fal dźwiękowych w powietrzu, które

wydychamy  z  płuc.  Powietrze,  zaczerpnięte  do  płuc  przy  wdechu,  podczas  wydechu  zostaje
wypchnięte  z  pęcherzyków  płucnych  przez  oskrzela  do  tchawicy,  a  stamtąd  do  krtani.
W krtani, gdzie znajdują się wiązadła głosowe – jedyny narząd w organizmie ludzkim, który
nie pełni innych funkcji poza związanymi z mówieniem, prąd powietrza wydychanego z płuc
napotyka  na  opór  i  pokonując  go  wprawia  wiązadła  w  ruch  drgający,  który  udziela  się
cząsteczkom powietrza.

Następny niejako etap tego procesu to praca nasady, gdzie przez odpowiednie ustawienie

narządów  mowy  (warg,  języka,  podniebienia,  szczęk)  a  więc  poprzez  odpowiednie
ukształtowanie  jamy  ustnej  (rezonatora)  następuje  artykulacja.  NaleŜy  pamiętać,  Ŝe  nasada
bierze  udział  w  wytwarzaniu  wszystkich  głosek,  natomiast  wiązadła  głosowe  tylko  przy
wytwarzaniu niektórych.

Aparat oddechowy

Aparat oddechowy składa się z płuc, oskrzeli i tchawicy i słuŜy do zaopatrywania

organizmu w tlen.

Wydalone z płuc powietrze jest zuŜywane w czasie mówienia, zostaje bowiem

przekształcone w krtani i nasadzie (jamie gardłowej, nosowej i ustnej) na dźwięki mowy.

Oddychanie składa się z dwóch faz:

−

wdechu,

−

wydechu.

Przy wdechu klatka piersiowa wydłuŜa się i rozszerza, wówczas zwiększa się jej

pojemność a ciśnienie powietrza zmniejsza się. W czasie wydechu przepona unosi się, a Ŝebra
opadają, wówczas zmniejsza się pojemność klatki piersiowej i zawarte w niej powietrze
zostaje wypchnięte na zewnątrz. To właśnie w czasie wydechu zuŜywane jest powietrze
wdychane.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Artykulacja

Kiedy strumień powietrza przechodzi z krtani do nasady, która stanowi zespół

rezonansów (łac. resonantia – oddźwięk) wzmacniających dźwięki, ale równieŜ je
generujących (wytwarzających), powstaje artykulacja, czyli ruchy i układ narządów mowy
niezbędny do wymówienia danej głoski.

Jama gardłowa w przeciwieństwie do jamy nosowej jest rezonansem do pewnego stopnia

zmiennym, poniewaŜ jej kształt i wielkość modyfikowane są przez ruchy języka, warg, dolnej
szczęki, policzków i podniebienia miękkiego.

Ruchy języka, a więc takŜe ruchy artykulacyjne odbywają się przy współudziale mięśni

językowych. Artykulacja samogłosek odbywa się przy pomocy mięśni opuszczających język,
natomiast  spółgłosek  przy  udziale  wszystkich  mięśni  unoszących  język,  artykulacja
spółgłosek  zwartych  przy  udziale  mięśni  opuszczających  język  i  dolną  szczękę,  poniewaŜ
spółgłoski  zwarte  wymagają  silniejszego  zwarcia  z  podniebieniem,  artykulacja  spółgłosek
szczelinowych odbywa się przy udziale mięśni unoszących język.

Język jest najczynniejszym i jednym z najwaŜniejszych narządów mowy. Bierze udział

zarówno  w  wytwarzaniu  samogłosek,  jak  i  spółgłosek,  ale  róŜnica  polega  na  tym,  Ŝe
w wytwarzaniu  samogłosek  rola  języka  jest  raczej  pomocnicza.  Ruchy  języka  moŜna
podpatrzyć  wymawiając  system  samogłoski  u  -  o  -  e  -  i  dodając  do  nich  spółgłoskę  „k”,
a więc  ku-ko-ka-ke-ki.  ZauwaŜymy  wtedy,  Ŝe  język  wyraźnie  przesuwa  się  ku  przodowi.
JeŜeli natomiast powiemy szeptem ti-tu, zauwaŜymy, Ŝe język cofa się.

Język jest głównym narzędziem artykulacyjnym przy wymawianiu spółgłosek

z wyjątkiem spółgłosek wargowych, przy których zachowuje się biernie. Jest on
najruchliwszym narządem mowy, moŜe przybierać róŜne kształty i połoŜenia.

WaŜną rolę w artykulacji odgrywają wargi, mogą one opuszczać się lub podnosić,

zaokrąglać i wysuwać naprzód lub spłaszczać.

RównieŜ waŜną rolę ma do spełnienia podniebienie, które składa się z części przedniej –

twardej i tylnej zakończonej języczkiem. PrzedłuŜeniem podniebienia twardego jest
podniebienie miękkie, które jest narządem ruchomym.

W czasie oddychania podniebienie miękkie zwisa swobodnie. W czasie artykulacji głosek

nosowych występuje osłabienie lub brak skurczu mięśni unoszących podniebienie oraz
zmniejsza się aktywność mięśni noszących język. Siła przylegania podniebienia miękkiego do
tylnej ściany gardła jest róŜna i zaleŜy od rodzaju wymawianych głosek. Podniebienie silniej
przylega przy artykulacji głosek bezdźwięcznych niŜ przy dźwięcznych, natomiast przy
samogłoskach stopień przylegania zaleŜy od stopnia wzniesienia języka.

Znajomość funkcjonowania poszczególnych części układu głosowego potrzebna jest przy

rozpoznawaniu sposobu powstawania głosek. Inaczej układa się język, podniebienie, wargi
przy wymawianiu róŜnych samogłosek, inaczej przy artykulacji spółgłosek.

Tak więc artykulacja polega na wprowadzeniu strumienia powietrza w drgania, które

przechodzi przez jamy nasady (gardłową i ustną), których kształt i wielkość, dzięki ruchom
narządów mowy, ulega ciągłym zmianom.

Mechanizm powstawania artykulacji głosek moŜna zbadać specjalistycznymi metodami,

takimi jak:

−

labiografia – fotografowanie warg w czasie wymowy poszczególnych głosek,

−

lingwografia – fotografowanie czynności języka,

−

palatografia – fotografowanie podniebienia,

−

kimografia – rejestrowanie zmian ciśnienia powietrza w czasie mowy,

−

radiografia statyczna – wykonywanie zdjęć narządów mowy w czasie wymawiania
głosek,

−

radiografia filmowa – utrwalanie na filmie narządów mowy w ruchu, w czasie
wypowiadania wyrazów i całych zdań.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie narządy mowy biorą udział w powstawaniu dźwięków?

Z jakich części składa się nasada?

Co oznacza, Ŝe jama ustna i nosowa jest rezonatorem?

Jak powstaje dźwięk?

Jaka jest rola aparatu oddechowego przy wytwarzaniu dźwięków?

Na czym polega mechanizm wytwarzania dźwięków mowy?

Od czego zaleŜy wysokość dźwięku?

W wytwarzaniu jakich głosek bierze udział język?

4.3.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wymawiaj kilkakrotnie szeptem szereg spółgłosek przedniojęzykowych twardych

w połączeniu z samogłoskami: a, e, y, o, u, ą, ę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wypisać spółgłoski przedniojęzykowe twarde,

połączyć je z samogłoskami,

wypisać wg wzoru: da - ta - sa - ...,

wymieniać je kilkakrotnie,

nagrać ćwiczenie i sprawdzić jego efekt.

Ćwiczenie to ma usprawnić mięśnie języka i sprawić, Ŝe twoja wymowa będzie

wyrazista. Ćwiczenie wykonuj w tempie 1:2:4.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

prosty system do nagrywania i odtwarzania.

Ćwiczenie 2

Wymyśl takie połączenia głosek, które pomogą Ci w usprawnieniu narządów mowy

i sprawią, Ŝe Twoja wymowa będzie wyraźna i jasna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wybrać te spółgłoski, których wymawianie sprawia Ci kłopot,

połączyć je z samogłoskami,

wymawiać je szeptem w tempie 1:2:4,

nagrać i sprawdzić jaki jest efekt ćwiczeń.
Połączenia głosek mogą być róŜne, nawet takie, które nie istnieją w mowie potocznej.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczeń,

−

prosty system do nagrywania i odtwarzania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.

Klasyfikacja samogłosek i spółgłosek. Sposób wymawiania
i brzmienia

4.4.1.

Materiał nauczania

Fonetyka to jeden z działów gramatyki, który zajmuje się badaniem dźwięków mowy,

a więc bada procesy ich powstawania, zasób tych dźwięków oraz zmiany jakim one ulegają.

Dźwięki mowy są zmysłowo (poprzez słuch i wzrok) postrzeganą formą języka.
Najmniejszym elementem mowy są głoski, nie są one jednak samodzielnym elementem

języka, mają znaczenie dopiero w wyrazach. Tak więc głoski to po prostu powtarzające się
w toku mowy zespoły ruchów narządów mowy, na które składają się:

−

ruchy narządu oddechowego powodujące wydech,

−

ruchy wiązadeł głosowych w krtani powodujące powstania głosu – fonacja,

−

ruchy narządów ruchowych w jamie ustnej, które modyfikuję brzmienie – artykulacja.
Głoska jest więc zespołem skomplikowanych czynności organizmu, wykonanych w celu

porozumienia się.

Głoski dzielimy na dwie grupy:

−

samogłoski,

−

spółgłoski.
Między nimi zachodzą róŜnice:

−

akustyczne,

−

artykulacyjne,

−

funkcyjne.

Tabela 1. RóŜnice między samogłoskami a spółgłoskami [opracowanie własne].

RóŜnice

Samogłoski

Spółgłoski

akustyczne

tony

szmery

artykulacyjne

wymawiane są przy stosunkowo
duŜym rozwarciu ust – głoski
otwarte,
wymawiane są przy czynnym
udziale wiązadeł głosowych są
dźwięczne.

stopień zbliŜenia narządów mowy
w jamie ustnej jest duŜy, mogą być
dźwięczne lub bezdźwięczne

funkcyjne

pełnią rolę zgłoskotwórczą
(są składnikiem sylaby)

nie są koniecznym elementem
sylaby

Głoski te róŜnią się pod względem funkcjonalnym, stopnia otwarcia kanału ustnego,

struktury akustycznej i słyszalności.
1)

RóŜnice funkcjonalne polegają na tym, Ŝe samogłoski są sylabotwórcze, spółgłoski nie,

RóŜnice fizjologiczne. Artykulacja samogłoski wymaga większego otwarcia kanału
ustnego.

RóŜnice akustyczne. Samogłoski są harmonicznymi układami tonów, a spółgłoski
nieharmonicznymi (szmery, szept). Samogłoski są lepiej słyszalne.

Podział samogłosek

Podziału samogłosek dokonujemy według następujących kryteriów:

ruchy języka, poziome (samogłoski przednie, środkowe, tylne); pionowe (wysokie –
wąskie, średnie, niskie – szerokie),

ruch podniebienia miękkiego (ustne i nosowe),

kształt warg (zaokrąglone, obojętne, spłaszczone).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 2. Podział samogłosek polskich (wg projektu L. Wierzbowskiego).

Samogłoski

Przednie jednocześnie

płaskie

Środkowe

Tylne jednocześnie

okrągłe

ustne

(y)

wysokie

nosowe

ustne

średnie

nosowe

ustne

niskie

nosowe

Sposób wymawiania i brzmienia samogłosek

Samogłoski, jak juŜ stwierdzono uprzednio, przy ogólnej klasyfikacji głosek są głoskami

otwartymi, poniewaŜ odznaczają się na ogół większym stopniem rozwarcia narządów mowy.
Dlatego właśnie trudno jest określić ich miejsce artykulacji. Opisując je, bierze się pod
uwagę:

−

układ podniebienia miękkiego,

−

ruchy języka w kierunku poziomym i pionowym,

−

układ warg.

W czasie wymowy samogłosek ustnych, które dzieli się na przednie (e, y, i), język

przesuwa się z połoŜenia spoczynkowego do przodu jamy ustnej, przy tylnych (a, o, u) cofa
się.

Ze względu na stopień uniesienia języka ku podniebieniu wyodrębnia się samogłoski

niskie (a), średnie (e, o), wysokie (u, y, i).

Podstawą klasyfikacji są ruchy całego języka, a więc terminy – szeroka, wąska na

opisanie samogłosek oznaczają szerokość kanału głosowego, który powstaje w jamie ustnej,
zaleŜą od stopnia wzniesienia języka. Tak więc przy wymawianiu samogłoski „a” język jest
nieco cofnięty, przy „e” wznosi się ku górze i bardziej przesuwa do przodu jamy ustnej.
Najbardziej przesunięty jest do przodu przy wymawianiu samogłoski „i”, pośrednie połoŜenie
(między „y” a „e”) język przyjmuje przy artykulacji samogłoski „y”, cofa się przy wymowie
„o”, wznosi się przy wymowie „u”.

PołoŜenie warg jest podstawą podziału samogłosek na zaokrąglone, spłaszczone

i obojętne. Obojętną samogłoską jest „a”, zaokrągloną „o”, „u”, spłaszczone to „e”, „y”, „i”.

Barwa samogłosek zaleŜy od rezonatora. Rezonator o tych samych właściwościach

moŜna uzyskać w róŜnych sposób np. rezonator jamy ustnej moŜna przedłuŜyć, wysuwając
wargi do przodu lub cofając język – efekt akustyczny będzie ten sam. Zjawisko, które polega
na osiągnięciu tego samego efektu akustycznego w róŜny sposób nazywamy poliformizmem
głosek.

Ciekawa jest wymowa samogłosek nosowych (ę, ą), poniewaŜ najpierw słychać

samogłoskę ustną „e” „o” a dopiero w następnym momencie samogłoskę nosową a to dlatego,
Ŝe  w  czasie  artykulacji  zmienia  się  układ  warg  dolnej  szczęki,  języka  i podniebienia
miękkiego.  W  pierwszej  fazie  wargi  są  rozwarte,  w  następnej  dolna  szczęka  stopniowo
podnosi się ku górze, wargi coraz bardziej zbliŜają się i zaokrąglają, zmienia się teŜ połoŜenie
języka,  podniebienie  miękkie  zaczyna  się  opuszczać  i  coraz  większa  ilość  powietrza
przechodzi  przez  nos,  nadając  samogłosce  specjalne  zabarwienie.  Podniebienie  miękkie
opuszcza się więc z pewnym opóźnieniem w stosunku do ruchów artykulacyjnych języka.

Jako samogłoski nosowe „ę”, „ą” wymawiane są tylko przed spółgłoskami

szczelinowymi oraz na końcu wyrazu np. „wąs”, „idę”, natomiast w innym sąsiedztwie
fonetycznym np. przed spółgłoskami zwartymi i zwartoszelinowymi rozpadają się na dwie
głoski – na samogłoskę ustną i samogłoskę nosową, np.:

−

ą przed b, p, t, d, dz, c wymawiane jest jak om, on np. kąpać (wymawiamy kompać), kąt
(wymawiamy kąt).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Spółgłoski

Spółgłoska jest głoską, której artykulacja polega na kontakcie narządów artykulacyjnych

(od szczeliny do zwarcia) i która bez połączenia z samogłoską nie tworzy sylaby.

Kryteria podziału spółgłosek:

−

udział wiązadeł głosowych w artykulacji,

−

główne miejsce artykulacji,

−

stopień zbliŜenia narządów mowy.

Ze względu na udział wiązadeł głosowych spółgłoski dzielimy na:

−

dźwięczne np. b, d, g,

−

bezdźwięczne np. p, t, k

Ze względu na miejsce artykulacji spółgłoski dzielimy na:

−

dwuwargowe: b, p, m, b, p, m,

−

wargowo-zębowe: w, f, v, f’,

−

przedniojęzykowo-zębowe: t, d, s, z, c, (dz), u, ł,

−

Przedniojęzykowo-dziąsłowe: r, l, cz, dź, sz, Ŝ (rz)

−

środkowojęzykowe ś, ć, dź, u,

−

tylnojęzykowe: k, g, x (ch), k, g, x

Ze względu na stopień zbliŜenia narządów mamy na:

−

zwarte: b, t, k, g,

−

szczelinowe: s, f, ch, z, h,

−

zwarto-szczelinowe: m, n, r, l, ł,

−

półtwarde: m, n, r, l, ł.

Tabela 3. Podział spółgłosek polskich [17].

Miejsce artykulacji

Wargowe

Przedniojęzykowe

Dwuwarg.

Warg.-zęb.

Zębowe

Dziąsłowe

Środkowo
-językowe

Tylno-

-językowe

tw.

zmięk.

tw.

zmięk.

tw.

mięk.

tw.

mięk.

tw.

mięk.

Dźwięczne

[d]

′

Zwarte

Bezdźwięczne

[t]

′

Dźwięczne

(Ŝ)

(j)

(h)

γ′

(h)

Szczelinowe

Bezdźwięczne

(sz)

(ch)

′

(ch)

Dźwięczne

(dz)

(dŜ)

з΄

(dź)

Zwarto-

-szczelinowe

Bezdźwięczne

(cz)

z otw.
nosowym

[n]

[

]

[

η′

]

Ŝe

zą

ło

z otw.
ustnym

Dźwięczne

l
r

l`
r`

Ze względu na sposób wymawiania spółgłosek uwzględnia się następujące cechy:

−

bierne lub czynne zachowanie wiązadeł głosowych,

−

połoŜenie podniebienia miękkiego,

−

stopień zbliŜenia narządów mowy,

−

miejsce artykulacji, połoŜenie środkowej części języka.

′

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Opis artykulacji spółgłosek
1)

Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne

Spółgłoski dźwięczne np. b, d, z powstają przy zsuniętych wiązadłach głosowych,
a powietrze, które przeciska się pomiędzy nimi wprawia je w ruch drgający, który powoduje
efekt akustyczny; bezdźwięcznie np. p, t, s, dla których charakterystyczny jest szmer powstają
w ten sposób, Ŝe powietrze swobodnie przepływa przez głośnię, a wiązadła głosowe znajdują
się w pozycji biernej. Spółgłoski bezdźwięczne wymawiane są z większą siłą, np. zwarcie
warg przy wymawianie „p” jest silniejsze niŜ przy wymawianiu „b”.
2)

W zaleŜności od połoŜenia podniebienia miękkiego dzielimy spółgłoski na ustne

i nosowe, np. m, n. Spółgłoski te powstają przy udziale drgań wiązadeł głosowych. Powietrze
wydobywające się z płuc przez krtań przedostaje się do jamy nosowej dzięki opuszczonemu
wraz z języczkiem podniebieniu miękkiemu.
3)

W zaleŜności od stopnia zbliŜenia narządów mowy samogłoski dzielimy na zwarte,

szczelinowe, zwartoszczelinowe oraz półtwarde. Ich artykulacja została opisana przy
omawianiu głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.
4)

W zaleŜności od miejsca artykulacji dzielimy spółgłoski na dwuwargowe, wargowo-

-zębowe,  przedniojęzykowo-zębowe,  przedniojęzykowo-dziąsłowe,  środkowojęzykowe,
tylnojęzykowe.
Artykulacja  spółgłosek  dwuwargowych  powstaje  w  ten  sposób,  Ŝe  powietrze,  które
przedostaje się przez otwartą głośnię, podniebienie miękkie wraz z języczkiem wzniesionym
ku górze, który zamyka przejście do jamy ustnej i napotyka dopiero przeszkodę przy wargach,
które silnie się zwierają ze sobą. Rozwarciu warg towarzyszy efekt akustyczny właściwy dla
tej głoski.
Natomiast  spółgłoski  przedniojęzykowo-zębowe  powstają  bez  udziału  wiązadeł  głosowych
i bez  udziału  jamy  nosowej,  do  której  przejście  jest  zamknięte  przez  podniebienie  miękkie.
Język jest zwarty z zębami górnej szczęki i spółgłoskę słyszymy wówczas, gdy język oderwie
się  od  zębów  i  powietrze  zostanie  wypchnięte.  Ciekawy  jest  mechanizm  powstawania
spółgłoski  „s”,  powstaje  ona  dzięki  przeciskaniu  się  powietrza  przez  szczelinę  utworzoną
pomiędzy zębami a wzniesioną ku nim przednią częścią języka.
Artykulacja  spółgłoski  „c”  choć  ma  podobny  mechanizm  powstawania  jak  głoska  „s”  to
jednak  róŜni  się  tym,  Ŝe  składa  się  z  dwu  kolejnych  momentów,  szybko  po  sobie
następujących: zwarcia i szczeliny.
Spółgłoski  przedniojęzykowodziąsłowe  powstają  dzięki  szczelinie  utworzonej  miedzy
przednią  częścią  języka  a  dziąsłami  np.  głoski  „sz”,  „Ŝ”,  „cz”,  natomiast  głoska  „l”  ma
dodatkowy element – jednoczesne otwarcie po bokach jamy ustnej, a głoska „r” wymawiana
jest przy czynnym współudziale wiązadeł głosowych.  Czubek języka drga uderzając o dziąsła
i przy artykulacji tej głoski następują na przemian krótkotrwałe zwarcia i rozwarcia.
5)

W zaleŜności od połoŜenia środkowej części języka mamy tzw. spółgłoski palatalne –

zmiękczone, poniewaŜ środek języka wznosi się ku podniebieniu twardemu (po łac. palatum).
Ten sam mechanizm powstawania ma większość spółgłosek miękkich ma ten sam mechanizm
powstawania oczywiście z pewnymi modyfikacjami jak przy spółgłoskach półotwartych np.
„ń” czy „j”, niesylabicznej odmiany samogłoski i.
W języku polskim istnieją jeszcze dwie „i” i „u”, róŜnią się one od samogłosek czasem
trwania, są to głoski pośrednie między samogłoskami a spółgłoskami i nie są zgłoskotwórcze
tj. nie tworzą sylaby. Głoski te występują w takich wyrazach jak auto, aula, ja, jestem (wym.
auto, aula, ia, iestem).

ˆ ˆ ˆ

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Doskonalenie wymowy polega przede wszystkim na róŜnego rodzaju ćwiczeniach

oddechowych i głosowych.

Ćwiczenia dykcji mają na celu osiągnięcie:

wyrazistej wymowy samogłosek i spółgłosek,

odpowiedniego tempa mowy.
Wyrazistość i dokładność artykulacji zaleŜą w duŜym stopniu od sprawności mięśni

narządów mowy oraz od odpowiedniego tempa mowy. Gimnastyka dolnej szczęki, warg,
języka doskonali sprawność mięśni, od których zaleŜą ruchy narządów mowy.

Przykłady ćwiczeń, które naleŜy powtarzać około 5 razy.

Ćwiczenie języka:
1.

Wysunięty język przesuwać poziomo z jednej strony w drugą.

Wysunąć język, skierowany moŜliwie jak najbardziej w prawą stronę, a następnie
przesuwać go w linii poziomej w stronę przeciwną, starając się aby – podczas zmiany
połoŜenia – był jak najdalej wysunięty na zewnątrz.

Przesuwać wysunięty język wokół szeroko otwartych ust, tzn. Oblizywać dolną wargę
i górną.

Oblizywać wargi podczas coraz szerszego ich otwierania.

Wysuwać język w linii prostej jak najdalej na zewnątrz, utrzymując go w płaszczyźnie
poziomej.

Wysuwać język jak najdalej z ust i chować go jak najgłębiej do jamy ustnej.

Przesuwać język po zewnętrznych powierzchniach górnych i dolnych zębów.

Opuścić dolna szczękę i połoŜyć swobodnie bezwładny język na dolnej wardze, ale
spłaszczony i rozszerzony tak, aby boki jego dotykały kącików warg.

Wysuwać język do przodu w płaszczyźnie poziomej i cofać go do poprzedniej pozycji
bezwładnej.

10.

Dotykać czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów przy silnie opuszczonej
dolnej szczęce.

Ćwiczenie warg:
1.

Ściągnąć usta, jak przy samogłosce u, a następnie spłaszczyć cofając kąciki, jak przy
artykulacji i, powtórzyć te ruchy kilkakrotnie.

Cofnąć kąciki ust a następnie otwierać i zamykać usta.,

Wciągać powietrze ustami ściągniętymi.,

Cmokać.

Zagwizdać parę razy na jednym tonie.

Zamknąć usta i przesunąć je w lewa, a potem w prawą stronę.

Utrzymać między ustami ołówek.

Wprawić usta w drganie (parskanie).

Ssać wargę górną, a potem dolną.

10.

Nabrać powietrza pod wargę górną, potem pod dolną.

Ćwiczenia ruchów dolnej wargi:
1.

Opuszczanie i unoszenie dolnej szczęki.

Opuszczenie i unoszenie dolnej szczęki, ale opuszczenie wykonuje się w dwóch fazach:
umiarkowane opuszczenie, a następnie maksymalne – i uniesienie.

Przesuwanie dolnej szczeki w lewą stronę, a następnie w prawą.

Wysuwanie dolnej szczeki do przodu i cofanie – wargi pozostają rozchylone.

Wykonywanie ruchów Ŝucia; uczestniczą nich: dolna szczeka, wargi i policzki.

Chwytanie dolnymi zębami górnej wargi.

Podsuwanie dolnej wargi pod górne Ŝeby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenia wyrazistej artykulacji samogłosek naleŜy wykonywać przed lustrem, ich

artykulacja powinna być staranna a nawet przesadna w początkowej fazie, np. w znanym na
pamięć fragmencie wiersza wymawiać samogłoski przed lustrem bardzo dokładnie lub
przeczytać fragment prozy, wymawiając starannie samogłoski.

Ćwiczenia wyrazistej artykulacji spółgłosek

Wyrazistą artykulację samogłosek moŜna uzyskać poprzez ćwiczenia mówienia szeptem.

Spółgłoski wymawiane szeptem będą dobrze słyszane wtedy, gdy je wyartykułuje się bardzo
wyraźnie i energicznie, tzn. z duŜym napięciem mięśni. Szept powinien być donośny, by był
słyszany z duŜej odległości, np. przeczytać fragment tekstu szeptem, zwracając uwagę na
energiczną i dokładną artykulację spółgłosek lub przećwiczyć dokładna artykulację
spółgłosek wygłaszając krótkie opowiadanie.

Tempo mowy

Zbyt szybkie tempo mowy zmniejsza wyrazistość artykulacji. Dokładna artykulacja

powoduje  zwolnienie  tempa  mowy,  poniewaŜ  narządy  mowy  muszą  mieć  czas  na  przyjęcie
danej  pozycji  i  przejecie  do  następnej.  Przy  zbyt  szybkim  tempie  ruchy  artykulacyjne
wykonywane  są  z  mniejszą  dokładnością.  Niekiedy  niewyraźne  wypowiedzenie  jednej  tylko
sylaby  w  wyrazie  moŜe  uniemoŜliwić  zrozumienie  treści  zdania.  Niewyraźne  wymawianie
końcówek  elementów  wyrazów  utrudnia  odbiór  tekstu.  W  wymowie  powolnej  znacznie
rzadziej zachodzą upodobnienia i uproszczenia grup spółgłoskowych.

Tempo mowy jest indywidualna cechą mówiącego, ale powinno być dostosowane do

pomieszczenia, w którym się mówi i do moŜliwości percepcyjnych odbiorcy.
Ćwiczenia:

Zachować wolne tempo mowy, wyraźną artykulację samogłosek i spółgłosek oraz

odpowiednie frazowanie:
1.

czytając tekst wiersza,

czytając tekst pisany prozą,

streszczając fragment jakiegoś tekstu.
Zbyt szybkie tempo mowy moŜna zlikwidować mówiąc w takt metronu.
Wymienione ćwiczenia mają na celu wyrobienie sprawności i precyzji przede wszystkim

ruchów artykulacyjnych, poniewaŜ do najczęstszych wad czytania, mówienia czy recytacji
naleŜą: zbyt szybkie tempo, niewyraźne wymawianie wyrazów.
Ćwiczenia głosowe

Ćwiczenia głosowe prowadzi się po przerobieniu ćwiczeń oddechowych. Będzie o nich

mowa w ostatnim rozdziale poradnika.
Celem ćwiczeń głosowych jest:
–

ustalenie wysokości głosu, właściwej dla danej osoby,

–

wyrobienie miękkiego ataku (nastawienie głosu),

–

ustawienie głosu, czyli wyrobienie umiejętności kierowania głosu „na maskę”,

–

wyrobienie umiejętności modulowania wysokości głosu.
Ćwiczenia na ustalenie wysokości głosu polegają na tym, Ŝe poleca się czytanie tekstu

z róŜną wysokością głosu i po ustaleniu z jaką wysokością ćwiczący mówi z najmniejszym
wysiłkiem, wskazuje się, Ŝe jest ona dla niego właściwa.

Ćwiczenia, które maja na celu nastawienie głosu rozpoczyna się od wymawiania

samogłoski „a” na jednym wydechu, ale z przerwami:
a)

z twardym nastawieniem, gdy zbliŜenie wiązadeł głosowych następuje przed początkiem
wydechu i powietrze natrafiając na zwarte wiązadła rozwiera je gwałtownie, wywołując
szmer (zwarcie krtani),

atak miękki, wiązadła głosowe zaczynają drgać jednocześnie zbliŜając się do siebie, tzn.
wcześniej niŜ nastąpi ich zwarcie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

atak  przydechowy,  gdy  powietrze  wydechowe  zaczyna  się  wydostawać  przez  szczelinę
i dopiero  potem  wiązadła  głosowe  zaczynają  drgać.  Początek  fonacji  poprzedzony  jest
szmerem.
W  wymowie  polskiej  za  prawidłowy  uwaŜa  się  atak  miękki,  nie  poprzedzony  szmerem

przydechu, czy teŜ nagłego rozwarcia wiązadeł głosowych.

Wyrabianie nawyku kierowania głosem „na maskę” polega na kierowaniu głosu na

sklepienie podniebienia twardego, w celu uzyskania maksymalnego rezonansu.

Umiejętność kierowania głosu „na maskę” moŜna doskonali wykonując ćwiczenia, np.:

ciche mruczenie przez nos,

łączenie samogłosek ze spółgłoską m,

łączenie samogłosek ze spółgłoską n,

wymawianie długo samogłoski a (następnie: u, e, y, i).
Wyrabianie umiejętności modelowania siły głosu polega na silnym akcentowaniu

wyrazów, które chcemy wyróŜnić.

Stopnie siły głosu mogą być róŜne od szeptu poprzez półgłos, głos pełny do krzyku.
Siła głosu zaleŜy od prawidłowego oddychania oraz prawidłowej fonacji.
Ćwiczenia wyrabiające umiejętności modulowania głosu:

Wymawiać jak najdłuŜej samogłoskę a, nie zmieniając natęŜenia głosu. Ćwiczenie
powtórzyć 3 razy.

W ten sposób przećwiczyć pozostałe samogłoski ustne: o, u, e, y, i.,

Na jednym wydechu, z tą samą siłą, wymawiać trzy samogłoski: aou, eyi, następnie
cztery, potem pięć i w końcu wszystkie: aoueyi.

Wymówić krótkie zdanie szeptem, półgłosem, głosem pełnym, krzycząc.

Wymawiać szeptem zdanie „o szyby deszcz dzwoni: zwiększając stopniowo siłę głosu.

Fragment tekstu czytać półgłosem, a następnie głosem pełnym.

We fragmencie tekstu podkreślić najwaŜniejsze wyrazy i odczytać tekst, wyróŜniając siłę
głosu wyrazy podkreślone.

Wyrabianie umiejętności modulowania wysokości głosu

Za pomocą wysokości głosu wyraŜamy nasze uczucia, jest to więc waŜny środek

ekspresji.

Ćwiczenia wyrabiające tę umiejętność są następujące:

NaleŜy wymawiać jak najdłuŜej samogłoskę a, nie zmieniając wysokości głosu.
Ćwiczenie powtórzyć 3 razy.

W ten sam sposób przećwiczyć pozostałe samogłoski ustne: o, u, e, y, i.

Na jednym wydechu, na tym samym tonie, tzn. Z tą samą wysokością wymawiać trzy
samogłoski: aou, eyi, następnie cztery, potem pięć i w końcu wszystkie: aoueyi.

Wymówić połączenia samogłosek au z róŜną intonacją: wyraŜającą pytanie, twierdzenie,
zdziwienie, gniew, zachwyt.

Zdanie „tadeusz wyjechał wczoraj do kanady” wymówić jako twierdzenie, pytanie,
przeczenie, wątpliwość, drwinę i w końcu z gniewem.

Słuchając fragmentu tekstu określić, w których miejscach występuje kadencja lub
antykadencja (intonacja opadająca lub wznoszącą się).

Przeczytać fragment wiersza, a następnie prozy, zwracając uwagę na intonację (rosnącą
i opadającą).
Technika wymowy jest bardzo waŜna, jest jednym ze składników nauki o wygłaszaniu

utworów literackich w sposób artystyczny, a takŜe o prawidłowym mówieniu w Ŝyciu
codziennym, tzn. starannie, z wyraźną artykulacją, odpowiednimi akcentami wyrazowymi
i zdaniowymi, właściwą intonacją, poprawnie sugestywnie i bez męczenia się.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak powstaje głoska?

Jak dzielimy głoski?

Jakie są róŜnice między samogłoskami a spółgłoskami?

Według jakich kryteriów dzielimy samogłoski?

Jakie są kryteria podziału spółgłosek?

Jaki jest mechanizm powstawania spółgłosek i samogłosek?

Dlaczego spółgłoski sz, Ŝ, cz nazwane zostały przedniojęzykowo-dziąsłowymi?

Na czym polega doskonalenie wymowy?

4.4.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Odpowiedz na pytanie: czy wiedza o mechanizmie powstawania głosek moŜe mieć

zastosowanie w Twojej pracy zawodowej?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokładnie przeczytać materiał nauczania,

opisać mechanizm powstawania głosek,

odpowiedzieć pisemnie na pytanie,

skonsultować swoją odpowiedź z nauczycielem zawodu.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

arkusz ćwiczeń.

Ćwiczenie 2

Na podstawie rentgenogramu i palatogramu określ dokładnie miejsce artykulacji i stopień

zbliŜenia narządów mowy wybranych głosek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wybrać kilka spółgłosek i samogłosek,

wskazać na palatogramach i rentgenogramach miejsce artykulacji wybranych głosek,

opisać miejsce artykulacji wybranych głosek,

opisać stopień zbliŜenia narządów mowy,

zaprezentować ćwiczenie i dokonać ewentualnej korekty.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

palatogramy i rentgenogramy,

−

materiał nauczania,

−

arkusz ćwiczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Wymawiaj szeptem kilkakrotnie w tempie 1:2:4 następujące wyrazy: szczapa, szczaw,

szczebel, szczecina, szczygieł, szczypce, Szczebrzeszyn, chrząszcz, chrabąszcz, świerszcz,
francuszczyzna, główszczyzna, oszczerstwo, oszczypek, parafiańszczyzna, swojszczyzna,
tatarszczyzna, dŜdŜystą, róŜdŜka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymawiać kilkakrotnie poszczególne wyrazy szeptem,

nagrać swój sposób wymawiania,

odtworzyć nagraną wymowę, dokonać korekty.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania,

−

prosty system do nagrywania

−

komputer.

Ćwiczenie 4

Dokonaj wyboru wyrazów (około 30), w których występuje nagromadzenie spółgłosek

np. przymknięcie, rozdraŜnienie, trznadel itp. wymawiaj je kilkakrotnie głośno i wyraźnie, aŜ
artykulacja głosek będzie poprawna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać wyboru wyrazów (30),

wypisać je,

wymawiać głośno, artykułując głoski,

nagrać swoją wymową,

odtworzyć nagraną wymowę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

słowniki: Słownik języka polskiego pod redakcją St. Skorupki, Słownik poprawnej
polszczyzny pod redakcją St. Szobera lub Nowy słownik poprawnej polszczyzny pod
redakcją A. Markowskiego.

−

arkusz ćwiczeń,

−

prosty system do nagrywania.

4.4.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

opisać artykulację samogłosek?

opisać artykulację spółgłosek?

przedstawić róŜnice artykulacyjne spółgłosek i samogłosek?

wskazać kryteria podziału samogłosek

dokonać podziału spółgłosek?

scharakteryzować mechanizm doskonalenia mowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Zgłoski i grupy zgłosek

4.5.1.

Materiał nauczania

Wszystkie wyrazy naszej mowy rozkładają się na zgłoski, czyli sylaby. Jest to odcinek

głośnej artykulacji, którego ośrodkiem jest samogłoska. Sylaby mogą stanowić wyraz lub
część wyrazu, np. dom (jedna sylaba stanowi wyraz) lub na – u – czy – ciel (gdzie występuje
kilka sylab). Tak więc samogłoski są głoskami zgłoskotwórczymi (tworzą sylaby). Natomiast
spółgłoski, o czym była juŜ mowa w poprzednim materiale, na ogół są niezgłoskotwórcze,
poniewaŜ występują w sylabie tylko w połączeniach z samogłoskami.

Sylaby wchodzą więc w skład wyrazu, który jest nadrzędną jednostką znaczeniową.
W czasie wymawiania wyrazu wyróŜniamy trzy momenty:

−

nagłos, artykulacja pierwszej głoski,

−

śródgłos, dźwięki artykułowane pomiędzy, nagłosem oraz momentem końcowym,

−

wygłos, artykulacja ostatniej głoski,

np.

z - Ŝółk - ł

nagłos

śródgłos

wygłos

Spółgłoski w odróŜnieniu od samogłosek nie są dźwiękami izolowanymi. Dlatego uwaŜa

się, za samodzielną spółgłoskę pod względem artykulacyjnym taką spółgłoskę, która moŜe
występować w połączeniu z przynajmniej jedną samogłoską.

Samogłoski samodzielne pod względem artykulacyjnym dzielimy na dwie zasadnicze

grupy:
d)

naleŜą do niej wszystkie spółgłoski twarde (z wyjątkiem k, g, l) a więc m, p, b, f, w, t, d,
c, dz, s, z, u, t, r, cz, dź, sz, Ŝ, ch. Mogą one łączyć się z wszystkimi samogłoskami
oprócz samogłoski „i”,

naleŜą do niej wszystkie spółgłoski miękkie, które nie mogą łączyć się z samogłoską „y”.
Są to: m, p, b, f, ẃ, ć, dź, ś, ź.
Spółgłoski t, d, ś, ź mają ograniczoną łączliwość, poniewaŜ występują jedynie

w nielicznych wyrazach pochodzenia obcego np. tiul, sinus, Zanzibar, dingo.

Spółgłoski ĺ, ŕ, ch występują tylko w połączeniach z „i”, natomiast k, g, w połączeniach

z „i” i „e”.

W języku polskim istnieją równieŜ spółgłoski niesamodzielne pod względem

artykulacyjnym, to jest takie, które nie mogą występować w połączeniu z Ŝadną samogłoską,
występują tylko w sąsiedztwie innych spółgłosek. NaleŜą do nich spółgłoski t, d, n dziąsłowe,
wymawiane przy zwarciu przedniej części języka nie jak zwykle z zębami, lecz z dziąsłami.
Taką wymowę słyszymy w wyrazach bank – banki.

Wymowa wariantów spółgłoskowych uwarunkowana jest sąsiedztwem ściśle

określonych spółgłosek. Warianty spółgłoskowe powstają w wyniku procesów fonetycznych,
które nazywamy upodobnieniami.

Proces upodobnień będzie zrozumiały, kiedy uświadomimy sobie, Ŝe w artykulacji kaŜdej

głoski wyróŜniamy trzy najwaŜniejsze momenty:
1)

przygotowanie narządów mowy do artykulacji, czyli następ (lub nastawa),

trwanie narządów mowy w pozycji charakterystycznej dla danej głoski, jest to moment
główny, czyli szczyt (lub postawa),

powrót narządów mowy do połoŜenia obojętnego, czyli zestęp (lub odstawa).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oto przebieg tego procesu na przykładzie głoski „b”. Nastawą (następem) głoski jest

moment zbliŜenia warg ku sobie, postawą (szczytem) całkowite zwarcie warg, odstawa
(zestęp) to szybkie rozwarcie, gwałtowny wydech nagromadzonego powietrza w jamie ustnej
podczas zwarcia.

Te trzy najwaŜniejsze momenty artykulacji wyjaśniają mechanizm powstawania

upodobnień,  czyli  zjawiska  zbyt  wczesnego  przygotowania  narządów  mowy  podczas
wymawiania jakiej głoski do wymówienia głoski następnej, jak i przedłuŜenia trwania pozycji
narządów  mowy  właściwej  głosce  poprzedniej,  na  okres  artykulacji  głosce  następnej,  np.
w wyrazie trawka fon. trafka okazuje się, Ŝe kiedy spółgłoska dźwięczna „w” (fon. v) znalazła
się  w sąsiedztwie  fonetycznym  spółgłoski  bezdźwięcznej  „k”  nastąpiło  wcześniejsze
rozsunięcie  wiązadeł  głosowych  (zamiast  przy  artykulacji  „k”  juŜ  przy  artykulacji  „w”)
i doszło do upodobnienia głosek, a więc nastąpiła zmiana artykulacji.

Ze względu na zbyt wczesne wykonanie ruchu artykulacyjnego lub na skutek

przedłuŜenia czasu artykulacji upodobnienia dzielimy na:

−

wsteczne (trafka),

−

postępowe (pšaśny)

Upodobnienia klasyfikujemy na tych samych zasadach głoski, mamy więc następujące

upodobnienia:

−

pod względem dźwięczności,

−

pod względem miejsca artykulacji,

−

pod względem zbliŜenia narządów mowy,

Upodobnienie pod względem dźwięczności to najczęstszy typ upodobnień i występuje

wówczas, kiedy w bezpośrednim sąsiedztwie występują spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne
lub na końcu wyrazu.

Upodobnienie pod względem miejsca artykulacji, powstaje wówczas, gdy któryś

z ruchomych  narządów  jamy  ustnej  wykona  ruch  artykulacyjny  właściwy  jakiejś  głosce  za
wcześnie,  np.  w  wyrazie  „bank”,  głoska  „n”  wymawiana  jest  jak  głoska  półotwarta
z otwarciem  nosowym.  Następuje  więc  zmiana  miejsca  artykulacji  spowodowana
sąsiedztwem fonetycznym spółgłoski następnej.

Upodobnienie pod względem zbliŜenia narządów mowy polega na uszczelnieniu głoski

zwartej lub półotwartej na skutek sąsiedztwa następnej spółgłoski szczelinowej z otwarciem
nosowym, którą w takich wyrazach jak pański (fonet. paísk’i), tramwaj, gdzie zamiast
połączenia „am” słyszymy samogłoskę „a” nosowe (fon. trąvai) lub w wyrazie sens (fon. sęs).

Ze względu na czas powstania upodobnień dzielimy je na:

−

Ŝywe,

−

martwe lub historyczne.

Upodobnienia Ŝywe to takie, które zachodzą lub nie w mowie współczesnej, w zaleŜności

od indywidualnych przyzwyczajeń, tempa mowy, staranności wymowy.

Upodobnienia martwe to takie, które zaszły dawno temu i są faktem historycznym, np.

„rz”, które jest dźwięczne, czego dowodzi pisownia tej głoski w takich wyrazach jak
„przyjść”, czy „b” dźwięcznego w wyrazie „Ŝabka”.

Ze względu na to, czy upodobnienia zachodzą wewnątrz wyrazu, czy pomiędzy dwoma

wyrazami dzielimy je na:

−

wewnątrzwyrazowe,

−

międzywyrazowe.

Upodobnienia wewnątrzwyrazowe mogą być:

−

wsteczne, np. łódka (fon. łutka),

−

postępowe, np. przykry (fon. pšykry).

Upodobnienia międzywyrazowe są zawsze wsteczne np. bierz przykład (fon. beš pšykłat)

i zawsze Ŝywe. Zachodzą one względem miejsca artykulacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ze względu na to, czy przy upodobnieniu głoska zachowuje swoją odrębność, czy teŜ

zlewa się w jedną całość z głoską następną dzielimy upodobnienia na:

−

częściowe, np. w wyrazie ścieŜka (fon. sceška),

−

całkowite, np. juŜ zimno (fon. iuzimno).
Upodobnienie częściowe, to takie upodobnienie, kiedy głoski upodobniają się pod

względem dźwięczności, ale róŜnią się pod względem miejsca artykulacji.

Upodobnienie całkowite występuje wówczas, kiedy głoski upodabniają się pod

względem miejsca artykulacji i stopnia zbliŜenia narządów mowy.

Upodobnieniami są równieŜ następujące zjawiska:

−

ubezdźwięcznienie spółgłosek półotwartych,

−

uproszczenie grup spółgłoskowych,

−

tak zwane rozsunięcie artykulacyjne.
Ubezdźwięcznienie spółgłosek półotwartych (r, l, ł, u) powstaje wówczas, gdy

sąsiedztwo  fonetyczne  moŜe  spowodować  zmiany  w  artykulacji  spółgłosek  półotwartych.
ChociaŜ  noszą  one  nazwę  sonornych  tj.  takich,  które  nie  mają,  odpowiedników
bezdźwięcznych (a ma je większość spółgłosek) moŜe się zdarzyć, Ŝe utracą dźwięczność jeśli
po  obu  stronach  znajdą  się  spółgłoski  bezdźwięczne,  np.  krtań,  płci  (fon.  kķtań,  płci)  lub  po
spółgłosce bezdźwięcznej na końcu wyrazu: wiatr, pism (fon. vatķ, p+ism).

Uproszczenie grup spółgłoskowych powstaje wówczas, gdy następuje zjawisko

osłabienia  artykulacji  jednej  z  głosek,  występuje  ono  wówczas,  kiedy  mówimy  szybko,  co
prowadzi do redukcji głoski a nawet do jej zaniku. I tak w wyrazie sześćset rzadko słyszymy
wyraźną  wymowę  grupy  spółgłosek  „śćs”,  częściej  słychać  šeśset  a  nawet  šeiset.  Taka
wymowa  charakterystyczna  jest  przy  wymawianiu  nazwisk  zakończonych  na  „-wski”,  nie
wymawiamy  spółgłoski  „w”,  np.  Dmowski  (fon.  dmosk+i),  Dombrowski  (fon.  dombrosk+i),
podobnie jest w przymiotnikach zakończonych na „-wski”, krakowski (fon. krakosk+i).

Zamiast „garnka” mówimy garka, zamiast „pomyślny” mówimy pomyśny.
Tak więc między pisownią a wymową zachodzą liczne rozbieŜności, jedne mają

uzasadnienie historyczne, inne dają się wytłumaczyć współczesnymi tendencjami
artykulacyjnymi.

Rozsunięcie artykulacyjne jest charakterystyczne dla głoski „n” polega ono na tym, Ŝe

pod  wpływem  sąsiedztwa  spółgłoski  zwarto-szczelinowej,  na  skutek  rozsunięcia
artykulacyjnego  najpierw  środek  języka  zbliŜa  się  do  podniebienia,  tworząc  unosowioną
szczelinę,  a  potem  przód  języka  wykonuje  zwarcie  z  zębami  lub  dziąsłami.  Wyrazy:  słońce,
bez końca wymawiane bywają jak słoince, bes końca.

Sposób wymawiania głosek jest sprawą indywidualną a przyczyny mogą być róŜnorodne,

np. róŜnice w budowie narządów mowy, indywidualne nawyki czy wpływ środowiska.

4.5.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest sylaba?

Co jest nadrzędną jednostką znaczeniową sylaba czy wyraz?

Jak powstają zgłoski?

Które samogłoski są samodzielne pod względem artykulacyjnym?

Jak powstają upodobnienia?

Jakie są rodzaje upodobnień?

Na czym polega uproszczenie grup spółgłoskowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z podanego tekstu wypisz upodobnienia wewnątrzwyrazowe.
„Zajazd przed domem, posypany Ŝwirem i ocieniony wzdłuŜ Ŝelaznego parkanu kilkoma

klonami, przechodził w bok od bramy w niewielki ogródek, ręka gospodarza dbała widocznie
ostatnio tylko o to, by nie dać zarosnąć ścieŜkom między grządkami. Mur z obu stron zajazdu
znikł juŜ całkowicie pod zbyt rozkrzewionym pokrowcem bluszczu i dzikiego wina. Tylne,
zawsze ciemne pokoje wychodziły wprost na pochyłość zarośniętą na pół zwiędłymi
krzakami jeŜyn i spalonymi przez słońce chaszczami” G. Herlin Grudziński „WieŜa”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uwaŜnie tekst,

zapisać fonetycznie tekst,

wypisać wyrazy, w których zachodzą upodobnienia,

określić rodzaj upodobnień,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

system znaków pisowni fonetycznej,

−

prosty system do nagrywania,

−

arkusz do ćwiczeń.

Ćwiczenie 2

Z podanego tekstu wypisz połączenia wyrazów, między którymi wystąpiły upodobnienia

międzywyrazowe.

„Judym szedł prędko, mrucząc coś do siebie. Mury o kolorze zasuszonego grynszpanu

albo  jakiejś  zrudziałej  czerwoności,  niby  pstre,  ubłocone  gałgany,  nasunęły  mu  się  przed
oczy. Ciepła... Chodniki były jak niegdyś zdruzgotane, bruk pełen wędołów. Nie było tu juŜ
ani  jednego  przechodnia    w  cylindrze  rzadko  trafiała  się  dama  w  kapeluszu.  Ogół  idących
podobny był do murów tej ulicy. Szli ludzie w ubraniach do pracy fizycznej, najczęściej bez
kołnierzyków.  PrzejeŜdŜająca  doroŜka  zwracała  uwagę  wszystkich”  St.  śeromski  „”Ludzie
bezdomni”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uwaŜnie tekst,

wypisać upodobnienia międzywyrazowe,

wpisać do tabeli znalezione upodobnienia międzywyrazowe,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Upodobnienia pod względem
dźwięczności

Upodobnienia pod względem
miejsca artykulacji

Upodobnienia pod względem
zbliŜenia narządów mowy

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczeń,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 3

WskaŜ w podanym niŜej tekście wyrazy, w których nastąpiło uproszczenie grup

spółgłoskowych.

„Wszedłszy do gabinetu doktór Węglichowski zmierzył badawczym spojrzeniem (...)

wszystkie sprzęty, usiadł na podanym krześle z dala od stolika, strzepnął jakąś prószynkę
z klapy surduta, zmruŜył powieki i wlepił w Judyma swe mądre oczy....

Był to człowiek lat pięćdziesięciu kilku, niski, bodaj za mały, chudy kościsty. NaleŜał do

rasy jędrnych, zdrowych, zwinnych staruszków, którzy prawie nie zmieniają się w ciągu
piętnastu, dwudziestu lat od czasu, gdy posiwieli” St. śeromski „Ludzie bezdomni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać uwaŜnie tekst,

ponownie przeczytać go głośno,

wypisać wyrazy, w których występują uproszczenia grup spółgłoskowych,

zapisać je fonetycznie,

podać przyczynę uproszczeń,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania

−

tabela systemu znaków pisowni fonetycznej.

Ćwiczenie 4

W podanych wyrazach określ upodobnienia oraz uproszczenia grup spółgłoskowych.
Austriak,

barszcz,

bezdźwięczny,

bezwstyd,

brzdęk,

marszczyć,

mordka,

moŜnowładztwo,  myślistwo,  nadjeŜdŜać,  najeźdźca,  obsmaŜyć,  odświętny,  opatrzność,
parafiańszczyzna,  pierwszyzna,  podstarzały,  przeciwstawić,  Pszczyna,  randka,  rozkrzewić,
rozkwit,  roztropny,  roztwór,  sąsiedztwo,  sprzątaczka,  sprzeczka,  strzał,  stwarzać  trwać,
trwoga,

ujeŜdŜać,

uszczknąć,

wietrzny,

wszczynać,

zajeŜdŜać,

zmarszczka,

zmartwychwstanie.

Zanim przystąpisz do wykonania poleceń, nagraj sposób wymawiania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

nagrać zestaw wyrazów,

zapisać fonetycznie podane wyrazy,

podkreślić upodobnienia i określić ich rodzaj,

podkreślić uproszczenia grup spółgłoskowych,

sporządzić tabelę z upodobnieniami,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

prosty system do nagrywania,

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania,

−

tabela systemu znaków pisowni fonetycznej.

4.5.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcie sylaby?

zdefiniować pojęcie zgłoski?

scharakteryzować proces upodobnień?

objaśnić proces uproszczenia grup spółgłoskowych?

wskazać nadrzędną jednostkę znaczeniową: sylaba czy zgłoska?

scharakteryzować rodzaje upodobnień?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.

Składnia i styl. Rytm i rym

4.6.1.

Materiał nauczania

Składnia to jeden z działów gramatyki, który zajmuje się badaniem wypowiedzeń, czyli

jednostek porozumienia społecznego. Zajmuje się zagadnieniami dotyczącymi teorii
wypowiedzeń takimi, jak:

−

funkcja,

−

typy,

−

podziałem na elementy składowe,

−

dobór i układ elementów wypowiedzi,

−

wzajemnymi stosunkami poszczególnych elementów,

−

środkami, za pomocą których wyraŜane są stosunki między elementami wypowiedzeń.
Wypowiedzenie składa się z wyrazów, które są jego najmniejszą cząstką i aby miało

wartość,  było  zrozumiałe,  musi  spełniać  postulat  sensowności,  a  więc  wyrazy  muszą  być  ze
sobą  powiązane  logicznie.  „Wypowiedzeniem  nazywamy  wyraz  lub  grupę  wyrazów,
zawierających  pewną  myśl  i  połączonych  według  obowiązujących  w  gramatyce  zasad”
[4, s. 175]

Wypowiedzenia dzielimy według następujących kryteriów:

ze względu na obecność czasownika w zdaniu lub jego brak na:

−

zdania (np. słucham radia),

−

równowaŜniki zdań (np. kto tam?).

ze względu na cel wypowiedzi (zarówno zdania jak i równowaŜniki zdań, na:

−

oznajmujące (np. Maciej usiadł przed domem),

−

pytające (np. Dlaczego Maciej usiadł przed domem?)

−

rozkazujące (np. Niech Maciej siada!).

ze względu na istnienie jednego lub kilku czasowników w wypowiedzeniu:

−

wypowiedzenie pojedyncze (np. ZbliŜa się koniec roku szkolnego),

−

wypowiedzenia złoŜone (np. Nie czas Ŝałować róŜ, gdy płoną lasy).

W zdaniu rozróŜniamy główne i drugorzędne części zdania. Główne części zdania to

podmiot i orzeczenie, drugorzędne – dopełnienia, przydawki, okoliczniki.

Układ wyrazów w zdaniu w języku polskim jest swobodny, chociaŜ niezupełnie

dowolny. Zazwyczaj jest to prosty schemat: po podmiocie lub grupie podmiotu występuje
orzeczenie lub grupa orzeczenia, np. w zdaniu „Promień słońca zajrzał przez wysokie okno”,
wyróŜniamy grupę podmiotu „promień słońca” i grupę orzeczenia „zajrzał przez wysokie
okno”.

W grupie podmiotu w przytoczonym zdaniu mamy podmiot + przydawka; w grupie

orzeczenia – orzeczenie + dopełnienie.

W skład grupy podmiotu wchodzą więc podmiot i wyrazy określające czyli przydawki

i dopełnienia, a zasada jest następująca:

−

przydawka przymiotna moŜe występować przed lub po wyrazie określonym, np.
„drewniany most”, „wieŜa kościelna”,

−

dopełnienie występuje zwykle po wyrazie określonym, np. „Stuk podobny do pioruna”.
Układ grupy orzeczenia, w skład której wchodzą przydawki, dopełnienie i okoliczniki

jest taki sam jak w grupie podmiotu. Okoliczniki występują przed wyrazami określonymi,
np. ”Ruszono w pole” a przydawka okolicznikowa występuję zwykle po orzeczeniu, np. „Lud
wybiegł z miasta strwoŜony, ciekawy”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ten układ moŜe niekiedy ulec zakłóceniu, a ich przyczyną mogą być względy rytmiczne

tak charakterystyczne dla poezji lub występując w toku rozmowy, gdzie naturalny szyk
wyrazów w zdaniu moŜe zostać przestawiony. Obowiązują jednak zasady:

−

enklityczne (nie akcentowane) formy zaimków, takie jak: mi, mię, ci, cię, się, go, mu,
ich, nigdy nie mogą występować na początku zdania ani na jego końcu, np. „Mi Cię Ŝal”
zamiast „śal mi Cię” lub „On powiedział prawdę mi” zamiast „Powiedział mi prawdę”,

−

partykuły „-li” i „-Ŝe” mogą występować jedynie w pierwszym wyrazie w zdaniu (np.
„Znaszli ten kraj”, „DajŜe mi spokój”),

−

z dwóch występujących obok siebie zaimków enklitycznych forma celownika występuje
na pierwszym miejscu (np. „JakŜe ci się powodzi?”),

−

ściśle określone miejsce mają w zdaniu podrzędnym zaimki względne (który, jaki), które
powinny występować zawsze na początku zdania podrzędnego (np. „Mickiewicz był
poetą, którego twórczość ... „, a nie „twórczość którego?”,

−

stałe  miejsce  spójników  (i,  a,  Ŝe,  ale),  które  zawsze  występują  na  początku  zdania
podrzędnego.  Wyjątek  stanowi  spójnik  „bowiem”,  który  występuje  na  drugim  miejscu
(np.  Wzmocniono  straŜe,  nieprzyjaciel  bowiem  zbliŜał  się).  RównieŜ  spójniki
przeciwstawne  i  wynikowe  (zaś,  przeciwnie,  jednak,  więc,  przeto,  tedy,  dlatego)  mogą
występować na drugim miejscu (np. Jestem zmęczony, muszę więc odpocząć).
Swoboda  jaka  cechuje  układ  wyrazów  w  zdaniu  pojedynczym,  jest  równieŜ

charakterystyczna  dla  układu  zdań  w  zdaniu  złoŜonym.  I  tak  w  zdaniu  współrzędnie
złoŜonym  układ  zdań  zaleŜy  od  czynników  logicznych,  od  treści,  jakie  te  zdania  zawierają,
natomiast  w zdaniu  podrzędnie  złoŜonym,  zdanie  podrzędne  moŜe  być  na  pierwszym  lub
drugim miejscu a niekiedy w środku zdania nadrzędnego, np. „Ci, którzy przyszli zbyt późno,
nie  dostali  biletów”.  Zdarza  się  teŜ,  Ŝe  zdanie  główne  (w  zdaniu  wielokrotnie  złoŜonym)
przeplata  się  ze  zdaniami  pobocznymi,  w  ten  sposób,  Ŝe  między  część  zdania  głównego
wplata  się  jedno  lub  więcej  zdań  pobocznych,  np.  „Hrabia,  chociaŜ  nie  wiedział,  co  to
wszystko znaczy, poglądając w twarz starca, czuł jakieś wzruszenie”.

Szyk wyrazów w zdaniu w polskim języku na ogół jest swobodny, istnieją jednak pewne

zasady układu wyrazów w zdaniu, które usankcjonowane są przez tradycję, była o tym mowa
na początku rozdziału.

MoŜliwe jest jednak odstępstwo od naturalnego szyku wyrazów, nazywamy je szykiem

przestawnym, który polega na:

−

przestawieniu dwu sąsiadujących ze sobą składników zespołu, np. umieszczeniu
przydawki przymiotnej po określonym rzeczowniku, np. „Wieczornych snów mary,
powiewne dziewicze. Na próŜno czekały na słońca oblicze” L. Staff.

−

zmianie naturalnego porządku członów zdania, np. wysunięciu orzeczenia przed podmiot
lub dopełnienia przed orzeczenie, np. „Są w ojczyźnie rachunki krzywd” W. Broniewski.

−

Rozbiciu dwóch składników zespołu syntaktycznego (składniowego) przez składnik
innego zespołu lub składnik dodatkowy, np. „Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu”
A. Mickiewicz.
Z przytoczonych przykładów wynikałoby, Ŝe szyk przestawny jest charakterystyczny

tylko  dla  poezji,  jednak występuje  on  w  róŜnych  rodzajach  wypowiedzi  –  mowie  potocznej,
przemówieniach,  rzadziej  w  prozie  naukowej.  Podyktowane  jest  to  względami  logicznymi,
potrzebą  połoŜenia  akcentu  na  jakiś  wyraz.  Szczególnie  często  szyk  przestawny  występuje
w utworach  literackich  i  określa  się  go  mianem  inwersji  i  pełni  róŜnorodne  funkcje
stylistyczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Składnia a stylistyka

Polska składnia charakteryzuje się wielką róŜnorodnością środków wyraŜania myśli

i uczuć, dlatego uŜycie konstrukcji składniowych, zarówno w mowie jak i piśmie, bywa
róŜne. Wszystko zaleŜy od tego, jakie myśli wypowiadamy, jaki jest nasz stosunek
uczuciowy, jak równieŜ od indywidualnego sposobu wypowiadania się.

Oceną, analizą składni pod względem właściwości stylistycznych zajmuje się stylistyka.

I tak w wypowiedziach typu odezwy, będą przewaŜać zdania rozkazujące, wykrzyknikowe
i równowaŜniki zdań, poniewaŜ w odezwie chodzi o wyraŜenie prostych, dobitnych treści.
Natomiast w przemówieniu będzie występować przewaga zdań oznajmujących a ich struktura
powinna być zrytmizowana np. poprzez wielokrotne powtarzanie pewnych fraz (zdań), poza
tym musi to być wypowiedź o silnym zabarwieniu emocjonalnym.

Dobór konstrukcji składniowych zaleŜy od indywidualności mówiącego, od jego

temperamentu, wykształcenia, poczucia estetycznego. Te róŜnice stylistyczne moŜna
zaobserwować w składni róŜnych poetów, prozaików.

Kiedy czytamy utwory B. Prusa czy St. śeromskiego widzimy wyraźną róŜnicę i łatwo

rozpoznajemy  ich  oryginalny  styl.  Dla  prozy  śeromskiego  charakterystyczna  jest
róŜnorodność konstrukcji syntaktycznych, bogactwo poetyckich określeń, budowa zdań, która
znacznie  odbiega  od  składni  mowy  potocznej  poprzez  stosowanie  inwersji.  Natomiast  styl
Prusa cechuje prostota, słownictwo typowe dla mowy potocznej, brak przenośni, a większość
wypowiedzi to zdania pojedyncze, niezbyt  bogato rozwinięte, brak zabarwienia uczuciowego
i środków poetyckich.

Na nasz sposób wypowiedzi mają wpływ czynniki myślowe i emocjonalne.
W celu dobitnego wyraŜania myśli lub uczuć posługujemy się:

−

powtórzeniami (zwrotów, wyrazów, a nawet zdań), np. „Dawno, dawno temu”,

−

apostrofami (apostrofa, bezpośredni zwrot do kogoś, np. „Litwo, ojczyzno moja”,

−

inwersją (zwłaszcza dla odtwarzania stanów psychicznych bohaterów) poprzez zmianę
szyku zdania.

Tak więc styl „to sposób realizowania wypowiedzi językowej, czyli konkretnego tekstu,

sposób wyraŜania myśli w mowie lub piśmie, to świadomy dobór środków językowych
najbardziej przydatnych ze względu na cel wypowiedzi”.

O stylu wypowiedzi decyduje jego funkcja, cel, który chce osiągnąć mówiący. We

współczesnym języku wyróŜniamy pięć rodzajów stylu:

−

potoczny,

−

naukowy,

−

urzędowy,

−

publicystyczny,

−

artystyczny.

Styl potoczny to taki styl, którym posługujemy się w Ŝyciu codziennym, w kontaktach

z najbliŜszym  otoczeniu,  a  więc  w  rozmowach.  Cechą  stylu  potocznego  jest  prosta,
swobodna,  niejednokrotnie  nieregularna  budowa  zdań,  słownictwo  często  dosadne  o silnym
zabarwieniu  uczuciowym,  a  wyrazy  zwyczajne,  niewyszukane,  uŜywane  w środowisku,
z którego  mówiący  pochodzi.  Jest  on  podstawową  odmianą  języka,  którym  posługujemy  się
na co dzień.

Styl naukowy cechuje przewaga wyrazów abstrakcyjnych (pojęcia ogólne, prawa

naukowe), posługiwanie się wyrazami o ściśle określony znaczeniu, czyli terminologią
przyjętą w danej dziedzinie, a duŜą część tej terminologii stanowią wyrazy obce, jako Ŝe
nauka ma charakter międzynarodowy.

Styl urzędowy jest odmianą języka pisanego, której uŜywa się w wypowiedziach

związanych z działalnością róŜnego rodzaju instytucji społecznych i państwowych.
Charakterystyczną cechą tego stylu jest typizacja i schematyczność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Typ wypowiedzi jest zwykle określony w jej tytule, np. ustawa, rozporządzenie,

zarządzenie, sprawozdanie, okólnik, instrukcja, wezwanie itp. Z rodzajem wypowiedzi często
związane  są  formy,  oraz  określone  schematy  ujmowania  treści,  wyraŜające  się  w  podziale
tekstu  na  punkty  czy  paragrafy.  W  słownictwie  stylu  urzędowego  znajdują  się  teŜ  terminy
specjalne,  zwłaszcza  z  dziedziny  administracji,  handlu  i  prawa  oraz  tradycyjne  wyraŜenia
i zwroty poza tym stylem nieuŜywane.

Stylu publicystycznego nie da się jednoznacznie określić, tak jak poprzednie style, bo

występuje w wielu odmianach, np. notatka informacyjna, artykuł publicystyczny, komunikat
prasowy,  reportaŜ,  felieton.  Cechą  tego  stylu  jest  stosowanie  języka  potocznego,  prostej,
naturalnej  składni,  obrazowych  potocznych  wyraŜeń  i  zwrotów  przenośnych,  sugestywnych
wypowiedzi,  a  wszystko  po  to,  by  nawiązać  kontakt  z  czytelnikiem.  Styl  ten  odznacza  się
równieŜ  zwięzłością,  zwłaszcza  w  notatkach  prasowych,  mini-reportaŜach.  W  formach
bardziej  opisowych  styl  publicystyczny  zbliŜa  się  do  stylu  artystycznego,  a  w  artykułach  na
tematy naukowe zbliŜa się do stylu naukowego.

Styl artystyczny jak wskazuje nazwa, to styl dzieł literackich. Ma on wyjątkowy

charakter. Cechuje go róŜnorodność, bogactwo środków stylistycznych, poniewaŜ w utworze
literackim język pełni funkcję estetyczną, jest tworzywem dzieła sztuki, w którym równie
waŜne jest nie tylko co pisarz mówi, ale przede wszystkim jak mówi.

Podstawowe cechy dobrego stylu

Styl dobry – to styl spełniający swoją funkcję, a jak wiadomo funkcje te bywają róŜne,

a jeśli  do  omówionych  juŜ  uprzednio  róŜnic  dołączymy  te,  które  wynikają  z  konkretnych
okoliczności,  dochodzimy  do  wniosku,  Ŝe  kaŜda  wypowiedź  moŜe,  a  nawet  powinna  mieć
własny  styl.  W  związku  z  tym  nasuwa  się  pytanie,  czy  istnieje  taka  funkcja,  która  będzie
uniwersalna,  będzie  odpowiadać  wszystkim  rodzajom  wypowiedzi  przy  całej  ich
róŜnorodności?

Skoro kaŜda wypowiedź ma na celu porozumienie się z drugim człowiekiem, to

podstawową cechą dobrego stylu jest komunikatywność. Z tej podstawowej cechy wynikają
inne jego właściwości.

Są one następujące:

−

jasność, to umiejętność znalezienia moŜliwie najprostszych sformułowań myśli,
przejrzystość budowy całej wypowiedzi i poszczególnych zdań oraz staranny dobór
słownictwa,

−

naturalność, mówienie na temat,

−

zwięzłość stylu, ograniczenie składników wypowiedzi do środków niezbędnych dla
jasnego i wyrazistego podania treści a pomijanie wszystkiego, co temu nie słuŜy,
Język jest więc komunikatywny wtedy, gdy to co chcemy powiedzieć, przekazane

zostanie odbiorcy wiernie, dokładnie i w sposób zrozumiały dla odbiorcy, poza tym musi być
zgodny z regułami gramatyki i stylistyki.

Rytm wypowiedzi

Rytm to regularne powtarzanie zespołów wymawianych w obrębie jakiejś dłuŜszej

wypowiedzi.

Powstaje wówczas, gdy z tą samą regularnością powtarzają się podobne lub jednakowe

zespoły elementów brzmieniowych. Takimi zespołami mogą być, np. układy wyrazowe
o określonej stałej ilości sylab, o określonej ilości i następstwie sylab akcentowanych
i nieakceptowanych lub o określonej ilości głównych akcentów.

Jednostka rytmiczna powinna charakteryzować się następującymi cechami:

−

wewnętrzną spójnością, nie moŜe rozpadać się na mniejsze cząstki, musi być
niepodzielna,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

oddzielona od pozostałych zespołów, co osiąga się poprzez wyraźne zaznaczenie
zakończenia danej jednostki przez umieszczenie w nim sygnałów odgraniczających
(delimitacyjnych), jak np. rym czy ustalony akcent,

−

róŜnorodnością  (ekwiwalentnością)  tzn.  róŜnić  się  od  pozostałych  zespołów.  Tę
róŜnorodność  określa  się  w  kategoriach  ilościowych,  np.  liczba  sylab  czy  akcentów.
Ścisła ekwiwalentność rytmicznych jednostek oraz ustalony porządek ich powtarzalności
są warunkiem wytwarzania się rytmu w pełni regularnego.
Organizacja  rytmiczna  występuje  przede  wszystkim  w  mowie  wiązanej  (wierszach),

najsłabiej przejawia się w mowie potocznej a jeśli juŜ występuje, to jest przewaŜnie
zjawiskiem nie zamierzonym przez mówiącego, przypadkowym.

Zrytmizowanie języka wyraźniej następuje w publicystyce, przemówieniach i odezwach,

gdzie  dość  często  występują  anafory  (rozpoczynanie  zdań  tymi  samymi  wyrazami),
paralelizm  składniowy  (zdania  o  podobnej  długości  i  analogicznej  strukturze)  lub
nagromadzenie  dopowiedzeń,  jednakowy  szyk  wyrazów  w  zdaniach  i  regularność
w rozmieszczeniu akcentów logicznych.

Bardzo wyraźnie widoczne jest zrytmizowanie języka w prozie poetyckiej, nie są to

jednak  rytmy  regularne,  bowiem  istotą  tej  prozy  jest,  Ŝe  rytm  wynika  z  rozczłonkowania
składniowego  i  jest  związany  z  budową  syntaktyczną  wypowiedzi,  np.  „Ty  grasz  cudzym
uszom  niepojęte  rozkosze  –  Splatasz  serca  i rozwiązujesz    gdyby  wianek,  igraszkę  palców
twoich – łzy wyciskasz – suszysz je uśmiechem i na nowo uśmiech strącasz z ust na chwilę –
na chwil kilka – czasem na wieki – Ale sam co czujesz? – ale sam co tworzysz? – co myślisz?
–  Przez  ciebie  płynie  strumień  piękności,  ale  ty  nie  jesteś  pięknością.  –  Biada  ci  –  biada!
Dziecię,  co  płacze  na  łonie  mamki  –  kwiat  polny,  co  nie  wie  o  woniach  swoich,  więcej  ma
zasługi przed”. Z Krasiński „Nie – Boska komedia”.

Najpełniej rytm widoczny jest w wierszach, który przystosowuje się do z góry przyjętego

schematu wersyfikacyjnego.

NajwaŜniejsze zasady ukształtowania rytmicznego wiersza:

−

regularne następstwo wersów o jednakowej liczbie sylab (wiersz sylabiczny),

−

jednakowa liczba sylab oraz regularny układ zgłosek akcentowanych i nieakcentowanych
(wiersz sylabotoniczny),

−

jednakowa liczba dowolnie rozłoŜonych akcentów (wiersz toniczny).
Zasadnicza róŜnica między rytmem prozy a poezji polega na tym, Ŝe rytm poezji jest

w wielu wypadkach niezaleŜny od rozczłonkowania syntaktycznego wypowiedzi.

Rytm zarówno w prozie jak i poezji pełni określone funkcje stylistyczne. W prozie

publicystycznej  rytm  przewaŜnie  polega  na  powtórzeniach,  których  celem  jest  chęć
uwydatnienia  pierwszych  słów  lub  ich  zespołów;  w  prozie  literackiej,  gdzie  nad  celami
intelektualnymi  górują  cele  estetyczne,  autorzy  kierują  się  głównie  chęcią  wzmocnienia
wartości  dźwiękowej  wypowiedzi,  natomiast  w  wierszach  o  wyborze  formy  dźwiękowej
decydują cele estetyczne.

NajwaŜniejszymi środkami rytmizacji wiersza są:

−

sylaby,

−

następstwa akcentów,

−

następstwa zestrojów akcentowych.

Rym

Rymem nazywamy zgodność grupy głosek w wyrazach kończących dwa lub więcej

wersów, poczynając od ostatniej samogłoski akcentowanej, np. najszerszy – wierszy, gwiazdy
– odjazdy. Podział rymów i przeprowadza się ze względu na właściwości językowe, ich
funkcję w budowie utworu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W poezji rym pełni istotną rolę jako wyrazisty i najbardziej dostrzegalny element rytmu.

Opiera się on na częściowej lub całkowitej zgodności brzmienia zakończeń wyrazów
zajmujących określoną pozycję w wersie.

ZaleŜnie od stopnia zgodności czyli identyczności aŜ do odległego podobieństwa oraz

wielkości (rozmiaru) rymujących się cząstek mamy następujące postaci rymu:

−

Ŝeńskie, półtorazgłoskowe (licząc od akcentowanej samogłoski do końca wyrazu),
typowe dla wierszy sylabicznych, np. „lata - świata”, „wojny - zbrojny”. Rymy Ŝeńskie
oznaczamy literą „a”,

−

męskie, jednozgłoskowe występujące w wyrazach czy zestrojach akcentowanych na
ostatniej sylabie. Oznaczamy je literą „b”, np. „Ŝądz - słońc”, „zórz - mórz”,

−

złoŜone (składane), odpowiedniki rymowane mogą składać się z więcej niŜ jednego
wyrazu, np. „na te - bogate”, „dostatnie – za nie”,

−

rymy  głębokie (bogate),  kiedy  współbrzmienie obejmuje końcową część  wyrazu łącznie
z akcentowaną  samogłoską.  Ilość  głosek  identycznych  w  odpowiednikach  jest  większa
niŜ  wymagane  minimum  w  danym  typie,  np.  „nisko  -  ognisko”,  „dziedzictwa  -
dziewictwa”, „stropy - stopy”,

−

rymy ubogie, to takie rymy, w których akcentowana samogłoska znajduje się w wygłosie,
np. „ja - dwa”,

−

rymy gramatyczne, gdzie źródłem współdźwięczności jest identyczność ich
gramatycznych form, np. „czerwony - zhańbiony”, „marmuru – jaszczuru,”

−

rymy ścisłe (dokładne) oparte na identyczności rymujących się cząstek, identyczność ta
dotyczy sposobu ich wymawiania, ale niekoniecznie pisowni, np. „dalej – pojechali”,

−

rymy banalne, często uŜywane, np. „kobiercem – sercem”, „bez końca – do słońca”,

−

rymy rzadkie, to takie, które wykorzystują słowa brzmiące w polszczyźnie obco, np. „Rio
de Janeiro – oranŜerią”,

−

rymy niedokładne, polegające na przybliŜonej tylko zgodności brzmień rymujących się
ze sobą cząstek wyrazów, np. „w głąb – zziąbł”,

−

asonans, rymy niedokładne, w których toŜsamość brzmieniowa obejmuje tylko
samogłoski, np. „wolny – majowy”, „luzem – strudze”,

−

konsonans, rymy niedokładne, wykorzystujące toŜsamość układów spółgłoskowych, np.
„pacieŜ – chociaŜ”, „kominy – kamienie”,
Rymy występują najczęściej na końcu wersu, są to rymy końcowe.
Istnieją równieŜ rymy wewnętrzne, które są:

−

ustabilizowane, występują po średniówce,

−

nieustabilizowane, występują w róŜnych miejscach.
Rzadkością są rymy pojawiające się na początku wyrazu.
Funkcje rymu są następujące:

instrumentacyjna,

wierszotwórcza,

stylistyczna.

Funkcja instrumentacyjna rymu wynika z tego, Ŝe jest on jednym z bardzo wyrazistych
sposobów kształtowania brzmienia wiersza. Znaczenie decydujące ma zarówno postać jak
i układ rymów. Odmienny walor foniczny ma więc stosowanie rymów Ŝeńskich lub
męskich.

Funkcja  wierszotwórcza,  czyli  organizująca  tekst,  nadaje  mu  cechy  wiersza.  Im  więcej
cech  rymu  (postać,  miejsce,  układ),  tym  większa  jest  jego  funkcja  wierszotwórcza.  Rym
na końcu wiersza spełnia funkcję rytmizacyjną i jeśli pojawia się w zakończeniu wersów
(równosylabicznych czy równoakcentowanych) stanowi sygnał zakończenia wersu, wiąŜe
wersy  w  zespoły,  pełni  więc  funkcję  kompozycyjną,  poniewaŜ  powtarzające  się  układy
rymowane są zazwyczaj podstawą do podziałów na strofy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Funkcja

stylistyczna

jest

funkcją

nadrzędną

stosunku

poprzednich

(instrumentacyjnej,  stylistycznej),  poniewaŜ  angaŜuje  zarówno  brzmieniowe  jak
i znaczeniowe  właściwości  znaku  językowego.  I  tak  postulat  dokładności  powoduje
ograniczenie moŜliwości wyboru wyrazów, co z  kolei prowadzi do powtarzania utartych
zestawień wyrazowych typu „kajdany - ramy”, stąd nazwa rymy banalne i juŜ w samym
określeniu mamy ukazany jego walor stylistyczny. Podobnie jest, gdy na pierwsze miejsca
rymowane  wysuwane  są  wyrazy  waŜne  znaczeniowo  dla  podkreślenia  znaczenia  tego
wyrazu. Walor stylistyczny mają stosowane w Ŝartobliwych utworach rymy składane, tak
charakterystyczne  dla  „Słówek”  Boya,  np.  lub  rymy  męskie,  które  mają  szczególny
charakter  foniczny,  to  właśnie  one  zdecydowanie  wyróŜniają  wiersz  od  wypowiedzi
potocznej.

Stylistyczne znaczenie rymu jest ogromne, to rym wyznacza rozpiętość treści zawartej

między nimi, poniewaŜ „[...] im lepszy (rzadszy, trudniejszy) rym, tym lepsza, mocniejsza
treść”

jak twierdzi autorytet w dziedzinie poetyki M. Głowiński. Z tego właśnie powodu

potępione są rymy gramatyczne, bo układy zdaniowe są wówczas monotonne.

Rym jest więc tym czynnikiem, który zaostrza wyrazistość układów brzmieniowych

i semantycznych występujących w wierszu, jego najwaŜniejszą dominantą i zamknięciem.

4.6.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakimi zagadnieniami zajmuje się składnia?

Jak dzielimy wypowiedzenia?

Jakie są główne części zdania?

Jak moŜna tworzyć układ wyrazów w zdaniu?

Co oznacza pojęcie „szyk przestawny”?

Od czego zaleŜy dobór konstrukcji składniowych w wypowiedzeniach?

Jakie są rodzaje stylów?

Jakie są cechy dobrego stylu?

Na czym polega rytmizacja wypowiedzi?

10.

Jakie są zasady kształtowania rytmu wiersza?

11.

Jakie są rodzaje rytmu?

12.

Jakie są funkcje rymów?

13.

Jakie są rodzaje rymów?

M. Głowiński: Zarys poetycki ..., s. 224.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z podanych zdań wypisz grupy podmiotu i grupy orzeczenia:
Ksiądz Robak po dziedzińcu wolnym chodził krokiem. – Właśnie dwukonną bryką

wjechał młody panek – Pan Wojski z Tadeuszem idą pod las drogą. – O dwa tysiące kroków
zamek stał za domem. – Śmiech młodzieŜy mowę Wojskiego zagłuszył. – Czasem do Litwy
kwestarz z obcego klasztoru przyszedł.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

w poszczególnych zdaniach wyszukać wyrazy, które stanowią podmiot i wyrazy, które
stanowią podmiot i wyrazy, które są orzeczeniem,

odszukać wyrazy określające podmiot i orzeczenie, podać jakie to części zdania,

wpisać do tabelki którą sam sporządzisz, części zdania,

zaprezentować na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 2

Na podstawie analizy niŜej przytoczonego fragmentu prozy poetyckiej odpowiedz na

pytanie: od czego zaleŜy stopień zrytmizowania języka?
„Nie przeto wyrzekam na ciebie, Poezjo, matko Piękności i Zbawienia. – Ten tylko
nieszczęśliwy, kto na światach poczętych, na światach mających zginąć, musi wspominać lub
przeczuwać ciebie – zginąć, musi wspominać lub przeczuwać ciebie – bo jedno tych gubisz,
którzy się poświęcili tobie, którzy się stali Ŝywymi głosami twej chwały”
Z. Krasiński „Nie – Boska komedia”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

uwaŜnie przeczytać tekst,

ponownie odczytać na głos,

nagrać czytany tekst,

odpowiedzieć pisemnie na pytanie postawione w ćwiczeniu,

zaprezentować wynik na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

prosty system do nagrywania dźwięku,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj strukturę rytmiczną fragmentu wiersza:

„Czyli łąki nietknięte tak gwarzą,

Czyli kwiaty wycięte się skarŜą –
Czyli łąki i łany się kłonią
Czyli wiatru przygięte pogonią.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czy to lasów stoki się chwieją,
Czy tak wieńce jodłowe wonieją ...
Czy to lasy sosnowe się kłonią,
Czyli wiatru przygięte pogonią „

St. Wyspiański „Kazimierz Wielki”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

podzielić poszczególne wersy na sylaby,

zaznaczyć akcent,

odpowiedzieć pisemnie na pytanie jaki to rodzaj wiersza (sylabiczny, sylabotoniczny,
toniczny),

zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy,

dokonać korekty ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 4

Odpowiedz na pytanie, jakie rodzaje rymów występują w niŜej podanych fragmentach

wierszy?
„Nie chciał, bo wszędzie tęsknił i czuł się niezdrowym,
JeŜeli nie oddychał powietrzem zamkowym”
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”

„Sponad wiślanych leci fal
wiosenny, chłodny wiatr,
leci ku mojej ziemi w dal,
ku śnieŜnym szczytom Tatr”.

K. Tetmajer. „Pozdrowienie”
„Wiosna! Wiosna!
Wieść radosna”
M. Ilnicka „Wiosna”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokładnie przeczytać materiał nauczania,

określić symbolami rodzaj rymu,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować składnię?

podać przykład wypowiedzenia?

scharakteryzować rodzaje wypowiedzeń oraz podać kryteria ich
podziału?

scharakteryzować zasady konstrukcji wypowiedzeń?

rozróŜnić pojęcia: „szyk wyrazów”, „szyk przestawny”?

scharakteryzować stylistykę?

uzasadnić dobór konstrukcji składniowych?

scharakteryzować styl?

zdefiniować cechy dobrego stylu?

10)

scharakteryzować rytm wypowiedzi?

11)

podać przykłady rymów?

12)

scharakteryzować rodzaje rymów?

13)

określić rolę rymu?

14)

scharakteryzować strukturę rytmiczną wiersza?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.

Zasady prawidłowego akcentowania

4.7.1.

Materiał nauczania

W języku polskim występują róŜnice w artykułowaniu poszczególnych sylab, jedne

z nich  wymawiane  są  z  większym  przyciskiem  niŜ  pozostałe.  Ten  przycisk,  który  polega  na
zwiększeniu  siły  wydechu  nosi  nazwę  akcentu,  [od  łac.  accentus  –  dźwięk,  przycisk,
przyśpiew, ton]. Jest to więc zjawisko fonetyczne polegające na wyróŜnieniu sylaby spośród
innych sylab w wyrazie lub zestroju akcentowym oraz wyróŜnieniu wyrazu w wypowiedzeniu
(akcent wyrazowy i akcent zdaniowy).

Terminem tym określa się następujące zjawiska:

−

róŜnice w czasie trwania zgłosek, czyli róŜnice iloczasowe,

−

zmiany w wysokości dźwięków mowy, czyli intonacja,

−

róŜnice w natęŜeniu głosu, czyli przycisk dynamiczny.
O charakterze polskiego akcentu nie decydują jednak ani iloczas, ani intonacja, tylko

róŜnice w natęŜeniu głosu (sylaby akcentowane od nieakcentowanych róŜnią się pod
względem energii artykulacyjnej) a więc nasz akcent ma charakter dynamiczny.

Rodzaje akcentu wyrazowego:

−

stały, czyli akcent, który towarzyszy zawsze określonej sylabie wyrazu,

−

ruchomy, który w róŜnych wyrazach pada na róŜne sylaby tego samego wyrazu, zaleŜnie
od jego formy,

−

inicjalny (albo nagłosowy), akcent padający na pierwszą sylabę wyrazu, występujący na
początku, początkowy, rozpoczynający, charakterystyczny dla gwary podhalańskiej, np.
staruszkowie, zasełek.

−

wygłosowy  (oksytoniczny  od  grec.  oksýtonos  –  śpiewamy  na  wysoki  ton),  akcent
padający  na  ostatnią  sylabę  wyrazu,  występuje  w  wyrazach  jednosylabowych  oraz
w wyrazach obcego pochodzenia.
Akcent  oznaczamy  poziomą  kreską  pod  sylabą  na  którą  on  pada,  np.  ogrodnik  –

ogrodniczka, stołki – stołkami.

W języku polskim regułą jest akcentowanie przedostatniej sylaby (drugiej od końca), np.

kolega, koszyk i obowiązuje ona większość wyrazów, jednak nie zawsze.

Istnieją odstępstwa od tej reguły, są one następujące:

w wyrazach obcych takich jak: gimnastyka, matematyka, fizyka, uniwersytet, prezydent,
akcent pada na trzecią sylabę od końca wyrazu,

nieregularnie akcentuje się niektóre wyrazy polskie, przewaŜnie powstałe ze zrośnięcia
dwu wyrazów, są to:

−

liczebniki, np. dziewięćset (dziewięć set), czterysta (cztery sta),

−

czasownikowe formy z cząstką -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście, -śmy, -ście, np.
robiłbym, chodziliśmy.

wyrazy jednosylabowe, jak kot, las, pas, wóz itp. nie mogą mieć akcentu na przedostatniej
sylabie, poniewaŜ jej wcale nie mają. Większość z nich ma akcent na jedynej sylabie,
czyli na pierwszej a zarazem ostatniej.

Nie wszystkie wyrazy polskie mają samodzielny akcent. Istnieje wiele wyrazów

jednosylabowych, na które przycisk nie pada. Łączą się one w jedną całość akcentowaną albo
z wyrazem poprzedzającym, np. nachylić się, zgubiłem się, albo z wyrazem następnym, np.
nie słuchaj, pod oknem, są to:

−

enklityki, czyli wyrazy łączące się w jedną całość akcentowaną z wyrazem
poprzedzającym, do których naleŜą enklityczne formy zaimków osobowych „go”, „mu”,
„cię”, „ci”, „mię, „mi” i zaimek zwrotny „się”,

−

proklityki, wyrazy pozbawione akcentu, a łączące się w jedną całość z wyrazem
następnym.

∪

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Proklitykami w języku polskim są przyimki stojące przed wyrazami jednosylabowymi

oraz partykuły „nie”, „czy” itp.

Przyimki stojące z wyrazami wielosylabowymi mogą być wymawiane ze słabym

akcentem i wówczas mamy do czynienia z tzw. akcentem pobocznym lub podwójnym (bo
występuje oprócz akcentu na przedostatniej sylabie wyrazu z którym się łączy), np.
odpowiedzialność, rozgraniczenie. W mowie wiązanej (w wierszach) mogą być wzmacniane
lub pomijane.

Akcent zdaniowy, jak juŜ zostało wspomniane, polega na dodatkowym wyróŜnianiu

środkami fonetycznymi wyrazu w obrębie zdania. Nakłada się on na akcent wyrazowy
w obrębie zdania i moŜe modyfikować przebieg intonacji zdaniowej, wyznaczonej związkami
składniowymi (pełni rolę znaczeniową).

ZaleŜnie od motywacji znaczeniowej mamy następujące rodzaje akcentu zdaniowego:

−

logiczny,

−

zestrojowy,

−

uczuciowy,

−

toniczny.
Akcent logiczny, występuje wówczas, kiedy kładziemy szczególny nacisk na jakiś wyraz

ze względu na jego waŜność w ogólnym toku myślowym.

Akcent emocjonalny, to podkreślenie w zdaniu wyrazu ze względów uczuciowych, które

się z tym wyrazem łączą.

Akcent uczuciowy podkreśla najczęściej wyrazy wzmacniające, wyraŜające zapewnienie,

akceptację  lub  niezadowolenie,  złość  poprzez  takie  wyrazy,  jak:  wyjątkowo,  szczególnie,
bardzo,  naprawdę,  z  pewnością  itp.  Zarówno  akcent  logiczny  jak  i  uczuciowy  wzmacniają
cały wyraz, ale w tym wyrazie wyodrębnia się wtedy jedna sylaba, na którą pada szczególnie
silny  akcent,  np.  „To  było  wielkie  szczęście”,  przy  akcencie  logicznym  podkreślamy  sylabę
„to”, przy uczuciowym „szczęście”. Akcent logiczny moŜe być przesuwany w zaleŜności od
tego, co będziemy podkreślać.

Akcent toniczny (intonacja) polega na podwyŜszeniu lub obniŜeniu głosu, co widocznie

jest  szczególnie  w  zdaniach  pytających  i  wykrzyknikowych.  Takim  akcentem  posługujemy
się nie tylko w  wypowiadaniu poszczególnych zdań, ale i całych wypowiedzeń. ZaleŜnie od
tonu  wypowiedzi  jakiegoś  wyrazu  moŜemy  wyrazić  róŜne  uczucia  –  podziw,  szacunek,
strach, itp. ton wypowiedzi decyduje równieŜ o tym, czy pytamy, czy odpowiadamy.

Zarówno przyciskowe jak i intonacyjne wzmocnienie zgłoski w wyrazie moŜe słuŜyć do

wyodrębnienia tego wyrazu spośród innych wyrazów w zdaniu, zaznaczenia jego roli,
wyraŜenia uczucia związanego z wypowiedzią, a nawet do zaklasyfikowania całego zdania ze
względu na cel wypowiedzi (pytanie, oznajmienie czy rozkaz).

W języku polskim akcent i intonacja spełniają tę samą funkcję.
Bardzo waŜne znaczenie ma akcent w poezji. Powtarzanie w wierszu w równych

odstępach sylab akcentowanych czyni wiersz rytmicznym.

Przykładem moŜe być fragment wiersza A. Asnyka „Ulewa”. Oznaczając sylaby

akcentowe literą „S”, a nie akcentowane „s” moŜemy przedstawić jego rytm.

„Na szytach Tatr, na szytach Tatr,

Na sinej ich krawędzi.

Króluje w mgłach świszczący wiatr

I ciemne chmury pędzi”.

s S s S s S s S
s S s S s S
s S s S s S s S
s S s S s S

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W tym przypadku sylaby akcentowane z nie akcentowanymi występują regularnie na

przemian. To tylko przykład, w innych wierszach innych poetów będzie oczywiście zupełnie
inaczej. Podczas czytania, recytacji lub mówienia, zdania są zawsze określone i jednoznaczne,
gdyŜ mówiący lub recytujący akcentuje te wyrazy, które uwaŜa za najwaŜniejsze i o ile jest to
łatwe  w  trakcie  mówienia  (mówiący  akcentuje  zawsze  te  wyrazy,  które  uwaŜa  za
najwaŜniejsze),  to  czytanie  cudzej  wypowiedzi  jest  trudniejsze,  poniewaŜ  najpierw  trzeba
dokonać analizy utworu i odnaleźć te wyrazy, które są najwaŜniejsze. Akcent logiczny naleŜy
więc  w  tekście  odszukać  i  wybrać  ten  wariant,  który  zdaniem  czytającego  najpełniej  odda
ideę utworu.

RozłoŜenie akcentów nie jest więc łatwe, ale akcentowanie uplastycznia sens tekstu za

pomocą wyróŜniania pewnych wyrazów. Sposoby wyróŜniania są róŜne, np. zmiana
wysokości tonu głosu, wprowadzenie pauz, zmiana barwy dźwiękowej głosu.

Kiedy rozwaŜamy zagadnienie akcentowania wyrazów naleŜy pamiętać, Ŝe wyrazy obce

następujące w polskich tekstach w autentycznej postaci (tj. niespolszczonej) – nazwiska,
nazwy, imiona, potoczne zwroty, przysłowia, cytaty, muszą być akcentowane według norm
obowiązujących w danym języku. Tę wymowę podają słowniki danych języków.

4.7.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakim zjawiskiem fonetycznym jest akcent i na czym polega akcentowanie?

Co decyduje o charakterze polskiego akcentu?

Jaka jest róŜnica między akcentem wyrazowym a zdaniowym?

Jakie są rodzaje akcentu wyrazowego?

Jakie są róŜnice między akcentem inicjalnym a wygłosowym?

Jaka jest róŜnica między enklitykami a proklitykami?

Jakie zasady obowiązują przy akcentowaniu wyrazów obcych?

4.7.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podkreśl akcentowaną sylabę w niŜej wymienionych wyrazach, określ rodzaj akcentu.

Mieliśmy,  czesaliby,  pisalibyśmy,  walczyliby,  rwaliśmy,  aŜeby,  ofiara,  gramatyka,
Waszyngton, muzyka, koncert, osiemset, w ogóle, polemika, dopiero, dobranoc, rozmaity, za
granicą,  tysiące,  zgubiłem,  napad,  nad  morzem,  lubię  ją,  pod  oknem,  wielowyrazowy,
polimorficzny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

nagrać i odtworzyć wymawiane wyrazy,

podkreślić w poszczególnych wyrazach akcentowaną sylabą i nazwać rodzaj akcentu,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

prosty system do nagrywania,

−

arkusz do ćwiczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

W podanym niŜej tekście wskaŜ wyrazy nieakcentowane. Określ, które z nich noszą

nazwę enklityk, a które proklityk.

„Niezgrabnie, potykając się na dywanach, zawadzając o meble, przyszedł wreszcie,

prowadzony  przez  Czernisza,  do  kozetki,  z  której  podniosła  się  śliczna  kobieta.  Miała  moŜe
lat  trzydzieści.  Była  ubrana  bez  elegancji,  ale  z  takim  wdziękiem,  obłuczyły  ją  te  proste
suknie, Ŝe Judym uczuł zaraz swoją wrodzoną szewską strachliwość i wprowadził w czyn nie
mniej  szewskie  ukłony  oraz  maniery.  Pani  Czerniszowa  spostrzegła  to  jego  stropienie  się
i wnet  nie  tylko  zrozumiała  je  z  całą  Ŝyczliwością  natur  szlachetnych,  ale  sama  czuła  się
równie zmieszana i nieszczęśliwa”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

poprosić o przeczytanie tekstu kolegę,

podkreślić sylaby akcentowane i nieakcentowane,

wpisać do tabelki enklityki i proklityki,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

enklityki

proklityki

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania.

−

arkusz ćwiczeń,

Ćwiczenie 3

W podanym niŜej fragmencie wiersza dokonaj analizy rozłoŜenia akcentów wyrazowych,

określając sylaby akcentowane przez „S”, nieakcentowane „s”.

„O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny

I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,
DŜdŜu krople padają i tłuką w me okno...
Jęk szklany ... płacz szklany ... i szyby w mgle mokną,
I światła szarego blask sączy się senny ...
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...”

L. Staff „Deszcz jesienny”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać kilkakrotnie fragment wiersza,

podzielić poszczególne wersy na sylaby,

zaznaczyć akcenty wyrazowe,

określić rozkład akcentów,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

arkusz ćwiczeń.

Ćwiczenie 4

Podkreśl akcent logiczny w przytoczonym fragmencie „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza.
„Tadeusz z kilku gośćmi poszedł do stodoły.

A czuł się pomięszany, zły i niewesoły,
Rozbierał myślą wszystkie dzisiejsze wypadki,
Spotkanie się, wieczerzą przy boku sąsiadki,
A szczególniej mu słowo „ciocia” koło ucha
Brzęczało ciągle jako naprzykrzana mucha,
Pragnąłby u Wojskiego lepiej się wypytać
O pani Telimenie, lecz nie mógł go schwytać;
Wojskiego teŜ nie widział, bo zaraz z wieczerzy
Wszyscy poszli za gośćmi, jak sługom naleŜy,
Urządzając we dworze izby do spoczynku„

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać kilkakrotnie wiersz,

zaznaczyć akcent logiczny,

zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

arkusz ćwiczeń.

4.7.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

dokonać podziału wyrazu na sylaby akcentowane i nieakcentowane?

rozpoznać rodzaje akcentu i scharakteryzować je?

wymienić wyrazy, które nie posiadają samodzielnego akcentu?

zaakcentować wyrazy obce?

wskazać róŜnice między akcentem wyrazowym a zdaniowym?

dokonać rozłoŜenia akcentów w wierszu sylabotonicznym?

podkreślić akcent logiczny w wierszu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.

Oddychanie. Frazowanie

4.8.1.

Materiał nauczania

Proces oddychania polega na dostarczeniu organizmowi tlenu i przebiega w sposób

naturalny dla organizmu człowieka. Ilość pobieranego powietrza w zasadzie jest stała (róŜnica
występuje wówczas, gdy wykonujemy czynności wymagające wysiłku.

Normalna częstotliwość oddechu u męŜczyzn wynosi 16 oddechów na minutę, u kobiet

18 oddechów a u dzieci 20-25 oddechów na minutę.

W czasie mówienia liczba oddechów nie zmienia się, ale moŜna i naleŜy go regulować

w sposób świadomy tzn. regulować ilość pobieranego powietrza, siłę i długość wydechu oraz
sposób jego „prowadzenia”.

W zaleŜności od zapotrzebowania organizmu ilość pobieranego powietrza moŜe

wzrosnąć albo przez zwiększenie częstotliwości oddechu, albo przez zwiększenie jego
głębokości. Ma to duŜe znaczenie dla procesu mówienia.

Zwiększenie oddychania, jego regulacja zaleŜy od techniki oddychania, ale by móc

właściwie operować oddechem najpierw naleŜy zapoznać się z fizjologią procesu oddychania.

Istnieją trzy rodzaje oddechu:

−

oddech górny, polegający na lekkim unoszeniu się obojczyków i rozstępie Ŝeber górnej
części klatki piersiowej. Występuje on wówczas, kiedy odpoczywamy,

−

oddech średni, czyli śródŜebrowy, polegający na wydatnym rozstępie Ŝeber środkowej
części klatki piersiowej i rozszerzeniu płuc. Jest on stosowany podczas intensywnego
ruchu,

−

oddech dolny, zwany przeponowym, polegający na rozstępie Ŝeber całej klatki piersiowej
i  ruchu  przepony,  która  unosząc  się  ku  górze,  uciska  płuca  i  powoduje  równomierny
wypływ  powietrza  do  krtani,  opadając  w  dół,  zwalnia  nacisk  na  płuca  i  pobudza  je  do
rozszerzenia  i  czerpania  powietrza.  Ten  oddech  jest  podstawą  i  warunkiem
prawidłowego,  technicznie  pełnowartościowego  i  wytrwałego  mówienia.  Wyćwiczenie
sprawności  przepony  dla  celów  oddechu  oraz  wyrobienia  świadomego  kierowania  jej
pracą – to pierwsze zadanie przygotowawcze by poprawnie mówić.
Oddychanie w czasie mówienia róŜni się od oddychania w czasie spoczynku.
W czasie spoczynku:
-

oddychamy przez nos,

wdech i wydech – mają jednakową długość,

zuŜycie powietrza jest małe,

oddychamy automatycznie.

W czasie mówienia:
-

oddychamy przez usta,

wydech jest dłuŜy,

zuŜycie powietrza jest duŜe,

oddech regulujemy.

Normalny oddech niezwiązany z mówieniem, ma trzy kolejne fazy: wdech, wydech

i pauza międzyoddechowa. Przy mówieniu ich kolejność jest odmienna: po wdechu następuje
pauza przedwydechowa, konieczna dla zmobilizowania narządów mowy do ich czynności,
a potem dopiero wydech, w czasie którego mówimy. W czasie wdechu mówić nie moŜemy,
dlatego musimy dąŜyć do tego, aby wdech był swobodny i długi.

Zasady oddechu w czasie mówienia:

−

oddech oparty na czynności przepony (brzuszny) uruchamiający cała klatkę piersiową,

−

wdech nosem, krótki, szybki, i bezgłośny,

−

wydech ustami, długi, równomierny, swobodny, dowolnie regulowany.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Znajomość tych trzech zasad pozwoli na zrozumienie, jaki rodzaj ćwiczeń naleŜy

stosować w celu wyrobienia prawidłowego oddechu, koniecznego do poprawnego mówienia.
Wiadomo,  Ŝe  oddech  brzuszny  stosujemy  podświadomie  i  Ŝe  zdolność  współdziałania  grup
mięśni  uczestniczących  w  procesie  oddychania  posiadamy  z  natury.  Jednak  przy  mówieniu
chodzi  o  pełną  świadomość  ruchu  przepony  i  mięśni  brzucha  z  nią  współdziałających,
a ponadto  o  opanowanie  mechaniki  tego  ruchu  i  podporządkowanie  go  naszej  woli.  Dlatego
właśnie  konieczne  są  ćwiczenia  oddechowe.  Ich  celem  jest  rozwinięcie  takiej  sprawności
aparatu  oddechowego,  aby  gwarantowało  nam  ono  moŜliwość  wprowadzenia  do  płuc  przy
wdechu zwiększonej ilości powietrza.

Ta duŜa pojemność powietrza przy wdechu jest niezbędna, przy głośnym mówieniu,

recytacji tekstu zawierającego długie frazy, czy podczas śpiewu.

Wypowiadając własne myśli, oddzielamy jedną od drugiej krótką przerwą w mówieniu.

W czasie tej przerwy robimy wdech potrzebny do wypowiedzenia następnej myśli, ta przerwa
wynosi około 1,4 –1,8 sekundy przy normalnych 16 oddechach na minutę.

Głębokość wdechu reguluje kaŜdorazowo długość tekstu, który wypowiadamy za

pomocą jednego wydechu. Zasady regulowania oddechu podczas recytacji czy wygłaszania
tekstu:

−

czerpanie przy wdechu takiej ilości powietrza, która jest konieczna do swobodnego
wypowiedzenia jakiej całości myślowej (zdania lub jego części) a ilość powietrza
potrzebnego do wygłaszania jakiejś frazy tekstowej ustalamy na wyczucie,

−

regulowanie zapasem powietrza w taki sposób, by wypowiadaną frazę tekstową skończyć
jednocześnie z normalnym wydechem bez wysiłku, bez łapania tchu po jej zakończeniu
i bez naruszania powietrza zapasowego,

−

równomierność i swoboda wypływu strumienia powietrza wydechowego oraz umiejętne
zastosowanie zmian dynamicznych wynikających z treści tekstu, w taki sposób, aby
przedwcześnie nie wyczerpały powietrza, stanowiącego falę wydechu.
WaŜnym

czynnikiem

rozwijającym

umiejętność

oszczędnego

gospodarowania

wydechem jest szept. Przy szepcie róŜnica między ilością zuŜywanego powietrza jest większa
niŜ przy mowie dźwięcznej.

Rys. 13. Główne typy oddychania [15, s. 185]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Taki rozbiór pozwoli na zorientowanie się w budowie myślowej tekstu i jednocześnie

określi zarys formy dźwiękowej.

Przy opracowywaniu tekstu do wygłaszania bierzemy oczywiście pod uwagę znaki

pisarskie uŜyte przez autora:

−

znaki syntaktyczne (składniowe), kropka, przecinek, średnik, nawias, myślnik
i wielokropek,

−

znaki interpunkcyjne, takie jak: dwukropek, wykrzyknik, cudzysłów, myślnik.
Znaków pisarskich jest 11 i kaŜdy z nich oznacza przerwę w mówieniu, a niektóre z nich

wskazują na potrzebę odrębnej intonacji.

Rola znaków pisarskich w czasie wygłaszania tekstu:

−

przecinek (,), słuŜy do oddzielania zdań pojedynczych w zdaniu złoŜonym a takŜe
oddzieleniu jednorodnych części zdania w zdaniu pojedynczym. Wskazuje na najmniejszą
przerwę, a głos podnosi się lekko albo pozostaje w zawieszeniu, nigdy się nie zniŜa,

−

średnik (;) rozdziela zdania współrzędne w zdaniu wielokrotnie złoŜonym i oznacza
dłuŜszą przerwę niŜ przecinek, wymaga takŜe zniŜenia głosu,

−

dwukropek (:), to znak wyjaśniający, dlatego konieczna jest długa przerwa i podniesienie
głosu,

−

kropka (.) zamyka myśl skończoną i jest to znak najmocniejszy, oznacza długą przerwę
i wymaga zniŜenia głosu,

−

nawias (/) oddziela zdania wtrącone od zdania głównego i wymaga przerwy przy nawiasie
otwierającym i nawiasie zamykającym oraz zmiany siły i barwy tonu oraz przyspieszenia
tempa w zdaniu objętym nawiasem,

−

myślnik (–) oddziela zdanie wtrącone, od innych zdań lub oddziela tylko części zdania,
które pełnią rolę wyjaśniającą dlatego wymaga długiej przerwy oraz podniesienia głosu,

−

cudzysłów („„), to znak, który oddziela, jak nazwa wskazuje, przytoczenie cudzej mowy
i wymaga dwóch przerw (podobnie jak przy nawiasie), wymaga zmiany barwy tonu
i przyspieszenia tempa. Czasem pojedynczy wyraz ujęty w cudzysłów moŜe mieć
znaczenie ironiczne, co powinno być zaznaczone zmiana barwy głosu.

−

wykrzyknik (!) słuŜy do wyraŜania uczuć, dlatego musi występować zawieszenie głosu,
a w zdaniu zakończonym wykrzyknikiem naleŜy nadać odpowiednią intonację,

−

znak zapytania (?) oznacza przerwę taką jak po średniku a takŜe wymaga podniesienia
głosu. W zdaniu zakończonym pytajnikiem naleŜy nadać intonację pytającą,

−

wielokropek (…) oznacza niedopowiedzenie, urwanie wątku myśli, moŜe być takŜe
nieoczekiwanym zwrotem myśli, stąd naleŜy stosować dłuŜszą przerwę i zawiesić głos,

−

łącznik (-) łączy przynaleŜnie do siebie wyrazy, wymaga krótkiej przerwy oraz lekkiego
podniesienia głosu w pierwszym wyrazie.

Przy opracowaniu tekstu do wygłoszenia stosuje się tzw. znaki konwencjonalne, które

pomagają nie tylko łatwiej zapamiętać tekst, ale ułatwiają właściwe i poprawne frazowanie.

NajwaŜniejsze znaki konwencjonalne:

jest to znak, który oznacza najmniejszą przerwę, konieczną do oddzielenia wyrazów,

przy szyku przestawnym, zaznacza jednocześnie zmianę wysokości lub barwy głosu,

oznacza przerwę, której nie wyraŜa Ŝaden znak, rozdziela dwa wyrazy stojące obok

siebie, ale nie naleŜące do siebie. Głos wówczas naleŜy zniŜyć,

oznacza dłuŜszą przerwę,

oznacza podniesienie tonu. Ten znak nigdy nie moŜe być postawiony przy przecinku

czy znaku zapytania,

oznacza podniesienie tonu i róŜni się od poprzedniego tylko tym, Ŝe oznacza wyŜsze

podniesienie tonu, dlatego moŜna go stawiać po przecinku i znaku zapytania, jeśli
zachodzi taka potrzeba,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nawias ten zwraca uwagę na elipsę zdania (elipsa z grec. elleipsis, opuszczenie),

opuszczenie składnika zdania, którego moŜna się łatwo domyślić), którą zaznacza się
przerwę i podniesie tonu,

znak ten stawiany jest przy końcu wiersza i oznacza zatarcie przerwy, ostrzega przed

ucinaniem wiersza, poniewaŜ zdanie przenosi się z jednego wersu do drugiego,

znak ten określa akcent logiczny,

znak ten oznacza zdanie nawiasowe,

10)

nawias kwadratowy umieszczony z boku wiersza, z lewej strony wskazuje na łączność

szeregu wyrazów lub zdań, której nie moŜna zrywać.

4.8.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki jest mechanizm oddychania?

Czym róŜni się oddech w czasie mówienia od oddechu w czasie spoczynku?

Jakie są rodzaje oddechu?

Jakie są zasady prawidłowego oddechu w czasie mówienia?

Jak recytacja tekstu wpływa na nasz sposób oddychania?

Co oznacza termin „ frazowanie”?

Jakich znaków uŜywamy przy opracowaniu tekstu do wygłaszania?

4.8.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj szybko wdech. Zatrzymaj powietrze na 3 sekundy, następnie wydychaj je

powoli.

Sposób wykonania ćwiczenia

Ćwiczenie to wykonuj przez kilka dni, następnie zwiększaj stopniowo pauzę do 3 sekund

a po trzech tygodniach do 10 sekund. Następnie po upływie dziesięciu dni moŜesz zwiększyć
pauzę 20 sekund. Uwaga! Wykonując to ćwiczenie musisz zachować ostroŜność,
w przypadku, gdy odczujesz zmęczenie, przerwij ćwiczenie.

Ćwiczenie 2

Wykonaj ćwiczenia oddechowe w następujący sposób:

−

wykonaj 3 wydechy, wymawiając literę „s” z jednakową głośnością,

−

wykonaj 3 wydechy, wymawiając literę „s” jak najciszej,

−

wykonaj 3 wydechy, dmuchając na skrawek papieru trzymany w ręce. Odchylenie papieru
powinno być cały czas jednakowe,

−

wykonaj wydech i wymawiaj literę „s” raz ciszej, raz głośniej.

Sposób realizacji ćwiczenia

Ćwiczenie to wykonaj kilkakrotnie, ma ono na celu wyrabianie równomierności siły

wydechu.

[

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Wykonaj ćwiczenia oddechowe w następujący sposób:

wykonaj wdech jednocześnie z szybkim wzniesieniem rąk do boku, a wydech
z powolnym przesuwaniem rąk do przodu, aŜ do ich skrzyŜowania,

wykonaj wdech z jednoczesnym wzniesieniem rąk bokiem do góry, a następnie opuszczaj
wolno ręce, wydychając powoli powietrze,

połóŜ dłonie na karku, przy wdechu przesuń łokcie do przodu aŜ do ich zetknięcia,

wykonaj szybki wdech jednocześnie skręcając tyłów w bok, powoli wdychaj powietrza
i tułów powinien wrócić do pozycji wyjściowej,

pochyl tyłów do przodu, ręce zwisają swobodnie, wyprostuj tułów i podnieś ręce do góry
wykonując jednocześnie wdech, powtórz skłon wykonując wydech,

uklęknij, dłonie oprzyj na podłodze, przy wdechu unieś głowę i spójrz w sufit, przy
wydechu opuszczaj powoli głowę.

Uwaga! Ćwiczenia najlepiej wykonywać na wolnym powietrzu, jeśli je będziesz wykonywać
w pomieszczeniu, przewietrz je.

Ćwiczenie 4

Przeczytaj kilka razy następujący tekst, według zaleconych poleceń umieszczonych

poniŜej:

Krótkie były Sędziego z synowcem witania,
Dał mu powaŜnie rękę do pocałowania
I w skroń ucałowawszy, uprzejmie pozdrowił,

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać tekst na jednym oddechu. Zaczerpnąć głęboko powietrze i recytować nie
robiąc Ŝadnych pauz,

przeczytać tekst zuŜywając jeden oddech (wdech i wydech) na kaŜdy wers,

przeczytać cały tekst zuŜywając dwa oddechy (wdech i wydech),

opisać swoje spostrzeŜenia, wyciągnąć wnioski.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

arkusz ćwiczeń.

Ćwiczenie 5

Sprawdź, czy twój sposób oddychania ma wpływ na zrozumienie czytanego tekstu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać wyboru kilku róŜnych tekstów (opowiadanie, artykuł naukowy, przemówienie,
wiersz),

zaznaczyć miejsca, gdzie naleŜy odetchnąć,

przeczytać trzykrotnie:

−

pierwszy raz przestrzegając dokładnie oznaczonych miejsc,

−

drugi raz, czytać tak, by tekst był zrozumiany przez słuchaczy i dokonać korekty
oddechu, zaznaczając zmianę,

−

trzeci raz czerpiąc oddech w nowo oznaczonych miejscach,

odpowiedzieć na pytanie, dlaczego naleŜało zmienić miejsca zaczerpnięcia oddechu,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

prosty system do nagrywania i odtwarzania,

−

arkusz ćwiczeń.

Ćwiczenie 6

Przygotuj tekst do recytacji stosując znaki konwencjonalne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać wyboru tekstu,

opracować tekst wg następujących zasad:

−

dokonać analizy ideowej utworu,

−

zaznaczyć akcenty, zwłaszcza akcent logiczny,

−

zaznaczyć w jakich miejscach dokonać pauz, zmian tonu głosu, posłuŜyć się w tym
celu znakami konwencjonalnymi,

−

dokonać wyboru odpowiedniej barwy dźwiękowej.

wygłosić wybrany tekst,

nagrać wybrany tekst,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy,

dokonać ewentualnej korekty.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

prosty system do nagrywania,

−

arkusz ćwiczeń,

−

materiał nauczania,

−

tabela znaków konwencjonalnych.

4.8.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

opisać proces oddychania?

opisać rolę oddychania w artykulacji głosek?

wskazać w oddychaniu w czasie mówienia i w czasie spoczynku?

scharakteryzować frazowanie?

podzielić dowolny tekst na frazy?

opracować dowolny tekst i następnie go wygłosić?

wykonać ćwiczenia oddechowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie zbyt trudne odłóŜ jego rozwiązanie na później i wróć
do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−−−−

instrukcja,

−−−−

zestaw zadań testowych,

−−−−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Prajęzykiem, od którego wywodzi się język polski jest
a)

język starocerkiewnosłowiański.

język indoeuropejski.

język prasłowiański.

język zachodnio-słowiański.

Dialekt to
a)

narzecze.

gwara.

zespół gwar wiejskich.

zespół gwar.

śargon to
a)

gwara uczniowska.

grypsera.

gwary zawodowe.

słownictwo fachowe.

Uzus jest nazwą odnoszącą się do
a)

normy językowej.

zwyczaju językowego.

systemu języka.

jednego z systemów języka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Największe zmiany w języku zachodzą w
a)

słownictwie.

słowotwórstwie.

we fleksji.

w składni.

Przyczyną błędów językowych jest
a)

nieznajomość norm językowych.

zbyt szybkie mówienie.

brak wykształcenia.

zły sposób wymawiania.

Poprawność językowa polega na
a)

zgodności tekstu mówionego i pisanego z przyjętymi normami.

zgodności tekstu mówionego z przyjętymi normami.

prawidłowej artykulacji głosek.

sprawności językowej.

Fonetyka – jednym z działów gramatyki, zajmuje się
a)

badaniem dźwięków mowy.

odmianą wyrazów.

budową wyrazów.

badaniem cech dźwięków mowy ludzkiej

Mechanizm mówienia polega na
a)

wzbudzaniu fal dźwiękowych w powietrzu.

ruchu wiązadeł głosowych.

ruchu warg.

ruchu mięśni narządów mowy.

10.

Upodobnienie to
a)

ubezdźwięcznienie głosek.

zmiana artykulacji głoski zaleŜna od sąsiedztwa.

uproszczenie grup spółgłoskowych.

rozbieŜność między mową a pismem.

11.

Składnia, jeden z działów gramatyki zajmuje się
a)

budową wypowiedzi.

budową wyrazów.

wzajemnym stosunkiem wyrazów w zdaniu.

sposobem połączeń wyrazowych w zdaniu.

12.

Inwersja to
a)

szyk wyrazów w zdaniu.

szyk przestawny w zdaniu.

instrumentacja głosowa.

sposób konstrukcji wypowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

Podstawową cechą dobrego stylu jest
a)

komunikatywność.

zwięzłość.

odpowiedni dobór środków językowych.

zgodność z regułami gramatyki.

14.

Zrytmizowanie języka szczególnie wyraźnie występuje w
a)

prozie publicystycznej.

prozie poetyckiej.

wierszach.

przemówieniach.

15.

Rym to
a)

toŜsamość brzmienia ostatnich głosek w wersie.

całkowita zgodność brzmienia wyrazów.

zbieŜność brzmienia ostatnich sylab w wersie.

całkowita identyczność ostatnich sylab w wersie.

16.

Akcent jest zjawiskiem fonetycznym, polegającym na
a)

zwiększeniu siły wydechu w czasie wymawiania wyrazów.

zmianie w natęŜeniu głosu.

zmianie intonacji.

wyróŜnieniu sylaby w wyrazie poprzez zmianę intonacji głosu.

17.

Proklityki to
a)

wyrazy pozbawione samodzielnego akcentu.

wyrazy łączące się w jedną całość akcentową z wyrazem poprzedzającym.

wyrazy łączące się w jedną całość akcentowaną z wyrazem następnym.

przyimki stojące przed wyrazami wielosylabowymi.

18.

Intonacja to inaczej
a)

akcent toniczny.

akcent emocjonalny.

akcent zdaniowy.

ton wypowiedzi.

19.

Frazowanie to
a)

odcinek tworzący całość wyrazową.

prawidłowe rozłoŜenie akcentów w wierszu.

sposób rozczłonkowania tekstu na grupy oddechowe.

metoda przygotowania tekstu do wygłoszenia.

20.

Do jakiego stylu wypowiedzi naleŜą wyrazy: dygnitarz, gigantyczny, zamierzchły,
nawałnica
a)

naukowego.

artystycznego.

publicystycznego.

potocznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Doskonalenie dykcji i fonetyki

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Słownik
Akcent

– (od łac. accentus dźwięk, przycisk) zjawisko fonetyczne polegające na

wyróŜnieniu sylaby za pomocną natęŜenia głosu.

Aparat fonacyjny – aparat głosowy.

Apostrofa

– figura retoryczna, polegająca na bezpośrednim zwróceniu się do kogoś.

Apostrof

– (z grec. apóstrophos’, odwracający) znak pisarski w postaci przecinka

nad linią pisma, oddzielający końcówkę polską w odmianie wyrazów
obcych.

Artykulacja

– (z łac. articulatio’, rozczłonkowanie) wymawianie, ruchy narządów

mowy oraz ich układ.

Asonans

– identyczność ostatniej samogłoski akcentowanej w kolejnych wersach

wiersza.

Dialekt

– (z grec. diálektos’, sposób mówienia) język właściwy ludności

wiejskiej jakiegoś regionu kraju.

Ekspresja

– uzewnętrznienie przeŜycia.

Enklityka

– wyraz nie mający samodzielnego akcentu.

Fleksja

– dział gramatyki zajmujący się odmianą wyrazów.

Fonetyka

– dział gramatyki badający cechy artykulacyjne i akustyczne głosek.

Fonacja

– (z grec. phone’, głos, dźwięk) wymawianie dźwięków mowy za

pomocą ruchów artykulacyjnych, wydawanie głosu przez człowieka.

Frazeologia

– (z grec. phrasis’, mówienie + logos’ słowo, nauka), nauka o związkach

wyrazowych.

Fraza

– podstawowa jednostka frazeologiczna, ma postać zdania

Głoska

– najmniejsza, niepodzielna jednostka dźwiękowa.

Gwara

– mowa ludności mieszkającej na wsi.

Intonacja

– róŜnicowanie wysokości brzmienia dźwięków w mowie.

Konsonans

– współbrzmienie spółgłosek.

Metafora

– przenośnia

Morfologia

– (z grec. morphe’ kształt + forma + logos nauka) dział gramatyki

obejmujący fleksję i słowotwórstwo nauka o budowie i odmianie
wyrazów.

Neologizm

– (z grec. neos’ mowy + logos’ słowo) nowotwór językowy.

Norma językowa – (z łac. norma, wzór, model) zbiór wszystkich reguł gramatycznych

danego

języka,

określających

sposób

tworzenia

konstrukcji

językowych

Proklityki

– (z grec. prokliwo’ nachylam się ku przodowi), wyraz nieakcentowany,

łączący się w całość z wyrazem akcentowanym następującym po nim.

Rym

– toŜsamość

brzmienia

ostatnich

głosek

lub

ich

zespołów

w zakończeniach wersów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Bartnicka, Dąbrowska B.: Podstawowe wiadomości z dialektologii polskiej. PZ45,
Warszawa 1959

Bąba S.: Na końcu języka. PWN, Warszawa 1992

Buttler D.: Kultura języka polskiego. PWN, Warszawa 1992

Doroszewski W, Wieczorkiewicz B. (red.).: Gramatyka opisowa języka polskiego.
Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1961

Głowiński M.: Zarys teorii literatury. PZWS, Warszawa 1967

Klemensiewicz Z.: Zarys składni polskiej. PWN, Warszawa 1963

Klemensiewicz Z.: Składnia, stylistyka. PWN, Warszawa 1982

Kuziak M.: Sztuka mówienia. Wyd. Park, 2006

Mikuła M.: Kultura Ŝywego słowa. PZWS, Warszawa 1963

10.

Milewski T.: Wstęp do językoznawstwa. PWN, Kraków 1962

11.

Miodek J.: Odpowiednie dać rzeczy słowo. PWN, Warszawa 1987

12.

Nogajowa M.: Słowo do słowa. WSP, Warszawa 1984

13.

Ornatowski T., Figurski J.: Praktyczna nauka zawodu. ITeE, Radom 2002

14.

Sirotwiński S.: Słownik terminów literackich. Ossolineum, Wrocław 1970

15.

Styczek I.: Logopedia. PWN, Warszawa 1981

16.

Szletyńscy Z. i H.: Prawidłowe mówienie. LSW, Warszawa 1975

17.

Szober St.: Słownik poprawnej polszczyzny. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa
1958

18.

Wieczorkiewicz B.: Sztuka mówienia. Wyd. Radia i Telewizji, Warszawa 1977