ZAGADNIENIA WSTĘPNE

PRAWO KARNE NA TLE INNYCH GAŁĘZI PRAWA

I) Pojęcie prawa karnego.

Prawo karne materialne jest dziedziną prawa określającą czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw, środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej.

FUNKCJE PRAWA KARNEGO

1. Funkcja sprawiedliwościowa - historycznie pierwsza. Często niedoceniana ze względu na kojarzenie jej z zemstą, odwetem. Jednak realizacja tej funkcji służy rozładowaniu napięcia u ofiary i innych osób = zaspokojenie poczucia sprawiedliwości.

2. Funkcja ochronna pewnych dóbr, których istnienie i respektowanie składa się na pewien społeczny porządek.

→ współcześnie prawo karne powinno godzić obie te funkcje w odpowiedni i wyważony sposób w celu prawidłowego funkcjonowania prawa karnego.

3. Funkcja gwarancyjna - przez wyraźne określenie, co jest przestępstwem ma zagwarantować, że nikt nie będzie pociągnięty do odpowiedzialności za czyn, który nie jest przestępstwem → związanie z zasadą nullum crimen sine lege.

ZASADY PRAWA KARNEGO

I) Zasada odpowiedzialności karnej za czyn.

Czyn (działanie lub zaniechanie) jest niezbędną przesłanką odpowiedzialności. Nie można karać za myśli, poglądy, zamiary, właściwości fizyczne lub psychiczne i stan niebezpieczeństwa → zbytnie rozszerzanie prawa karnego, ale można karać za uzewnętrznienie poglądu w czynie (np. art. 256 kk propagowanie faszyzmu) lub za realizację poglądów (np. zamiar).

Karanie za stan niebezpieczeństwa byłoby związane z odpowiedzialnością bez winy. Nie jest karą zastosowanie środka zabezpieczającego (np. umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym), tym bardziej, że sąd może zastosować ten środek tylko w przypadku wystąpienia czynu. Podobnie jest w przypadku środków wychowawczych (dokonanie czynu karalnego lub objawy demoralizacji). Zastosowanie środków wychowawczych nie jest pociągnięciem do odpowiedzialności karnej.

Inną kwestią jest jak odpowiedzialność za czyn związana jest z okolicznościami czynu i elementami dotyczącymi sprawcy.

II) Zasada winy.

Wina to osobista zarzucalność czynu (art. 1 § 3 k.k.), czyli występowanie określonej więzi psychicznej między sprawcą a czynem, np zamiar popełnienia czynu w przypadku przestępstw umyślnych → strona podmiotowa (subiektywna) przestępstwa → niekiedy zasadę winy nazywa się zasadą subiektywizmu, co nie jest w pełni ścisłe ze względu na historyczny rozwój koncepcji winy (nie zawsze wiązano ją ze stroną podmiotową), a obecnie strona podmiotwa nie wyczerpuje w pełni problematyki winy.

Odpowiedzialność obiektywna - odpowiedzialność za samo spowodowanie skutku, bez winy. Obecnie nie obowiązuje, choć w przeszłości była ona stosowana, co w nauce nazwano „winą obiektywną” (Makarewicz).

Czyn zabroniony to czyn wypełniający znamiona przestępstwa określone w ustawie karnej, nie będący jednak przestępstwem, gdyż sprawcy nie można przypisać winy, tzn. czyn obiektywnie naruszający prawo karne, ale nie przestępny.

III) Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej.

Indywidualizacja odpowiedzialności karnej (odpowiedzialność indywidualna) (art. 21 kk) - przestępstwo to własny czyn sprawcy.

Indywidualizacja kary (odpowiedzialność osobista) (art. 55 kk) - kary nie może przyjąć na siebie inna osoba niż sprawca, stąd np. jako przestępstwo poplecznictwa jest odbywanie kary za kogoś innego (art. 239 kk)

IV) Zasada humanitaryzmu.

Nie jest możliwe, by człowiek jako jednostka był najwyższą wartością prawa karnego, gdyż stałoby się to ze szkodą dla ochrony interesów ogólnospołecznych, państwa itp.. Dlatego zasada humanizmu prawa karnego jest nie realistyczna.

Prawo karne powinno być jednak „ludzkie” tzn., że wymagania przezeń stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki nie powinny być okrutne, poniżać karanego, ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości. Postulat humanitaryzmu jest jednym z dorobków Oświecenia. Współcześnie wynika z art. 3 KPCPW i art. 7 MPPOP, art. 40 Konstytucji RP i art. 3 kk.

→ zasada ta ma duże znaczenie w prawie karnym wykonawczym;

V) Zasada nullum crimen sine lege.

• Zasada ta jest częścią dorobku Oświecenia (choć pewne jej elementy zauważano nawet w starożytności), a jej celem jest ochrona jednostki przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwa.

• art. 8 Deklaracji Praw Człowieka i obywatela z 1789 r. - pierwszy raz sformułowana, a w Józefinie pierwszy raz zawarta w ustawie karnej. Sformułowanie jej w tej postaci przypisuje się A. Feuerbachowi.

• uznana za podstawowy składnik państwa prawa

• art. 11 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r.;

• art. 7 KPCPW;

• art. 15 MPPOP (nie można jej zawiesić nawet w razie wprowadzenia stanu wyjątkowego);

• art. 42 Konstytucji RP → zgodność przepisu z tą zasadą bada TK;

• art. 1 § 1 k.k.

Nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori

1. Nullum crimen sine lege scripta

• prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie, a nie np. w prawie zwyczajowym, choć zwyczaj i normy obyczajowe mogą być pomocne w interpretowaniu przepisów karnych;

• związane z trójpodziałem władz i powierzeniem tworzenia prawa legislatywie (inaczej w systemie anglosaskim), a nie władzy wykonawczej ani sądowniczej;

• formalnie mogą to być akty normatywne z „mocą ustawy”, ale jest to wyjątek od reguły;

• akty niższego rzędu niż ustawa mogą mieć wpływ na prawo karne, ale tylko w razie blankietowego przepisu ustawy, jednak blankietowość nie może być zbyt szeroka. Początkowo (1995 r.) TK uznał, że blankietowe przepisy w prawie karnym są niedopuszczalne, ale kilka lat (2001 r.) później złagodził stanowisko.

Nullum crimen sine lege certa

• adresatem tej zasady jest ustawodawca, który ma obowiązek opisania przestępstwa w sposób maksymalnie dokładny dla jego zrozumienia i przestrzegania.

• nieokreśloność przestępstwa może wynikać:

• z niejasnych słów czy sformułowań użytych w tekście ustawy

• z użycia tzw. znamion ocennych, które mogą mieć różne znaczenie (np. zeszpecenie czy znieważenie), choć z czasem obrastają orzecznictwem

• ze świadomego wprowadzenia opisu czynu precyzyjnego, ale szerokiego, a wybór przypadków w których dochodzi do odpowiedzialności karnej zostawiony jest w gestii organów ścigania i sądów.

• precyzyjnego opisu rdzenia czynu, a pozostawienia wątpliwości co do przypadków granicznych.

• Zakaz analogii

• na niekorzyść oskarżonego, ponieważ nieuregulowanie danej sprawy w prawie karnym nie jest luką w prawie, ale pozostawieniem danych czynów poza sfera wpływu prawa karnego.

• łamanie tej zasady obniżyłoby lub zniszczyło bezpieczeństwo prawne obywateli.

• niedopuszczalne jest stosowanie tak analogii legis (wprowadzona w kk duńskim, ale rzadko stosowana) jak i analogii iuris. Obie analogie wprowadzone i/lub stosowane były w państwach bloku socjalistycznego.

• niebezpieczeństwo pomylenia analogii z interpretacją rozszerzającą, np.:

• uznanie energii za rzecz przez SN w Niemczech uznane było za analogię, co spowodowało wprowadzenie w 1900 r. wprowadzenie specjalnego przepisu o kradzieży energii elektrycznej do kk niemieckiego, ale Sąd Kasacyjny we Francji uznał jedynie, że stosuje interpretację przepisu, a nie analogię;

• uznanie za włamanie również sytuacji, gdy osoba ukrywa się w sklepie przed jego zamknięcie, a potem „wyłamuje” z łupem po zamknięciu sklepu - SN w 1980 r.;

• Nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit)

• ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz. Może jednak likwidować odpowiedzialność lub ją łagodzić;

• art. 15 MPPOP;

• miarodajne jest posługiwanie się datą faktycznego ogłoszenia, a nie datą Dz.U.;

• ważne jest też stosowanie odpowiedniej vacatio legis, w celu umożliwienia obywatelom zapoznania się w ustawą.

• w przypadku zmiany jedynie interpretacji (czyn do tej pory uznawany za nieprzestępny, zaczyna być za taki uważany) → może być potraktowane jako niezawiniony przez sprawcę błąd co do prawa.

• Nulla poena sine lege

• kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana we wcześniej wydanej ustawie, choć nie musi, a nawet nie powinna być ściśle określona (sankcja bezwzględnie oznaczona), gdyż uniemożliwia to wydanie sprawiedliwego wyroku;

• sankcja nieoznaczona (pełna swoboda sędziego) jest naruszeniem zasady n.p.s.l.;

NAUKA O PRZESTĘPSTWIE

OGÓLNE POJĘCIE PRZESTĘPSTWA

I) Definicja przestępstwa.

Obowiązujący w Polsce k.k. nie zawiera definicji przestępstwa, ale analiza art. 1 ust 1-3 pozwala stwierdzić:

Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

→ przy określaniu czy mamy do czynienia z przestępstwem istotna jest kolejność sprawdzania elementów definicji.

II) Przestępstwo jako czyn człowieka.

• czyn - zewnętrzne zachowanie się człowieka (działanie lub zaniechanie), które jest zależne od jego woli;

• zachowanie człowieka, by mogło być uznane za czyn musi być zewnętrznym zachowaniem zależnym od woli.

• przymus bezwzględny (vis absoluta) - nie jest czynem, zachowanie się człowieka działającego pod wpływem przymusu, któremu nie mógł się oprzeć (np. związanie człowieka, potrącenie samochodem przechodnia, gdy samemu zostało się potrąconym)

• przymus względny (vis compulsiva) - polega na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale nie wykluczający kierowania przez tę wolę jego zachowaniem, jednak ograniczający możliwość wyboru postępowania (np. stosowanie groźby lub tortur). Wtedy mamy do czynienia z czynem, jednak osoba działająca pod takim przymusem nie poniesie odpowiedzialności karnej. Wykluczenie jej nastąpi ze względu na s.w.k. lub okoliczności wyłączające winę.

• z pojęcia czynu wykluczamy również np. odruchy bezwarunkowe oraz przy przestępstwach z zaniechania, nie ma czynu gdy brak jest fizycznej możliwości zachowania się w odpowiedni sposób;

III) Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa.

Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa (typizacja przestępstw). Opis ten składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa. Znamiona te mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury: podmiotu (art. 228 - łapownictwo tylko przez osobę pełniąca funkcję publiczną), strony podmiotowej (art. 286 - oszustwo - umyślnie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej), przedmiotu (art. 189 - fizyczna wolność człowieka) i strony przedmiotowej (zabronione zachowanie, jego skutek, niekiedy też okoliczności).

IV) Bezprawność czynu.

• bezprawność karną wyraża zabronienie czynu pod groźbą kary, ale kary grożącej, a nie kary wykonanej czy orzeczonej; ważne też, że jest to bezprawność oceniana na tle całego systemu prawa, gdyż inne przepisy karne, a nawet przepisy innych gałęzi prawa mogą dozwalać, albo wręcz nakazywać dokonywanie takich czynów.

• typowe sytuacje wyłączenia odpowiedzialności karnej z powodu braku bezprawności to kontratypy.

• przestępstwa nieumyślne → wykluczają prawny charakter działania; są przestępstwami z nieostrożności.

V) Wina.

Art. 1 § 3 k.k. „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w chwili czynu.

Kiedy zachodzi wina? → Podstawową przesłanką winy jest tzw. strona podmiotowa przestępstwa, określona w art. 9 k.k., tzn. zamiar popełnienia przestępstwa (umyślność) albo lekkomyślność lub niedbalstwo (nieumyślność) → nazywana czasem formami winy.

• Konieczne jest też ustalenie czy nie zachodzi sytuacja, w której wina jest wyłączona, tzn. wiek sprawcy (przesłanka pozytywna), przesłanki negatywne, jak niepoczytalność sprawcy (art. 31 k.k.), czy wymagalność zachowania zgodnego z prawem uzależniona od sytuacji motywacyjnej sprawcy: błąd (art. 28-30 k.k.), działanie na rozkaz (art. 318 k.k.), stan wyższej konieczności (art. 26 § 2 k.k.) → brak przesłanek pozytywnych, lub występowanie przesłanki negatywnej powoduje, że osobie, która popełniła dany czyn nie można przypisać winy.

Wina w prawie karnym materialnym jest personalną zarzucalnością popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.

• Szersze rozumienie zasady winy, wyrażonej w art. 1 § 3 k.k. (czyli stwierdzenie braku winy nie ze względu na ustawowe okoliczności wyłączającego winę, ale ze względu na szczególną sytuację, w której nie można zrobić osobistego zarzutu) jest niedopuszczalne, gdyż może prowadzić do nadużyć, oznaczałoby istnienie dwóch podstaw umożliwiających wyłączenie odpowiedzialności karnej (brak winy i znikoma społeczna szkodliwość) oraz zwiększenie władzy sądowniczej w stosunku do ustawodawczej → otwarty charakter klauzuli z art. 1 § 3 kk odrzucony przez większość doktryny i SN (2002 r).

VI) Społeczna szkodliwość.

Pojęcie to pełni różne role:

1. jako wskazówka dla ustawodawcy przy stanowieniu nowych lub rezygnacji z istniejących typów przestępstw. Zakładamy, więc że typy zachowań opisane w ustawie powodują naruszenie lub zagrożenie określonego dobra prawnego.

2. społeczna szkodliwość konkretnego czynu może być znikoma, a wtedy czyn nie jest przestępstwem. Stopień społecznej szkodliwości bada się tylko w sytuacjach wyjątkowych, gdy powstaje wątpliwość.

Uznanie społecznej szkodliwości jako element definicji przestępstwa jest charakterystyczne dla tzw. materialnych definicji przestępstwa - wskazanie w definicji na cechy, które były powodem kryminalizacji (definicja formalna - czyn zabroniony przez ustawę karną).

• zapoczątkowano w radzieckim prawie karnym i nadano temu pojęciu znaczenie ideologiczne. Rzeczywiście instytucja ta służyła selekcji spraw drobniejszych, od ścigania, których można było odstąpić. Było to szczególnie istotne ze względu na szeroki zakres kryminalizacji.

• w obowiązującym kodeksie zastąpiono „społeczne niebezpieczeństwo czynu” „społeczną szkodliwością” z dwóch powodów:

• polityczno-społecznych - oderwanie się od interpretacji naznaczonej elementami politycznymi i od praktyki wykorzystywania tego pojęcia w celach politycznych, oraz interpretacji związanych z osobistymi cechami podmiotu;

• językowych - przyjęcie jednego ze zwrotów jest umowne, gdyż trzymanie się czysto językowego znaczenia prowadziło by do stworzenia 2 kategorii - „niebezpieczeństwo czynu” mówi o zagrożeniu, a „szkodliwość” o wyrządzeniu uszczerbku określonemu dobru.

VII) Klasyfikacja przestępstw.

Waga przestępstw - art. 7 k.k.

• Przestępstwa:

• Zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat, albo kara surowszą (art. 7 § 2 k.k.)

• Występkami są czyny zagrożone karą przekraczającą 1 miesiąc pozbawienia wolności, 1 miesiąc ograniczenia wolności lub grzywny 30 stawek dziennych.

• Wykroczenia są czyny zagrożone karą aresztu do 30 dni.

Forma winy

• Art. 8 k.k. „Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.”

• Typy przestępstw nieumyślnych są w kk stosunkowo rzadkie. Nieumyślność występku musi być wyraźnie ustanowiona przez użycie słowa „nieumyślność” lub innego zwrotu określającego winę nieumyślną, np. „powinien i może przypuszczać”.

• Wykroczenia można popełnić zarówno umyślnie jak i nieumyślnie, jeśli ustawa tak stanowi.

Forma czynu

• przestępstwa z działania (zgwałcenie, napaść itp.);

• przestępstwa z zaniechania (nie zawiadomienie o przestępstwie, nie udzielenie pomocy itp.);

• przestępstwa i z działania i z zaniechania (fałszywe zeznania mogą być popełnione w ten sposób, że sprawca zeznaje nieprawdę lub zataja tę prawdę);

Znamię skutku

• skutek - (szerokie rozumienie) jest to zmiana w świecie rzeczywistym, będąca efektem przestępnego zachowania, która nie musi mieć charakteru czysto fizycznego (np. pozbawienie wolności jest tak samo skutkiem jak zniszczenie rzeczy) ale da się oddzielić od samego zachowania się;

• kryterium występowania wśród znamion danego przestępstwa znamienia skutku:

• przestępstwa formalne (bezskutkowe) - polegające na określonym zachowaniu się, np. nieudzielanie pomocy, nakłanianie do nierządu, fałszywe zeznania, a ewentualne skutki mogą mieć znaczenie dla wymiaru kary;

• przestępstwa materialne (skutkowe) inaczej przestępstwa znamienne skutkiem - gdy do jego znamion należy skutek, np. uszkodzenie rzeczy, pożar, bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia, pozbawienie człowieka wolności, obawa.

• wywołanie stanu niebezpieczeństwa - związane z podziałem przestępstw polegających na naruszeniu dobra prawnego oraz na narażeniu dobra prawnego na niebezpieczeństwo konkretne lub abstrakcyjne niebezpieczeństwo abstrakcyjne nie jest skutkiem, tylko potencjalnym skutkiem, więc te przestępstwa są formalne.

Typy przestępstw

• typ podstawowy (zasadniczy) → typ przestępstwa będący punktem wyjścia;

• typ kwalifikowany → zagrożony surowszą karą;

• typ uprzywilejowany → zagrożony łagodniejszą karą;

Tryb ścigania

• przestępstwa publicznoskargowe - te, które są ścigane z oskarżenia publicznego, np. zabójstwo.

• przestępstwa prywatnoskargowe - te, które są ścigane z oskarżenia prywatnego, np. zniesławienie, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej;

• jeżeli jednak wymaga tego interes publiczny, prokurator może wszcząć postępowanie bądź przyłączyć się do już wszczętego postępowania. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu.

• przestępstwa wnioskowe - te, które choć należą do publicznoskargowych, ich ściganie jest uzależnione od złożenia wniosku o ściganie przez osobę pokrzywdzoną, np. zgwałcenie, kradzież na szkodę osoby najbliższej, ale toczą się według reguł publicznoskargowych. Nie zalicza się ich do prywatnoskargowych, gdyż mogłoby być one zbyt trudne dla pokrzywdzonego.

• dlaczego wnioskowe:

• ochrona interesów osoby pokrzywdzonej (np. zgwałcenie);

• może chodzić o niewielka szkodę i wnioskodawcy daje się możliwość wstępnej oceny czy warto z jego punktu widzenia żądać wszczęcia postępowania karnego (np. uszkodzenie rzeczy).

• przestępstwa ścigane na wniosek dowódcy jednostki - w tym wypadku chodzi o uniknięcie prowadzenia postępowania w sytuacji, w której wystarcza stosowanie środków dyscyplinarnych.

STRUKTURA PRZESTĘPSTWA

I) Uwagi ogólne.

Elementy struktury przestępstwa to:

• podmiot przestępstwa;

• strona przedmiotowa;

• strona podmiotowa;

• przedmiot przestępstwa;

II) Podmiot przestępstwa.

Wiek sprawcy

Podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat - art. 10 § 1 k.k.

Od zasady tej są dwa wyjątki:

1. zaostrzenie → w pewnych przypadkach (zbrodnie przeciwko życiu, zgwałcenie kwalifikowane, rozbój, zbrodnie przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu, zamachy terrorystyczne, umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu) odpowiedzialność karną może ponieść nieletni, który ukończył 15 lat, ale wymagana jest wszechstronna ocena sprawcy pod kątem stopnia jego rozwoju umysłowego i moralnego oraz stopnia demoralizacji. Ograniczenie surowości kar do 2/3 górnej granicy, a sąd powinien kierować się celem wychowania nieletniego art. 10 § 2 i 3 k.k.

2. złagodzenie → przewiduje sytuację, kiedy dorosły w wieku 17 - 18 lat jako sprawca występku, zostanie potraktowany jak nieletni (zamiast kary środki wychowawcze, poprawcze lub lecznicze), jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, oraz stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy art. 10 § 4 k.k.

• inne wyjątki znajdują się w NielU → sprawca czynu o znamionach przestępstwa popełnił go przed ukończeniem 17 lat, a w chwili orzekania ukończył 18 lat, sąd może, pomimo tego, że decydujący jest wiek sprawcy w chwili popełnienia czynu, orzec karę z obligatoryjnym nadzwyczajnym złagodzeniem. Podobnie jeśli nie zaczęto wykonywać środka poprawczego przed ukończeniem 18 lat.

Nieletni

• Postępowanie z nieletnimi nie ma charakteru karnego i popełnienie czynu o znamionach przestępstwa lub wykroczenia nie jest jedyną podstawą do takiego postępowania, ale również objawy demoralizacji.

• NielU używa pojęcia „nieletni” w trzech znaczeniach:

• osoby do 18 lat, wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich demoralizacją.

• osoby pomiędzy 13 a 17 rokiem życia, wobec których toczy się postępowanie o czyny karalne wypełniające znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń.

• osoby do 21 roku życia, wobec, których wykonuje się orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze.

• Cele → dobro nieletniego, korzystne zmiany w ich osobowości i zachowaniu (art. 3 NielU).

• Środki wychowawcze min.:

• upomnienie;

• zobowiązanie do określonego postępowania (np. podjęcia nauki);

• nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;

• nadzór kuratora;

• umieszczenie w placówce resocjalizacyjnej (rodzina zastępcza, młodzieżowy ośrodek wychowawczy/socjoterapii itp.).

• Środek leczniczy - umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym w razie stwierdzenia niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków odurzających.

• Umieszczenie w zakładzie poprawczym - stosowane tylko wobec nieletniego pomiędzy 13 a 17 rokiem życia, który popełnił czyn wypełniający znamiona przestępstwa, przy jednoczesnym dużym stopniu demoralizacji i gdy przemawiają za tym okoliczności i charakter czynu oraz nieskuteczność lub przewidywana nieskuteczność innych środków.

Młodociany

Młodociany to taka osoba, która nie ukończyła 21 lat w chwili czynu, ani 24 lat w chwili orzekania w I instancji - art. 115 § 10 k.k.

Szczególna kategoria dorosłego → nacisk na cele wychowawcze (art. 54 § 1 k.k.) i szersze możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 § 1 k.k.).

Przestępstwa indywidualne i przestępstwa powszechne

• Przestępstwa powszechne (ogólnosprawcze) - to takie, których podmiotem może być każda osoba fizyczna, która ukończyła określony wiek.

• Przestępstwa indywidualne - to takie, w których opisie ustawowym znamię podmiotu określone jest przez użycie dodatkowych cech, np. żołnierz, matka.

• Przestępstwa indywidualne właściwe - to takie, przy których szczególna cech podmiotu decyduje o bycie przestępstwa. Brak tej cechy powoduje brak przestępstwa, np. odmowa wykonania rozkazu, łapownictwo bierne.

• Przestępstwa indywidualne niewłaściwe - to takie, w których szczególna cecha podmiotu decyduje o stworzeniu jego kwalifikowanego lub uprzywilejowanego typu. Np. dzieciobójstwo dokonane przez matkę - art. 149 k.k., a jeśli dokona tego osoba inna jako współsprawca poniesie ona odpowiedzialność na podstawie surowszego art. 148 k.k. Lub art. 160 § 1 k.k. - kto naraża na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ale jeśli dokona tego osoba zobowiązana do opieki, podlega surowszej karze z art. 160 § 2 k.k.

• szczególna kwestia - podżeganie i pomocnictwo do przestępstw indywidualnych.

III) Strona przedmiotowa przestępstwa.

Do strony przedmiotowej czynu zaliczamy:

• czyn (zachowanie się) podmiotu - występuje zawsze; opisywane w ustawie przez tzw. znamię czasownikowe (np. zabija, ujawnia, podrabia itp.);

• skutek czynu - występuje przy przestępstwach materialnych;

• czas i miejsce czynu - czasem, np. na terytorium RP, po wyznaczeniu do służby, itp.;

• sytuację, w jakiej popełniono czyn - rzadziej, np. będąc pozbawionym wolności itp.;

• sposób popełnienia - stosunkowo często, np. przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem itp.;

• przedmiot wykonawczy czynu - tj. przedmiot, na którym dokonuje się danego przestępstwa, np. przedmiotem wykonawczym naruszenia tajemnicy korespondencji jest „zamknięte pismo”.

Pewne elementy mają większe znaczenie, a inne mniejsze. Fakt, że pewne elementy strony podmiotowej nie należą do znamion jakiegoś typu przestępstwa oznacza tylko, że nie muszą być one udowadniane, by sprawcy przypisać popełnienie takiego przestępstwa. Jednak ustalenie w procesie występowania któryś ze wspomnianych znamion może wpłynąć na wyrok, np. ustalenie, że rozbój został dokonany ze szczególnym okrucieństwem, zaostrza karę.

IV) Formy czynu.

Przestępstwa trwałe

• utrzymanie pewnego stanu rzeczy, np. pozbawienie człowieka wolności, nielegalne posiadanie broni palnej, dezercja itp. → czas popełnienia takich przestępstw rozciąga się na okres od zapoczątkowania takiego stanu do jego zakończenia;

• ma to znaczenie dla przedawnienia ścigania i wyrokowania (od zakończenia), a także w sytuacji zmiany ustawy karnej oraz przy stosowaniu ustaw amnestyjnych i abolicyjnych (cały czyn przed określoną datą);

• może też mieć znaczenie dla stosowania przepisów o pomocnictwie (aż do końca trwania czynu);

• prawomocny wyrok przerywa przestępstwo trwałe → np. po wyroku za uchylanie się od służby wojskowej, jeśli dalej się uchyla to nowe przestępstwo trwale;

Przestępstwa wieloosobowe

• gdy ustawa przewiduje, że przestępstwo musi polegać na działaniu wieloosobowym, jak branie udziału w bójce, udział w zbiegowisku, udział w zorganizowanej grupie lub związku przestępczym;

• gdy brak takiego określenia nie oznacza, że nie można takiego przestępstwa popełnić w kilka osób.

Przestępstwa wieloczynowe

• polega na pewnego rodzaju działalności, na którą składają się poszczególne czyny, np. szpiegostwo jako branie udziału w obcym wywiadzie, wtedy cała działalność sprawcy nie jest dzielona na poszczególne fragmenty, ale traktowana jako jeden czyn.

• szczególną odmianą są takie przestępstwa, które muszą polegać na pewnej działalności, tzn. pojedyncze zachowanie się sprawcy nie wyczerpuje znamion przestępstwa, np. rozpijanie małoletniego - jednorazowe poczęstowanie alkoholem może być, co najwyżej zakwalifikowane jako usiłowanie.

• szczególną formą czynu jest zaniechanie.

V) Przestępstwa z zaniechania.

Uwagi ogólne

Przestępstwo z zaniechania polega na niepodjęciu przez sprawcę działania, do którego był on zobowiązany (formalne przestępstwa z zaniechania) lub na spowodowaniu określonego skutku przez niepodjęcie takiego działania (materialne przestępstwa z zaniechania) → szczególna grupa przestępstw indywidualnych - cecha podmiotu to bycie zobowiązanym do określonego działania;

Źródło obowiązku → przestępstwa formalne z zaniechania

• źródłem obowiązku w przypadku formalnych przestępstwa z zaniechania jest ustawa karna → albo ten sam przepis ustanawiający karę za zaniechanie jest jednocześnie źródłem obowiązku, albo przepis odsyła do źródeł pozakodeksowych (np. obowiązek zawiadomienia o wypadku przy pracy);

Źródło obowiązku → Przestępstwa materialne z zaniechania

Art. 2 k.k. „Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.”

• jest dokonane, jeżeli skutek nastąpił, jeżeli nie nastąpił, wtedy usiłowanie;

Źródłem obowiązku może być:

• ustawa - np. KRO - obowiązek rodziców do opieki nad dzieckiem; może też wynikać pośrednio, tzn. z rozporządzenia wydanego na podstawie ustawy;

• umowa lub przyjęcie określonej funkcji - wszelkie rodzaje umów (sformalizowane i niesformalizowane), a ważne jest faktyczne podjęcie się obowiązku;

• gdy obowiązek działania wynika z ustawy lub umowy ma on charakter obowiązku prawnego. Nie można oprzeć odpowiedzialności na np. normach moralnych, a nawet nie każda umowa/ustawa daje podstawę do takiej odpowiedzialności → taki obowiązek musi czynić ze zobowiązanego gwaranta nienastąpienia pewnego skutku → szczególne zobowiązanie prawne wyraźnie ukierunkowane na zapobieżenie skutkowi (czyli nie np. dłużnik, który nie odda pieniędzy i wierzyciel umrze niemogąc zapłacić za kurację)

W czasie obowiązywania k.k. z 1969 r. uważano, że przestępstwa z zaniechania dopuszcza się również osoba wtedy, gdy wywołała pewną niebezpieczną lub bezprawną sytuację i nie zlikwidowała jej, doprowadzając w ten sposób (przez zaniechanie zlikwidowania tej sytuacji) do skutku przestępnego → obecnie art. 2 kk nie obejmuje swym zakresem takich sytuacji (gdyż trudno wskazać tu obowiązek prawny), ale kk nie pozostawia ich bez regulacji, gdyż spowodowanie skutku przez zaniechanie zlikwidowania wywołanej przez siebie niebezpiecznej lub bezprawnej sytuacji, nie jest czystym zaniechaniem, lecz polega na pewnym połączeniu działania z zaniechaniem i należy przymierzyć takie sytuacje do konkretnych przepisów kk.

VI) Skutek czynu. Związek przyczynowy.

• skutek czynu należy do przedmiotowej strony przestępstw materialnych;

• przy typie podstawowym formalnym, gdy występuje w typie kwalifikowanym nazywany jest następstwem czynu (dalszy skutek przy typie podstawowym materialnym);

• związek przyczynowy → nie jest wyraźnie określony w kk, ale wprowadzony takimi pojęciami, które zakładają jego istnienie, np. powoduje, wyrządza, uszkadza;

Teorie związku przyczynowego

Teoria ekwiwalencji (równości warunków)

• założenie → przyczyną każdego skutku jest pewna suma warunków, koniecznych do jego spełnienia. Wszystkie warunki są równej wartości, tzn. każdy z nich może być potraktowany, jako ten który spowodował skutek. To czy warunek jest konieczny (= warunek sine qua non) sprawdza się przy pomocy hipotetycznego usuwania tego warunku. Jeśli stwierdzimy, że skutek i tak by nastąpił, to znaczy, że dany element rzeczywistości nie był konieczny do nastąpienia skutku.

• teoria ta ujmuje związek przyczynowy bardzo szeroko (obiektywnie). Zwolennicy tej teorii utrzymują, że ustalenie związku przyczynowego nie przesądza jeszcze o odpowiedzialności sprawcy, gdyż czyn musi być bezprawny i zawiniony, nie zmienia to jednak sytuacji, gdy możliwe byłoby niewłaściwe, zbyt szerokie zakreślenie granic odpowiedzialności karnej (sprawa męża namawiającego żonę do lotu samolotem zamiast jazdy pociągiem i jego chęć by umarła)

Teoria adekwatnego związku przyczynowego (przeciętnej przyczynowości)

• według tej teorii nie wystarcza, że czyjeś zachowanie jest koniecznym warunkiem nastąpienia skutku, a konieczne jest by określony w ustawie skutek, był normalnym, typowym, przeciętnym następstwem takiego zachowania (śmierć w samolocie nie jest normalnym następstwem wysłania kogoś w taką podróż).

Teoria relewancji

• według tej teorii związek przyczynowy można wprawdzie ujmować bardzo szeroko (najpierw badając warunek sine qua non), a zbyt daleko idące związki eliminuje się poprzez odpowiednie sformułowania w prawie karnym, pozostawiając te, które są istotne (relewantne) dla odpowiedzialności karnej.

• w orzecznictwie polskiego SN spotyka się najczęściej odwołanie do teorii ekwiwalencji, co wg L. Gardockiego nie może być słuszne, skoro prowadzi do zbytniego rozszerzenia odpowiedzialności karnej. Wg ww. autora bardziej słuszne jest posługiwanie się teoria adekwatnego związku przyczynowego (zgodne z doświadczeniem życiowym zróżnicowanie warunków przyczyniających się do wywołania skutku).

• ostatnio w orzecznictwie SN pod wpływem doktryny (też niemieckiej) odwołanie do koncepcji tzw. obiektywnego spowodowania skutku → nie każde spowodowanie skutku (w rozumieniu teorii ekwiwalencji) może być sprawcy przypisane, a jedynie takie, w którym urzeczywistniło się stworzone przez sprawcę niebezpieczeństwo, będące wynikiem naruszenia reguły ostrożności mającej zapobiec takiemu skutkowi (np. potrącenie przez zbyt szybko jadącego kierowcę przechodnia i tak by nastąpiło, niezależnie od jego prędkości, ze względu np. na zachowanie się pieszego).

Przyczynowość zaniechania

Jest to sporny problem teoretyczny, nie ma jednak większego znaczenia w funkcjonowaniu prawa karnego. Niektórzy przedstawiciele nauki prawa karnego uważają, że nie istnieje związek przyczynowy między zaniechaniem a określonym w ustawie skutkiem. Twierdzą, że skutek może być wywołany tylko przez działanie. Zaniechanie nie może wg nich zapoczątkować łańcucha przyczynowego, co najwyżej możemy takiej osobie postawić zarzut nieprzeszkodzenia skutkowi.

• Jednak zarówno zwolennicy jak i przeciwnicy zgadzają się w kwestii odpowiedzialności karnej, tyle tylko, że wg jednych powinna ona następować za spowodowanie skutku poprzez zaniechanie, a według innych za nieprzeszkodzenie skutkowi.

• skutek musi być efektem zaniechania danej osoby, a w przypadku gdy jest efektem działania innej osoby może wchodzić w grę jedynie odpowiedzialność za nieprzeszkodzenie przestępstwu, jeśli był taki obowiązek.

VII) Strona podmiotowa (subiektywna) przestępstwa.

• to zjawiska psychiczne, które muszą towarzyszyć stronie przedmiotowej (zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy) i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu → a stosunek ten może mieć postać (tzw. formy winy):

• umyślność (zamiar =strona podmiotowa);

• nieumyślność (lekkomyślność/niedbalstwo = strona podmiotowa).

• to najważniejsza przesłanka winy w tym sensie, że bez zaistnienia wymaganej w przepisie karnym określającym typ przestępstwa strony podmiotowej nie możemy sprawcy robić zarzutu z popełnionego czynu;

• określona postać strony podmiotowej (forma winy) decyduje o stopniu winy i stopniu społecznej szkodliwości czynu;

VIII) Formy winy umyślnej.

• art. 9 § 1 k.k. umyślne popełnienie czynu tylko wtedy, gdy sprawca miał zamiar jego popełnienia → zamiar bezpośredni (dolus directus) lub zamiar ewentualny (dolus eventualis).

Zamiar bezpośredni

• zachodzi wtedy, gdy sprawca uświadamiając sobie, że wypełnia znamiona czynu zabronionego albo że jego zachowanie się może wypełnić te znamiona - chce jego popełnienia.

• nie musi być pewien skuteczności swoich działań;

• też wtedy gdy zdaje sobie sprawę z nieuchronności pewnych skutków, nawet jak mu na nich nie zależy (szerokie rozumienie słowa „chce”);

• zamiar bezpośredni (akt woli w postaci chęci popełnienia czynu zabronionego) jest niezależny od motywów działania;

• 2 rodzaje:

• zamiar bezpośredni nagły (dolus repentinus) - decyzja o popełnieniu czynu zabronionego podjęta w krótkim czasie. Z reguły uznawane za lżejszą formę zamiary bezpośredniego, ale nie zawsze (np. nie, gdy uważa, że nie ma po co się dłużej zastanawiać).

• zamiar bezpośredni przemyślany (dolus praemeditatus) - decyzja powstaje po okresie przemyślenia, często wraz z przygotowaniami do popełnienia przestępstwa.

Dawne formy zamiarów (odrzucone obecnie)

• zamiar pośredni (dolus indirectus) - wg. Bernarda z Pawii „dopuszczającemu się bezprawia przypisuje się wszystko, co wynika z jego deliktu”, tj. wszystkie „normalne” następstwa czynu, niezależnie czy sprawca mógł je przewidzieć.

• zamiar nieokreślony (dolus indeterminatus) - dzielił się na:

• zamiar przemienny (dolus alternativus) - sprawca dążył do jednego z dwóch skutków, ale odpowiadał za ten który osiągnął;

• zamiar ogólny (dolus generalis) - sprawca miał jedynie ogólne wyobrażenie o skutkach jakie mógł uzyskać i odpowiadał za ten skutek, który się ziścił → występował jeszcze pod rządem kk z 1932 r. w doktrynie i orzecznictwie, ale obecnie przyjmuje się, że przy przestępstwie umyślnym sprawca musi obejmować świadomością i wolą konkretny skutek określony w ustawie.

Zamiar ewentualny (wynikowy)

• zachodzi wtedy, gdy sprawca możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje i na to się godzi, przeważnie dokonując jakiegoś czynu (niekoniecznie zabronionego) z zamiarem bezpośrednim „uboczny skutek działania”.

• różnica w stosunku do zamiaru bezpośredniego:

• w elemencie świadomości - nie może być pewności wypełniania znamion przestępstwa;

• w elemencie woli - nie może być „chcenia”, tylko „godzenie się na” czyn;

• czym jest element „godzenia się” → kwestia sporna i różne koncepcje:

• Makarewicz → godzenie to wola warunkowa, tzn. chęć zrealizowania znamion czynu zabronionego innego niż zamierzony bezpośrednio;

• Wolter → godzenie to obojętność , tzn. sprawca mając świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego nie chce go popełnić, ale i nie chce go nie popełnić → dominuje;

• Waszczyński → sprawca chce niebezpieczeństwa powstania skutku, ale zachowuje obojętność wobec samego nastąpienia skutku;

• Buchała → sprawca nie chce popełnienia czynu zabronionego, jednocześnie ma świadomość wysokiego prawdopodobieństwa powstania skutku ubocznego i nie jest przekonany, że uda mu się tego skutku uniknąć;

Zamiar quasi-ewentualny - odmiana zamiaru bezpośredniego → sprawca „chce” dokonać czynu, ale nie ma pewności co do jednego ze znamion i „godzi się” na to znamię (np. stosunek dorosłego z młodą dziewczyną, co do której brak pewności czy ma skończone 15 lat).

• trudne odróżnienie zamiaru quasi-ewentualnego od lekkomyślności - polega na tym, że sprawca przy zamiarze quasi-ewentualnym godzi się na skutek, a przy lekkomyślności - uważa że uniknie wywołania skutku;

IX) Dodatkowe cechy umyślności. Przestępstwa kierunkowe.

• w znamionach niektórych typów przestępstw umyślnych dodatkowe cech umyślności → zamiar o szczególnym znaczeniu (dolus coloratus), tj.:

• cel

• motyw - przeżycie psychiczne o charakterze intelektualnym skłaniające do popełnienia czynu;

• pobudka - przeżycie psychiczne o charakterze emocjonalnym skłaniające do popełnienia czynu;

• przestępstwa znamienne celem, motywem lub pobudką nazywa się przestępstwami kierunkowymi → z reguły tylko zamiar bezpośredni, ale są wyjątki - zamiar ewentualny, gdy ze sformułowania znamion wynika, że nie musiał mieć pełnej wiedzy (np. w celu korzyści dla innej osoby podaje się niesprawdzone informacje o stanie majątkowym tej osoby w banku, by ta osoba dostała kredyt);

• zamiar ewentualny nie występuje, gdy z brzmienia przepisu wynika wymóg posiadania pełnej wiedzy, a nie tylko przewidywania możliwości co do wypełnienia znamion przestępstwa.

X) Formy winy nieumyślnej.

Uwagi ogólne

• przesłanką odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne jest naruszenie zasad ostrożności wymaganych w danych okolicznościach, a podział nieumyślności wiąże się z elementem świadomości tego naruszenia (podział ten istnieje, pomimo poglądu z uzasadnienia do projektu kk, że kodeks ten te dzieli nieumyślności na niedbalstwo i lekkomyślność ze względu na sformułowania użyte w art. 9 § 2).

Lekkomyślność (świadoma wina nieumyślna; luxuria)

• świadome naruszenie zasad ostrożności przewidując, że popełnia się czyn zabroniony, lecz przypuszczając bezpodstawnie, że się go uniknie;

• element świadomości - ten sam co zamiar ewentualny, tj. „przewidywanie możliwości”, różnica przy elemencie woli - nie chce, a przypuszcza że uniknie;

Niedbalstwo (nieświadoma wina nieumyślna; negligentia)

• sprawca możliwości popełnienia czynu nie przewiduje, chociaż powinien i mógł przewidzieć → brak jakiegokolwiek elementu psychicznego, a zarzut robi się z faktu, że sprawca nie wykorzystał swych możliwości intelektualnych.

• elementy niedbalstwa:

• świadome lub nieświadome naruszenie zasad ostrożności i związek przyczynowy miedzy czynem a naruszeniem;

• możliwość przewidywania czynu zabronionego.

• naruszenie zasad ostrożności ocenia się w oparciu o pewien wzorzec wymagań stawianej każdej „rozsądnej” osobie, a dopiero potem jeśli dojdziemy do wniosku, że ta abstrakcyjna osoba zachowując się w ten sposób co sprawca naruszyła zasady ostrożności, indywidualizujemy naruszenie zasad w stosunku do sprawcy i sprawdzamy czy konkretny sprawca mógł przewidzieć skutki swojego nieostrożnego zachowania na podstawie swoich cech (doświadczenia, konkretnej sytuacji, możliwości umysłowe, wiedza itp.)

• gdy sprawca sam ogranicza możliwości swojego przewidywania - np. alkohol lub narkotyki - to go nie usprawiedliwia, jeżeli przed zażyciem mógł przewidzieć nastąpienie ograniczenia możliwości umysłowych jak i znalezienie się w sytuacji, w której ograniczenie to będzie istotne.

XI) Wina mieszana, kombinowana (culpa dolo exorta).

• art. 9 § 3 kk - mieszany charakter polega na tym, że część znamion przestępstwa objęta jest umyślnością, a część nieumyślnością → dot. to przestępstw umyślnych kwalifikowanych przez określone następstwo (np. udział w bójce lub pobiciu)

• dotyczy tylko kwalifikowanych typów przestępstw, w których znamieniem kwalifikującym jest następstwo czynu, a nie inne okoliczności, jak sposób dokonania czynu, przedmiot przestępstwa czy jego wartość;

• traktuje się takie przestępstwo jak przestępstwo umyślne;

• w doktrynie uważa się (jak i w uzasadnieniu do projektu kk), że art. 9 § 3 dotyczy też tzw. przestępstw umyślno-umyślnych i przestępstw nieumyślno-nieumyślnych - artykuł ten ujęty jest na tyle szeroko, że możliwe jest takie odniesienie (choć Marek nie zgadza się z przestępstwami umyślno-umyślnymi), ale nie są to przypadki winy mieszanej;

XII) Przedmiot przestępstwa.

Uwagi ogólne

• przedmiotem przestępstwa są dobra chronione przez prawo karne, takie jak życie, wolność, własność, bezpieczeństwo itd. → nie mylić z przedmiotem wykonawczym (patrz strona przedmiotowa);

• czasem przepis wskazuje jakie dobro chroni, a czasem należy to wyinterpretować z brzmienia przepisu, tytułu rozdziału czy motywów ustawodawcy.

Podział przestępstw ze względu na przedmiot ochrony

1. przestępstwa polegające na naruszeniu dobra prawnego - gdy do znamion należy uszczerbek wyrządzony danemu dobru, np. zabójstwo, zgwałcenie, oszustwo, naruszenie nietykalności cielesnej;

2. przestępstwa polegające na narażeniu dobra prawnego na konkretne niebezpieczeństwo - gdy do znamion należy stan niebezpieczeństwa dla danego dobra, spowodowanie niebezpieczeństwa pożaru, udział w niebezpiecznej bójce lub pobiciu → wymóg by niebezpieczeństwo było bezpośrednie;

3. przestępstwa abstrakcyjnego narażenia dobra prawnego - do znamion nie należy ani uszczerbek ani stan niebezpieczeństwa, ale zachowanie uważane za niebezpieczne, choć to niebezpieczeństwo nie należy do znamion (nie wymagane jest jego udowodnienie), a jest jedynie motywem kryminalizacji przez ustawodawcę.

• np. używanie broni lub innego niebezpiecznego narzędzia podczas bójki lub pobicia; doprowadzenie do obcowania płciowego małoletniego poniżej 15 lat → nawet jeśli nie nastąpi żaden uszczerbek, ani nawet stan niebezpieczeństwa istnieje karalność, gdyż opiera się ona na abstrakcyjnym niebezpieczeństwie, które nie należy do znamion. Tworzy się ten typ przestępstwa też ze względu na trudności dowodowe (udowodnienie uszczerbku na zdrowiu psychicznym dziecka do 15 lat możliwe byłoby po latach);

• podział ten nie jest tożsamy z podziałem na przestępstwa materialne (I i II) i formalne (III), gdyż możliwe jest występowanie skutków w przestępstwach typu III innego niż uszczerbek lub stan niebezpieczeństwa (np. art. 263 § 4 - jest p. materialnym i abstrakcyjnego narażenia dobra prawnego, jakim jest porządek publiczny);

• pojęcie dobra chronionego jest bardzo istotne przy określaniu stopnia społecznej szkodliwości;

Przedmiot ochrony

• Indywidualny przedmiot ochrony - dobro prawne będące przedmiotem ochrony pojedynczego przepisu, czy dobro zaatakowane popełnieniem przestępstwa określonego w tym przepisie (indywidualny przedmiot zamachu);

• Rodzajowy przedmiot ochrony - dobra prawne analogiczne (jednorodzajowe) chronione przez grupę przepisów, z reguły zamieszczonym w jednym rozdziale, np. wymiar sprawiedliwości w rozdziale XXX kk;

• Ogólny przedmiot ochrony - gdy dobro ujęte jest w sposób abstrakcyjny, tzn. chronione jest przez cały system prawa karnego. W ustroju socjalistycznym był to całokształt stosunków społecznych. Obecnie trudno jest wskazać takie dobro. Można mówić o pewnym zbiorze dóbr - indywidualnych i rodzajowych;

• Bliższy i dalszy przedmiot ochrony → kryterium rozróżnienia jest jaką dany przedmiot ogrywa rolę w zachowaniu sprawcy (tzn. czy jest celem - bliższy, czy środkiem - dalszy) i w klasyfikacji przestępstw;

Znaczenie przedmiotu ochrony przy interpretacji przepisów

• ważne gdy jest znamieniem przestępstwa, ale i dla interpretacji przepisu może być pomocne w wypadku wątpliwości, choć niedopuszczalne jest stosowanie wykładni rozszerzającej w stosunku do efektów wykładni językowej, a co najwyżej wybór jednej z wersji wykładni językowej przy pomocy pojęcia dobra prawnego.

• możliwe jest stosowanie tego pojęcia do zawężenia interpretacji językowej, gdy dany czyn choć wypełnia znamiona przestępstwa, nie narusza w żaden sposób dobra chronionego przez ten przepis (zawarcie ponownego związku małżeńskiego z tą samą osobą, bez wcześniejszego orzeczenia rozwodu, czy uchylanie się od płacenia alimentów za nieswoje dziecko)

Podobieństwo przestępstw

• wg art. 115 § 3 kk - przestępstwami podobnymi są min. przestępstwa należące do tego samego rodzaju (czyli przestępstwa skierowane przeciwko temu samemu lub podobnemu dobru);

FORMY POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA

I) Uwagi ogólne.

• formy zjawiskowe - współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, podżeganie, pomocnictwo;

• współsprawcy - nie jest to odpowiedzialność grupowa → art. 21 kk - podkreśla zasadę indywidualizacji odpowiedzialności karnej (z. i. winy);

• formy stadialne - dokonanie, przygotowanie i usiłowanie;

II) Sprawstwo. Współsprawstwo. Sprawstwo kierownicze.

Sprawstwo

• art. 18 kk - definicje różnych rodzajów sprawstwa, min. jednosprawstwo = zwykłe sprawstwo = sprawstwo indywidualne → jedna osoba swoim zachowaniem wypełnia znamiona czynu zabronionego.

Współsprawstwo

• wykonanie przestępstwa z inną osobą (osobami):

• element subiektywny - działanie objęte porozumieniem;

• element obiektywny - działania składają się na pewna całość, która jest przestępstwem.

• może dotyczyć przestępstwa jednorodnego (np. zabójstwo przez kilka osób zadających ciosy nożami) lub niejednorodnego (np. rozbój gdzie jedna osoba terroryzuje, druga zabiera portfel → żaden z nich nie wypełnia całości znamion przestępstwa rozboju).

• możliwe też przy przestępstwach nieumyślnych oraz z działania i z zaniechania;

• możliwe też przy przestępstwach indywidualnych:

• właściwych - gdy wszyscy mają tą cechę;

• niewłaściwych - gdy wiedzą, że jeden z nich ją ma - jeśli przestępstwo było typem uprzywilejowanym, odpowiada za typ podstawowy ten, który nie ma cechy wymaganej do uprzywilejowanego typu, a jeśli jest to typ kwalifikowany odpowiada jakby tą cechę miał, jeśli wiedział, że inny współsprawca ją ma → art. 21 § 2 kk.

• art. 21 § 3 kk - możliwe nadzwyczajne złagodzenie kary gdy nie wiedział o cesze u współsprawcy;

• odpowiedzialność za całość działania, a nie tylko za samodzielnie dokonane czyny, ale współsprawstwo sukcesywne - gdy współsprawca dołącza się do realizacji już podjętego działania - wtedy odpowiada za tą część w której uczestniczył.

• sprawstwo równoległe (koincydencyjne) - nie jest współsprawstwem - dokonanie tego samego czynu zabronionego w tym samym czasie i miejscu, ale nie wspólnie (np. podczas zamieszek plądrowanie sklepu).

Odróżnienie współsprawstwa od pomocnictwa może być czasem trudne:

• teoria obiektywna - współsprawcą jest ten kto realizuje chociaż jedno istotne znamię czynu zabronionego;

• teoria subiektywna - współsprawcą jest ten kto obejmuje swoim zamiarem udział w przestępstwie, a nie tylko udzielenie pomocy;

• teoria istotności roli - współsprawcą jest ten kto tak istotnie przyczynił się do realizacji przestępstwa, że bez niego realizacja ta byłaby niemożliwa albo utrudniona → dominuje w doktrynie.

• w praktyce niejednolite opinie (SN), czasem stosuje się je w kolejności najpierw obiektywną, potem subiektywną;

Sprawstwo kierownicze

• 2 rodzaje:

• sensu stricto - „kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inna osobę” → jego istotą jest pewne podporządkowanie (albo formalne podporządkowanie albo uznanie autorytetu albo faktyczna władza) i kierowanie dokonaniem czynu zabronionego, ale niekoniecznie musi wiązać się z wydaniem polecenia

• w formie polecenia wykonania czynu zabronionego - „kto wykorzystując uzależnienie innej osoby, poleca jej wykonanie czynu” → wydanie polecenia wykorzystując zależność (np. urzędową, wojskową, faktyczną, jak narkomana od dealera), ale nie kieruje dokonaniem czynu.

• sprawstwo pośrednie - popełnienie przestępstwa poprzez inną osobę, jego odmianą jest sprawstwo kierownicze → kk nie wspomina o tej formie (a jedynie o sprawstwie kierowniczym), więc sytuacje określane jako sprawstwo pośrednie powinny być traktowane jak podżeganie lub pomocnictwo. Nie rozwiązuje to jednak sytuacji, w których ktoś doprowadza inna osobę do nieumyślnego popełnienia przestępstwa (wykluczone jest wtedy podżeganie lub pomocnictwo) → wg. SN osoba, która do tego doprowadziła odpowiada za sprawstwo.

Indywidualizacja kary

• art. 20 kk → każdy ze współdziałających odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności → przepis ten wraz z art. 21 § 1 statuuje zasadę indywidualizacji winy.

• nie odpowiada się też za eksces współdziałającego, np. osoba rozkazała drugiej pobić kogoś, a on go zabija; też przy podżeganiu lub pomocnictwie;

• do wszystkich stosuje się przepisy o czynnym żalu;

III) Podżeganie i pomocnictwo.

Podżeganie

• art. 18 § 2 - kto chcąc by inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego.

• tylko umyślność w postaci zamiaru bezpośredniego;

• tylko działanie;

• też gdy dany czyn z założenia nie wypełnia znamion przestępstwa, np. osoba nakłoniona jest niepoczytalna, ale nakłanianie musi dotyczyć czynu, a nie np. wzbudzania nienawiści.

• nakłania w szerokim rozumieniu tego słowa - też gesty, czy inne znaki, mające wzbudzić w nakłanianej osobie chęć dokonania czynu;

• gdy sprawca już ma zamiar dokonania czynu zabronionego, wtedy:

• albo jako nieudolne usiłowanie podżegania, jeśli nakłaniający nie wie o tym zamiarze;

• albo jako pomocnictwo psychiczne, gdy nakłaniający wie o istnieniu takiego zamiaru u drugiej osoby.

• nakłanianie zindywidualizowanych osób (osoby), a jeśli nieoznaczone osoby wtedy art. 255 kk - nawoływanie do popełnienia przestępstwa.

Pomocnictwo

• art. 18 § 3 - kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji, (...) także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia inne osobie jego popełnienie.

• pomocnictwo fizyczne (np. dostarczenie narzędzi) i psychiczne (np. udzielenie rady).

• działanie i zaniechanie;

• katalog środków przykładowy, niewyczerpujący;

• umyślność w zamiarze bezpośrednim i ewentualnym;

• przed lub w trakcie czynu jeśli po to poplecznictwo albo paserstwo;

Podżeganie i pomocnictwo:

• też jako usiłowanie;

• też w formie łańcuszkowej, np. podżeganie do podżegania.

• nie w stosunku do przestępstw nieumyślnych, ale wtedy traktowane jako sprawstwo, np. udostępnienie samochodu osobie nietrzeźwej (wg SN);

• też przy przestępstwach indywidualnych, nawet jak nie posiada wymaganej cechy, a wystarczy by wiedział, że dana osoba ma tą cechę (art. 21 § 2), ale jeśli nie wie to możliwe jest nadzwyczajne złagodzenie kary (§ 3)  dotyczy też współsprawcy i sprawcy kierowniczego;

Uczestnictwo konieczne

• niektóre typy przestępstw wymagają uczestnictwa większej liczby osób (uczestnictwo konieczne);

• szczególną kategorią uczestników koniecznych są osoby będące jednocześnie ofiarami tego przestępstwa (np. małoletni poniżej 15 lat pokrzywdzony tzw. czynem lubieżnym, nawet jeśli nakłaniał/a do tego czynu).

IV) Odpowiedzialność podżegacza i pomocnika.

Zakres

• nie odpowiada za eksces sprawcy głównego, a jedynie w ramach swojego zamiaru (jeśli nakłaniał do zabójstwa, a doszło jedynie do uszkodzenia, odpowiada za zabójstwo) - art. 20;

• kara w granicach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo (art. 19 § 1), ale sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w przypadku pomocnictwa (art. 19 § 2)

• wyjątek od zasady niezależności odpowiedzialności - art. 22 § 1 - jeśli doszło jedynie do usiłowania podżegacz i pomocnik odpowiada tylko za usiłowanie, ale nie ma to znaczenia dla wymiaru kary, gdyż wg art. 14 § 1 kara za usiłowanie taka jak za sprawstwo.

• jeśli nie doszło nawet do usiłowania sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia - art. 22 § 2.

Wyłączenie odpowiedzialności

• jeśli skuteczny czynny żal, tzn. dobrowolne zapobieżenie dokonania czynu, wtedy nie odpowiadają (art. 23 § 1), a w razie nieskutecznego sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 23 § 2);

Prowokator

• art. 24 kk → nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego → nie stosuje się art. 22 i 23.

• prowokacja = swoista pułapka, uznana za działanie niemoralne, dlatego nie stosuje się do niej przepisów o wyłączeniu odpowiedzialności i czynnym żalu.

• w działalności policyjnej (wg. ustawy o Policji) możliwe jest stosowanie prowokacji w trakcie czynności operacyjno-rozpoznawczych do enumeratywnie wyliczonych przestępstw, pod warunkiem, że zmierza do sprawdzenia uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacji o przestępstwie, ustalenia sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa. Podobnie w ustawie o ABW i Agencji Wywiadu.

V) Formy stadialne przestępstwa.

• pojęcie tzw. pochodu przestępstwa (iter delicti) - schemat przedstawiający stadia czynu przestępnego:

• zamiar → nie jest formą stadialną, gdyż przestępstwo to czyn, a nie nastawienie sprawcy;

• przygotowanie;

• usiłowanie;

• dokonanie;

• nie każde przestępstwo ma wszystkie te stadia, np. nieumyślne to tylko dokonanie;

VI) Przygotowanie.

art. 16 § 1 - dwie formy przygotowania:

1. Przygotowanie w sensie ścisłym (forma rzeczowa) - podjęcie czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego, w szczególności uzyskiwanie i przysposabianie środków, zbieranie informacji, sporządzanie planu (nie jest to katalog zamknięty).

2. Wejście w porozumienie - dwóch lub więcej osób, polegające na uzgodnieniu zamiaru dokonania konkretnego przestępstwa, omówieniu ról.

• konieczny warunek - dokonane czynności muszą być w celu popełnienia przestępstwa, więc niemożliwe jest zaniechanie, ani zwykłe formy umyślności.

Karalność przygotowania

• art. 16 § 2 - karalność przygotowania tylko wtedy gdy ustawa tak stanowi → ogólna zasada bezkarność przygotowań, nieliczne wyjątki (np. niektóre przestępstwa przeciwko pokojowi, przeciwko państwu, fałszowania pieniędzy i dokumentów, dezercji, ludobójstwa).

• istnieją też samodzielne przestępstwa, które mogą stanowić przygotowanie do popełnienia innego przestępstwa, np. nielegalne nabycie broni w celu dokonania zabójstwa; uczestnictwo w związku przestępczym w celu popełnienia przestępstw.

Czynny żal (klauzula niekaralności)

• w przypadku przygotowania polega na zewnętrznym zachowaniu się niweczącym stworzone uprzednio warunki do popełnienia przestępstwa, a w przypadku wejścia w porozumienie musi polegać na podjęciu istotnych działań zmierzających do zapobieżenia dokonania czynu, a nie wystarczy samo zerwanie porozumienia - art. 17 kk.

• czasem możliwe wyższe wymagania dla czynnego żalu (np. art. 131 § 2)

VII) Usiłowanie.

Definicja

Art. 13 § 1 - 3 elementy:

• zamiar popełnienia przestępstwa - bezpośredni i ewentualny, ale nie dotyczy przestępstwa nieumyślnych, czy przestępstw z winy mieszanej, w których co do następstwa wystarczy wina nieumyślna (art. 9 § 3);

• zachowanie się (przestępstwa z działania i zaniechania) zmierzające bezpośrednio ku dokonaniu - kontrowersyjna kwestia określenie elementu bezpośredniości, gdyż pośrednie działanie może być co najwyżej przygotowanie, które przeważnie nie jest w ogóle karane, a usiłowanie prawie zawsze spotyka się z karalnością - różne sposoby definiowania:

• subiektywna - usiłowanie to zachowanie zmierzające do dokonania, które w jednoznaczny sposób ujawnia wolę popełnienia przestępstwa → wada - znaczne rozszerzenie usiłowania i zatarcie granicy między nim a przygotowaniem.

• obiektywna (skrajnie) - usiłowanie to początek dokonania, czyli zachowanie się zapoczątkowujące określoną w znamionach czynność czasownikową.

• w polskim prawie karnym - obiektywna, ale nie skrajnie - należy uwzględnić definicje przygotowania → usiłowanie to działanie będące krokiem dalszym niż „tworzenie warunków” → wiele kontrowersji w orzecznictwie SN.

• brak dokonania.

Zagrożenie karą

• art. 14 § 1 - kara taka jak za sprawstwo, choć w praktyce wymierzane są kary niższe, do czego daje podstawę art. 53 § 2 kk - sąd wymierzając karę bierze pod uwagę rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa.

Usiłowanie nieudolne

• art. 13 § 2 → usiłowanie nieudolne zachodzi, gdy sprawca nie uświadamia sobie że dokonanie przestępstwa jest niemożliwe albo ze względu na brak przedmiotu zamachu albo ze względu na użycie środka nienadającego się do popełnienia czynu zabronionego, ale nie ze względu na brak wymaganej cechy podmiotu.

• poddane kryminalizacji ze względu na to, iż następnym razem sprawca może skutecznie podjąć usiłowanie, a więc jest to wyjątek od zasady, że podstawą odpowiedzialności może być tylko czyn sprawcy, gdyż tutaj podstawą do odpowiedzialności jest stan niebezpieczeństwa.

• usiłowanie nieudolne to rodzaj usiłowania - kara ta sama co za usiłowanie (art. 14 § 1), ale sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, albo odstąpić od jej wymierzenia (art. 14 § 2)

Czynny żal (klauzula niekaralności)

• art. 15 § 1 - bezkarność usiłowania w przypadku skutecznego żalu;

• musi być dobrowolny, ale nie ważne są pobudki;

• nie wyklucza odpowiedzialności za dokonane „po drodze” czyny (np. odstąpił od zabójstwa, ale dokonał uszczerbku na ciele ofiary) → tzw. usiłowanie kwalifikowane;

• usiłujący, który przejawi skuteczny czynny żal nie odpowiada za przygotowania do tego czynu - art. 17 § 2;

• art. 15 § 2 - w razie bezskutecznego żalu usiłującego sąd może jedynie zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

• przepisy szczególne w niektórych przypadkach zaostrzają wymagania w stosunku do czynnego żalu o wymóg powiadomienia organy powołanego do ścigania i poinformowanie o wszystkich okolicznościach (np. zamach na niepodległość państwa, szpiegostwo)

WYŁĄCZENIE ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ

I) Uwagi ogólne.

• Sytuacje, w których odpowiedzialność karna nie następuje - różnego rodzaju - stany faktyczne (np. niewykrycie sprawcy, niedopełnienie obowiązków przez organy ścigania) lub natury prawnej (np. przedawnienie, warunkowe umorzenie, ustawy amnestyjne i abolicyjne oraz przepisy o immunitetach oraz „nie podlega karze" albo „sąd może odstąpić od wymierzenia kary").

OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE PRZESTĘPNOŚĆ CZYNU - można podzielić na trzy grupy:

1. Okoliczności wyłączające bezprawność czynu - brak elementu bezprawności (na mocy innych przepisów lub utartej praktyki) → okoliczności te nazywa się kontratypami (pojęcie W. Woltera): obrona konieczna, stan wyższej konieczności (niekiedy wyłącza on tylko winę), działanie w ramach uprawnień lub obowiązków, zgoda pokrzywdzonego, czynności lecznicze, karcenie małoletnich, uprawianie sportu, uzasadnione ryzyko, ostateczna potrzeba i zwyczaj.

2. Okoliczności wyłączające winę - niepoczytalność, błąd co do faktu, nieświadomość bezprawności czynu, rozkaz przełożonego → brak elementu zawinienia, ale jest bezprawność.

3. Okoliczności wyłączające społeczną szkodliwość czynu - tzw. znikoma społeczna szkodliwość czynu (art. 1 § 2 kk).

KONTRATYPY

I) Obrona konieczna.

Definicja

• art. 25 kk - obrona ko­nieczna polega na odpieraniu bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem, przy użyciu środków koniecznych do odparcia tego zamachu i w sposób współmierny do niebezpieczeństwa za­machu.

• jest to działanie prawne, legalne i społecznie pożądane, dlatego nie jest to uprawnienie subsydiarne (jak w przypadku s.w.k.) - tzn. jest niezależne od istnienia innych sposobów obrony dobra, czyli można się czynnie bronić, nawet jeśli istnieje możliwość ucieczki.

Warunki

1. obrona jest reakcją na bezpośredni zamach;

• zamach - to działanie lub zaniechanie zagrażające narusze­niu dobra prawnego. Bezpośredniość polega na niebezpieczeństwie naruszenia w najbliższym czasie, co nie oznacza, że trzeba czekać z obroną do ostatniego momentu.

• nie jest działaniem w obronie koniecznej stosowanie zabezpieczeń przed ewentualnymi zamachami, jak ogrodzenie pod prądem, zły pies, drut kolczasty na ogrodzeniu, gdyż uruchomiają się one automatycznie. Nie oznacza to, że są one nielegalne, ale nie mogą przekraczać pewnego, społecznie akceptowanego zakresu.

• zamach jest bezprawny;

• zamach nie koniecznie dotyczy prawa karnego, też zamach niezgodny z prawem cywilnym;

• zamach nie musi mieć charakteru przestępstwa, tzn. może być dokonywany przez niepoczytalnego lub będącego w błędzie;

• zamachem nie jest prawne działanie, np. komornika czy policjanta.

• problem - co jeśli działania są formalnie prawne, ale merytorycznie niesłuszne lub błędne - o ile nie naraża to dóbr jednostki na nieodwracalne skutki nie może się bronić, jeśli nieodwracalne skutki mogłyby nastąpić wtedy ma prawo do obrony, ale jest to konstrukcja s.w.k.

• sposób obrony jest współmierny do niebezpieczeństwa zamachu, tj. bro­niący się stosuje środki i metody technicznie i społecznie konieczne dla od­parcia zamachu.

• tylko środki i sposoby konieczne do odparcia ataku, co nie oznacza wymogu posługiwania się takimi samymi środkami co napastnik, ważne, by były one konieczne do odparcia ataku.

• należy brać pod uwagę sytuację konkretną i realne możliwości obrony i przemyślenia jej, gdyż jeśli nawet w abstrakcyjnej sytuacji wystarczyłby kij na odparcie ataku, to w konkretnej sytuacji poszkodowany może nie mieć ani takiego środka pod ręką, ani czasu na przemyślenie.

Dysproporcja dóbr

• wymóg współmierności dóbr nie oznacza, że dobra te mają być takie same, ale że nie może istnieć nadmierna dysproporcja pomiędzy dobrem bronionym, a dobrem naruszonym, gdyż wtedy obrona konieczna byłaby tylko w sensie technicznym, a nie społecznym (kazus ze staruszkiem inwalidą strzelającym do dzieci kradnących mu jabłka).

• kwestia problematyczna to interpretacja pojęcia niewspółmierności (art. 25 § 2) - należy interpretować wąsko, by nie ograniczać prawa do obrony.

Przekroczenie granic

• art. 25 § 2 - sąd może zastosować nad­zwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

• przekroczenie granic = działanie przestaje być prawne, ale wina jest mniejsza, od winy osoby popełniającej analogiczny czyn, ale nie w związku z obroną.

• przekroczenie granic ma 2 postacie:

• eksces intensywny - gdy sposób obrony nie był konieczny, albo jest rażąca dysproporcja dóbr;

• eksces ekstensywny - spóźnione lub przedwczesne działanie obronne = zamach niebezpośredni;

• art. 25 § 3 - obligatoryjne odstąpienie od wymierzenia kary, gdy przekroczenie „było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedli­wionych okolicznościami zamachu”.

• obiektywizacja odczucia strachu, poprzez oderwanie się od indywidualnych predyspozycji psychologicznych broniącego i wprowadzenie kryterium „uzasadnione okolicznościami” → wymóg, by w danych okolicznościach strach lub wzburzenie były typową reakcją, co nie oznacza, że nie bierze się pod uwagę cech broniącego, jak wiek, sprawność fizyczna, które ocenia się łącznie z rodzajem zamachu, dobra i użytymi środkami;

• nie ma zastosowania do obrony przedwczesnej;

• pomocne orzecznictwo dot. zabójstwa w afekcie, gdzie jest podobne pojęcie „silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami”.

II. Stan wyższej konieczności.

Definicja

• art. 26 - czyn sprzeczny z prawem karnym, poświęcający dobro w imię ochrony innego dobra, w sytuacji, w której nie można było się inaczej zachować, a dobro poświęcone nie jest oczywiście wyższej wartości.

• ujęcie szerokie, gdyż dotyczy wszelkich dóbr

S.w.k. a obrona konieczna

• różnice polegają na:

• obrona konieczna - „bezprawny zamach”; s.w.k. - „niebezpieczeństwo” (szersze niż zamach);

• obrona konieczna - „odpieranie zamachu”; s.w.k. - „poświęcanie innego dobra”;

• s.w.k. - zasada subsydiarności;

Rozwój instytucji

• historia → prawo rzymskie i kanoniczne → maksyma necessitas non habet legem Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r. - dotyczyła tylko kradzieży z głodu „Statut litewski” - tylko zabicie psa atakującego człowieka współczesne uznanie tej zasady jest dorobkiem I poł. XIX w.

• usprawiedliwienie dla tej zasady - kwestia sporna: najpierw, że działanie w szczególnym stanie psychicznym, a nawet niepoczytalności; też że działanie pod wpływem instynktu samozachowawczego. Inne poglądy - dziąłanie w interesie społecznym (kryterium obiektywne) w zależności od proporcji dóbr s.w.k. może być uzasadniany albo poprzez element obiektywny „społecznej opłacalności" czynu, albo przez argumentację odnoszącą się do zasady winy.

Bezpośrednie niebezpieczeństwo

• zagrożenie naruszenia dobra w najbliższej przyszłości, tak że jest konieczność natychmiastowego podejmowania decyzji ratowania jakiegoś dobra kosztem drugiego.

• źródło niebezpieczeństwa = zachowanie człowieka, działanie sił przyrody, zachowanie się zwierzęcia.

• dobro prawnie chronione

Proporcja dóbr

• dobro poświęcone jest wartości mniejszej niż ratowane;

• dobra te są równej wartości;

• dobro poświęcone jest wartości wyższej (ale nie wartości oczywiście wyż­szej) niż dobro ratowane.

• ocena wartości dóbr musi opierać się na obiektywnych kryteriach akceptowanych społecznie.

Subsydiarność

• s.w.k. - instytucja subsydiarna, pomocnicza, gdy niemożliwe jest inne działanie.

• nie oznacza pozbawienia działającego wyboru wariantu postępowania, zwłaszcza konkretnego poświęcanego dobra (wybór pomiędzy kilkoma samochodami, gdy chce się przewieźć rannego po wypadku)

Celowość działania

• działanie umyślne i znamienne określonym celem, a nie wtedy gdy ktoś naruszył w sposób przestępny cudze dobro w sytuacji niebezpieczeństwa dla innego dobra, ale istnienia tego niebezpieczeństwa sobie nie uświadamiał.

Konsekwencje

• kk nie przesądza czy s.w.k. wyłącza bezprawność, czy tylko winę osoby działającej w tym stanie, a art. 26 stwierdza „nie popełnia przestępstwa”  ze względu na podział art. 26 na dwie odmiany s.w.k. przyjmuje się, że s.w.k. w § 1 wyłącza bezprawność, a w § 2 wyłącza winę konsekwencję tego podziału jest to, że działanie z § 1 jest prawne, więc inne osoby mają obowiązek je znosić, a działanie z § 2 jako bezprawne może być odpierane w ramach obrony koniecznej.

Kolizja obowiązków

• art. 26 § 5 za odmianę s.w.k. została uznana sytuacja kolizji obowiązków.

Zawiniony s.w.k.

• różne opinie:

• Cypin, Makowski - zawinione (umyślnie i nieumyślnie) s.w.k. wyklucza powołanie się na s.w.k.;

• Auscaler - zależy od proporcji dóbr; zawsze można powołać się na s.w.k. jeśli ratuje się dobro o większej wartości;

• Wolter, Gubiński - prawo polskie nie wyklucza powołania się na s.w.k. w przypadku winy osoby działającej;

• Śliwiński - jeśli niebezpieczeństwo zostało wywołane w celu naruszenia póź­niej dobra prawnego pod pozorem s.w.k. nie można się powołać na s.w.k.

Wyłączenie s.w.k.

• art. 26 § 4 - wyłączenie w przypadku istnienia szczególnego obowiązku ochrony, nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste i dotyczy jedynie s.w.k. z § 2 (wyłączającego winę), więc nie dotyczy to § 1.

• wyłączone jest s.w.k. w przypadkach przewidzianych przez ustawę, zwłaszcza regulujących uprawnienia organów państwowych wobec obywateli albo wyłączony przez prawne przesądzenie szczególnie wysokiej wartości ja­kiegoś dobra, np:

• zakaz zatrzymania przez policjanta podejrzanego dłużej niż 24 h;

• zakaz tortur nawet w przypadku terrorysty mającego informacje o miejscu podłożenia bomby, mogącej zabić setki osób → być może udałoby się to podważyć, np. w przypadku niebezpieczeństwa katastrofy nuklearnej;

• zakaz dla lekarza do przeprowadzenia operacji bez zgody, nawet jeśli miałoby to uratować życie pacjenta → wykluczenie przez ustawodawcę ogólnej reguły o s.w.k.;

Przekroczenie granic

• art. 26 § 3 - upoważnienie do zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia, a nawet uwol­nienia od kary w przypadku przekroczenia granic.

• Szersze rozumienie pojęcie przekroczenia granic (Wolter, Buchała) → przekroczenie granic s.w.k. zachodzi wtedy, gdy:

• niebezpieczeństwo nie było bezpośrednie;

• przełamana została zasada subsydiarności, tj. niebezpieczeństwa można było inaczej uniknąć;

• nie zachowano zasady proporcjonalności.

• Węższe rozumienia pojęcia przekroczenia granic (Gubiński) → dotyczy jedynie sytuacji, gdy przełamana została zasada subsydiarności i nie zachowano zasady proporcjonalności, gdyż tylko przy nich rzeczywiste ist­nienie bezpośredniego niebezpieczeństwa może w pewnym stopniu tłumaczyć naruszenie innych przesłanek s.w.k.

III. Działanie w ramach uprawnień lub obowiązków.

• ogólna okoliczność opierająca się na założeniu braku sprzeczności wewnątrz prawa → prawo karne musi ustąpić przed innym prawem, jeśli przyznaje ono jakieś uprawnienie lub obowiązek.

• może dotyczyć osób fizycznych i funkcjonariuszy państwowych.

• SN wymienia szereg uprawnień wynikających z prawa cywilnego, określając je „dozwolona samopomocy” (uchw. SN z 27.4.1994 r., IKZP 8/94, OSNKW 1994, Nr 5-6, poz. 28).

• wymóg ustawowej regulacji, a rozporządzenia tylko jeśli precyzują te okoliczności na podstawie delegacji ustawowej.

IV. Zgoda pokrzywdzonego (zgoda dysponenta dobrem).

Definicja

• przede wszystkim musi być czyn wypełniający znamiona przestępstwa;

• zgoda jest prawnie skuteczna jeśli spełnia 3 warunki:

• dotyczy dobra, którym osoba udzielająca zgody może swobodnie dyspono­wać

• katalog dóbr, którymi jednostka może swobodnie dysponować nie jest wyraźnie wskazany, ale wynika z wykładni prawa. Są to min. wolność, nietykalność cielesna, mienie, do pewnego stopnia też bezpieczeństwo (np. pracy w niebezpiecznym programie cyrkowym);

• większość dóbr nie może być bezkarnie naruszona, nawet za zgodą uprawnionego (np. życie, zdrowie, wiarygodność dokumentu)

• ciężkie uszkodzenie ciała może być usprawiedliwione w ważnym społecznie celu, np. oddanie nerki do przeszczepu przez dorosłego, który wyraził na to zgodę oraz spełnione są jeszcze inne warunki (ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów); podobnie zabiegi transseksualistów.

• kontrowersyjne - sterylizacja bez celu leczniczego - wg przeważającego poglądu dotąd uznawana jako przestępstwo, ale postuluje się ustawowe dopuszczenie takiej możliwości, a nawet uznaje się to za prawne działanie na gruncie obowiązującego stanu praw­nego.

• dotyczy tylko osób dorosłych, a małoletni może tylko w bardzo ograniczonym zakresie wyrazić swą zgodę (np. lekkie uderzenie piłką podczas zabawy, ale nie tatuaż);

• zgoda jest dobrowolna

• nie ma dobro­wolności gdy zgodę daje się pod przymusem, osoba niepoczytalna lub dziecko.

• zgoda nie może mieć charakteru ogólnego, tzn. dysponent dobrem musi zdawać sobie sprawę z tego na co się godzi.

• zgoda istnieje w chwili czynu

• tzn. nie może to być akceptacja ex post → w przypadku przestępstwa prywatnoskargowych w razie zgody ex post nie oznacza to, że do przestępstwa nie doszło, tylko, że nie będzie procesu.

VII. Ryzyko sportowe.

• nie jest przestępstwem uprawianie sportu wiążącego się z naruszaniem nietykalności cielesnej zawodnika, gdyż opiera się na zgodzie stron;

• podobnie nie jest przestępstwem nieszczęśliwy wypadek (uszkodzenie ciała/śmierć zawodnika/kibica) jeśli powstał w ramach tzw. ryzyka sportowego, które jest akceptowane przez prawo, ze względu na pożyteczny wpływ sportu na społeczeństwo, ale działanie ma miejsce w ramach ryzyka sportowego, jeżeli zostały spełnione następujące warunki:

• uprawianie danej dyscypliny sportu jest dozwolone, tzn. nie zakazane przez państwo;

• działanie było podjęte w celu sportowym, a nie np. odegrania się na przeciwniku pod pozorem sportowego działania;

• nie zostały naruszone reguły danej dyscypliny sportowej, dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa uczestników zawodów, a nie dotyczące innych reguł, np. zakaz dotykania piłki ręką w piłce nożnej.

• dotyczy wszystkich sytuacji uprawiania sportu, a nie tylko oficjalnych zawodów;

VIII. Ryzyko nowatorstwa.

• muszą być spełnione pewne warunki określone w art. 27 kk:

• celem działającego jest przeprowadzenie eksperymentu poznawczego, me­dycznego, technicznego lub ekonomicznego;

• spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub go­spodarcze;

• w świetle aktualnego stanu wiedzy oczekiwanie jej osiągnięcia jest zasadne;

• w świetle aktualnego stanu wiedzy zasadna jest celowość i sposób przepro­wadzenia eksperymentu.

• zgoda osoby poddającej się eksperymentowi udzielona po należytym poinformowa­niu go o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie.

• art. 27 § 3 kk odsyła do ustawy w kwestii eksperymentu medycznego (art. 21-29 ustawy z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty).

IX. Ostateczna potrzeba.

• dotyczy sytuacji nie posłuchania rozkazu przez żołnierza - w takim przypadku jego przełożony ma prawo (art. 319 § 1 kk) wymusić przy użyciu niezbędnych środków, jeżeli okoliczności wymagają natychmiastowego przeciwdziałania, a posłuchu dla rozkazu nie można osiągnąć w inny sposób.

X. Zwyczaj.

• wyłączenie przestępności czynu gdy mieści się on w ra­mach pewnego, społecznie akceptowanego zwyczaju. W doktrynie przyjęły się 2 przypadki:

1. wręczanie prezentów osobom pełniącym funkcję pu­bliczną

• dotyczy osób pełniących funkcje publiczne, np. nauczycieli, lekarzy;

• zasady i warunki:

• nie następuje na żądanie obdarowywanego;

• nie może on uzależniać czynności urzędowej od otrzymania prezentu;

• prezent wręczany jest po dokonaniu czynności i nie jest wcześniej obiecany;

• prezent nie może prze­kraczać pewnych zwyczajowych ram, tzn. dopuszczalne są kwiaty, czekoladki, książka itp. przedmioty, ale nie pieniądze czy rzeczy o dużej wartości. Można poczęstować kawą lub herbatą, ale nie zapraszać do drogiej restauracji.

• zróżnicowanie w zależności od sytuacji - prezent dla chirurga za udaną operację, ale nie za pozytywną opinię w sprawie renty;

• kwiaty, jako bardzo symboliczny prezent, raczej nie zostanie potraktowane jako dawanie łapówki.

• zwyczajowo przyjęte czyny, pole­gające na naruszeniu nietykalności cielesnej

• odnosi się do naruszenia nietykalno­ści cielesnej przez oblanie wodą w tzw. lany poniedziałek. Ale obecnie zakres społecznej tolerancji wobec „śmigusa-dyngusa" znacznie się zawęził, więc przestępstwem nie jest oblanie się wodą w kręgu osób, które się wzajemnie znają i traktują to jako zabawę (wyrażają zgodę).

WYŁĄCZENIE WINY

I) Niepoczytalność (art. 31 kk) to brak możliwości rozpoznania znaczenia swego czynu lub pokierowania swym postępowaniem, który zachodzi w chwili czy­nu i spowodowany jest upośledzeniem umysłowym, chorobą psychiczną lub innym zakłóceniem czynności psychicznych.

• jeśli utraci poczytalność później w skutek choroby psychicznej ma to jedynie skutek procesowy, gdyż proces należy zawiesić, jeżeli oskarżony nie może brać udziału w postępowaniu z powodu cho­roby psychicznej.

• metoda mieszana - stan psychiczny sprawcy i wskazania biologiczno-psychiatryczne, czego konsekwencją jest konieczność wskazania łącznie co najmniej jednej przyczyny i co najmniej jednego z następstw wywołanych w psychice sprawcy;

• UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE to istotne obniżenie sprawności umysłowej powstałe z różnych przyczyn w okresie rozwojowym jednostki (tzw. niedorozwój umysłowy) jak też sytuacje wiążące się z urazami lub innymi czynnikami, mającymi miejsce po tym okresie, które powodują zanik pewnych funkcji mózgu.

• CHOROBY PSYCHICZNE (psychozy) to zaburzenia psychiczne o patologicznych zmianach funkcji psychicznych i różnych objawach, np. zaburzenia świadomości, urojenia, zaburzenia nastroju. Do chorób psychicznych zalicza się np. schizofrenię, paranoję, psychozę maniakalno-depresyjną.

• „INNE ZAKŁÓCENIA czynności psychicznych" to pewne efekty związane z pewnymi procesami biologicznymi w organizmie jednostki jak dojrzewanie płciowe, menstruacja, klimakterium, ale też wysoka gorączka, skrajne przemęczenie, afekt patologiczny, zatru­cie organizmu, oraz efekty nadużycia alkoholu lub narkotyku.

• NIEMOŻNOŚĆ ROZPOZNANIA ZNACZE­NIA SWEGO CZYNU to też niemożność uświadomienia sobie możli­wych skutków swego działania oraz niemożność oceny społecznej i moralnej czynu.

• NIEMOŻNOŚĆ POKIEROWANIA SWOIM POSTĘPOWANIEM to zakłócenia sfery woli np. w przypadku działania w stanie głodu narkotycznego.

• w przypadku niepoczytalności NIE MA WINY, a więc w końcowym rezultacie przestępstwa, ale prawo karne przewiduje możliwość stosowania ŚRODKÓW ZABEZ­PIECZAJĄCYCH (zob. art. 93 i nast. kk).

II. Poczytalność ograniczona.

• art. 31 § 2 - nie wyłącza winy poczytalność znacznie ograniczona, ale wpływa na stopień winy, co może skutkować nadzwyczajnym złagodzeniem kary. Ograniczenie poczytalności mniejszego stopnia powinno jednak wpływać na wymiar kary w jej ustawowych granicach.

III. Wprawienie się w stan odurzenia.

• art. 31 § 3 kk - wprowadzenie się w stan niepoczytalności poprzez stan nietrzeźwości lub odurzenia innymi środkami nie zwalnia od odpowiedzialności, o ile spełnione zostaną łącznie 2 warunki:

• sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia - dobrowolnie i świadomie pije alkohol lub spożywa narkotyk;

• sprawca przewidywał lub mógł przewidzieć, że wprawiając się w taki stan wywoła u siebie niepoczytalność lub znaczne ograniczenie poczy­talności - nie musi przewidzieć, że popełni przestępstwo, ale że skutkiem takiego stanu będzie niepoczytalność lub jej ograniczenie. Może nie przewidzieć w przypadkach tzw. patologicznego upojenia alkoholowego, kiedy to następuje nietypowa reakcja organizmu na dawkę alkoholu.

• jest to odstępstwo od zasady winy, podyktowane potrzebą ochrony społeczeństwa przez takimi sprawcami, oraz poczuciem sprawiedliwości społeczeństwa, które nie zaakceptuje bezkarności sprawcy pijane lub odurzonego narkotykiem.

IV. Stan nietrzeźwości.

• „Stan nietrzeźwości wpływający na poczytalność” to nie to samo co zwykły „stan nietrzeźwości” i „stan po użyciu alkoholu”, które należą do znamion niektórych przestępstw i wykroczeń (np. art. 180 kk, art. 87 KW).

• definicje ich w art. 46 ust. 2 i 3 ustawy z 26.10.1982 r. o wy­chowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi i w art. 115 § 16 kk.

• stan po użyciu alkoholu - gdy zawartość alkoholu w organizmie wynosi lub prowadzi do stężenia we krwi od 0,2%o do 0,5%o alkoholu albo do obecności w wydychanym powietrzu od 0,1 mg do 0,25 mg alkoholu w 1 dm³.

• stan nietrzeźwości - gdy zawartość alkoholu we krwi wynosi lub prowadzi do stężenia powyżej 0,5%o alkoholu albo obecności w wy­dychanym powietrzu powyżej 0,25 mg alkoholu w 1 dm³.

V. Błąd co do faktu (błąd co do znamion).

• to rozbieżność między jakimś fragmentem rze­czywistości a wyobrażeniem o nim sprawcy;

• art. 28 § 1 kk - ważny jest tylko błąd co do znamienia czynu zabronionego;

• przestępstwa nie mające odmiany nieumyślnej - nie ma w ogóle przestępstwa, jeśli mają odmianę nieumyślną to odpowiedzialność za tą odmianę; możliwe też jest zmiana kwalifikacji z jednego przestępstwa umyślnego na drugie.

• art. 28 § 2 - błąd polega na usprawie­dliwionym mylnym przyjęciu, że zachodzi okoliczność stanowiąca znamię czy­nu zabronionego, która powoduje powstanie typu uprzywilejowanego → odpowiada wtedy na typ uprzywilejowany.

• w przypadku typu kwalifikowanego - jeśli błąd dotyczy znamienia kwalifikującego odpowiedzialność jest za typ podstawowy;

• w przypadku przestępstw kwalifikowanych przez następstwo, które mogą być popełnione z winy mieszanej (następstwo w wyniku lekkomyślności lub niedbalstwa) - błąd co do następstwa czynu nie wyklucza odpowiedzialności za typ kwalifikowany;

VI. Nieświadomość bezprawności czynu (błąd co do prawa).

Definicja

• błąd dotyczący całościowej prawnej oceny czynu;

• „nieświadomość bezprawności czynu” zamiast „nieświadomość przestępności czynu” → nie ma błędu jeśli wie, że dany czyn jest zakazany przez jakąkolwiek gałąź prawa, a nie tylko prawa karnego;

• nie ma znaczenia ocena niesłuszności zakazu.

Zakres odpowiedzialności

• dawniej - zasada ogólna ignorantia iuris nocet, ale obecnie jeśli błąd co do prawa jest usprawiedliwiony wtedy nie ponosi odpowiedzialności karnej → art. 30 § 1;

• usprawiedliwiony - sprawdzenie możliwości uniknięcia błędu, stan umysłowy i stopień zrozumienia przepisu;

• nieusprawiedliwiony - § 2 - możliwe nadzwy­czajne złagodzenie kary.

Przestępstwo urojone

• w przypadku gdy zachowanie jest zgodne z prawem, ale sprawca uważa że popełnia przestępstwo nie ma odpowiedzialności karnej, gdyż o prze­stępności czynu decyduje ustawa (nullum crimen sine lege).

VII. Błąd co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę.

• art. 29 kk - nie ma odpowiedzialność w razie usprawiedliwionego błędu do co kontratypu lub okoliczności wyłączających winę, a jeśli błąd nie jest usprawiedliwiony możliwe jest nadzwyczajne złagodzenie kary.

VIII. Rozkaz przełożonego

• art. 318 kk - koncepcja „umiarkowanego posłuszeństwa” - żołnierz nie popełnia przestępstwa niewykonania rozkazu, jeśli wykonanie go wiązałoby się z dokonaniem umyślnego przestępstwa.

• w razie błędu co do prawa stosuje się art. 30 kk;

• koncepcja „ślepych bagnetów” - bezwzględnego posłuszeństwa żołnierza; koncepcja „myślących bagnetów” - prawo żołnierza do analizy i ewentualnego niewykonania rozkazu;

• art. 115 § 18 - definicja rozkazu → polecenie służbowe co do formy i co do treści musi dotyczyć spraw służbowych;

• inaczej kwestia rozkazu jest uregulowana w Statucie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (tzw. Trybunał Norymberski) - art. 8 „okoliczność, że oskarżony działał z rozkazu swego rządu albo swego zwierzchnika, nie zwalnia go od odpowiedzialności karnej; może jednak wpłynąć na złagodzenie kary, je­żeli Trybunał uzna, że wymaga tego sprawiedliwość”.

• sytuacja będąca połączeniem „rozkazu” i „s.w.k.” → gdy żołnierz wykonuje rozkaz przestępny pod groźbą użycia broni palnej przez przełożonego;

• art. 344 kk - nie popełnia przestępstwa z art. 343 (niewykonanie rozkazu) jeśli rozkaz polecał wykonanie przestępstwa;

• stosuje się odpowiednio do funkcjo­nariuszy Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Wię­ziennej, ABW i AW.

• polecenia służbowe wydane urzędnikom państwowym - ze względu na brak dyscypliny wojskowej nie może bronić się faktem wykonania polecenia, ale fakt ten może mieć znaczenie dla stopnia winy i wymiaru kary.

ZNIKOMA SPOŁECZNA SZKODLIWOŚĆ CZYNU

art. 1 § 2 kk - nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma → specyficzne wyłączenie odpowiedzialności karnej, nie ze względu na bezprawność czy brak winy;

• nie oznacza, że czyn jest społecznie pozytywny, choć może tak być; najczęściej chodzi o sytuacje, w których czyny te mogą być potraktowane jako podstawa innego rodzaju odpowiedzialności (np. dyscyplinarnej);

• formalnie dotyczy wszystkich typów przestępstw, a więc też zbrodni;

• kategoria ocenna prowadząca do zawężenia zakresu odpowiedzialności karnej;

• art. 115 § 2 wprowadza kryteria oceny społ. szkodliwości „Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i cha­rakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamia­ru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia”.

• zamknięty katalog kryteriów;

• kryteria dot. przedmiotowej strony czynu, jak i podmiotowej;

• niektóre odnoszą się tylko do przestępstw umyślnych (postać zamiaru, motywacja), inne tylko do nieumyślnych (rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia), a pozostałe mają charakter uniwersalny;

• ważna kolejność wyliczenia kryteriów → najpierw przedmiotowe składniki społecznej szkodliwości, dotyczące dobra prawnego oraz szkody (główny punkt orientacyjny);

• ważna nieodwracalność zmian → Stanisław Lem: „...oce­ny moralne czynów zależą przede wszystkim od ich nieodwracalności. Gdyby­śmy mogli wskrzeszać umarłych, zabójstwo, nie przestając być czynem złym przestałoby być zbrodnią”;

• nie muszą wystąpić łącznie wszystkie czynniki w danym przypadku, też możliwe wystąpienie tylko czynników podmiotowych lub przedmiotowych.

• ocena musi opierać się na konkretnym przypadku, a nie na generalnej ocenie dokonanej przez ustawodawcę (np. pornografia w ogóle nie jest społecznie szkodliwa jest wadliwym kryterium oceny społecznej szkodliwości).

ZBIEG PRZESTĘPSTW I PRZEPISÓW USTAWY

I. Zbieg przestępstw. Kara łączna.

Przesłanki zbiegu przestępstw.

• art. 85 kk → do czasu wydania pierwszego wyroku (też nieprawomocnego);

Wymiar kary łącznej

• możliwe systemy wymiaru kary łącznej:

• system kumulacji → sumowanie kar;

• system absorpcji → najsurowsza kara pochłania pozostałe;

• system asperacji → zaostrzenie najsurowszej z wymierzonych kar;

• systemy mieszane, w tym polski → system wymiaru kary łącznej (art. 85-92 kk) - łączenie kar tego samego rodzaju, przy jednoczesnym określeniu górnej i dolnej granicy:

• minimum - najwyższa z kar;

• I maksimum - suma wszystkich kar;

• II maksimum - dla grzywny - 540 stawek dziennych, dla kary ograniczenia wol­ności - 18 m-cy, dla kary pozbawienia wolności - 15 lat;

• wyjątek od zasady łączenia tych samych kar - art. 87 kk → 1 miesiąc pozbawienia wolności = 15 dni ograniczenia wolności;

• w przypadku kary dożywocia lub 25 lat → system absorpcji; gdy jest kilka kar 25 lat → dożywocie;

• zasady te stosuje się również do środków karnych wymiernych w czasie (art. 39 pkt 1-3 kk);

• szczególne zasady:

• art. 86 → grzywna związana z zawieszeniem kary pozbawienia lub ograniczenia wolności ma inne granice maksymalne → odpowiednio 180 i 90 stawek; a sąd orzeka o ich wymiarze na nowo, nie przekraczając najwyższej orzeczonej ostatnio;

• art. 86 → wymierzając łączną karę ograniczenia wolności - sąd na nowo określa wymiar pracy na cele społeczne albo wysokość potrąceń, a obowiązki z art. 36 § 2 stosuje się, nawet jeśli zostały orzeczone tylko w stosunku do jednego przestępstwa;

• art. 89 → jeśli niektóre przestępstwa zagrożone są karą z możliwością zawieszenia, a inne bez, sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej, jeśli zachodzą przesłanki warunkowego zawieszenia; może wtedy orzec dodatkowo o karze grzywny (art. 71 § 1), nawet jeśli jej nie orzeczono;

• zbieg orzeczeń o okresach próby → sąd orzeka o nich na nowo;

• zasady te stosuje się zarówno gdy wszystkie przestępstwa rozstrzygane są w jednym procesie, jak też wtedy, gdy zapadły już wyroki o poszczególne sprawy (konieczność wydania tzw. wyroku łącznego);

• art. 92 kk → zasady te stosuje się również, gdy kary zostały już częściowo lub w całości wykonane;

Ciąg przestępstw

• zasad w/w nie stosuje się do tzw. ciągu przestępstw (art. 91 - wprowadzona w 1997, poprzednio mieściła się w konstrukcji przestępstwa ciągłego);

• ciąg przestępstw polega na tym, że:

• sprawca popełnia dwa lub więcej przestępstw,

• w krótkich odstępach czasu,

• w podobny sposób,

• i zanim zapadł pierwszy wyrok (też nieprawomocny);

• różnica od zbiegu przestępstw:

• podobny spo­sób popełnienia (nie tylko ta sama czynność czasownikowa, ale i ta sama kwalifikacja prawna, też podobny sposób popełnienia w sensie faktycznym - NIE: kradzież kieszonkowa i w sklepie);

• i krótkie odstępy czasu (wg doktryny - nie dłużej niż 6 miesięcy);

• kara → jedna kara na podstawie tego przepisu, w wysokości do górnej granicy zwiększonej o połowę;

• kara łączna → gdy zbieg ciągów lub zbieg ciągu i przestępstwa;

Zbieg kar

• gdy kary nie podlegają łączeniu → wykonywane są kolejno;

Pozorny (pomijalny) zbieg przestępstw

• sytuacja:

• gdy jest pewne podobieństwo do zbiegu przestępstw, ale przy bliższej analizie okazuje się, że tego zbiegu nie ma;

• gdy nie ma zbiegu przestępstw, na skutek decyzji ustawodawcy lub utartej praktyki;

• zachodzi wtedy tylko jeden czyn, pomija się fakt występowania zbiegu (stąd też nazwa pomijalny);

• przykłady:

• przestępstwa określone wieloczynowo;

• przestępstwa wieloodmianowe (gdy w dyspozycji jednego przepisu przewiduje się kilka odmian, a przestępca dokonuje je, np. art. 263: wyrób broni palnej → sprzedaż broni palnej) ;

• gdy sprawca jednym zachowaniem powoduje wiele skutków, np. rzuca granat i zabija 20 osób;

Przestępstwo ciągłe

• nie ma zbiegu przy tzw. przestępstwie ciągłym;

• początkowo → pojęcie to było bardzo szerokie:

• dwa lub więcej czynów;

• krótkie odstępy czasu;

• ten sam sprawca;

• to samo dobro prawne;

• jednorodny sposób;

• gdy dot. dobra osobistego - ten sam pokrzywdzony;

• jednolity zamiar dla wszystkich czynów lub wykorzystanie tej samej sposobności sytuacyjnej;

• kara - max + ½;

• obecnie → art. 12 kk zawęża tą definicję:

• krótkie odstępy czasu,

• 2 lub więcej zachowań,

• w wykonaniu z góry powziętego zamiaru;

• gdy dot. dobra osobistego konieczna jest tożsamość pokrzywdzonego;

• kara - z tego przestępstwa, bez możliwości zaostrzenia;

• przestępstwo ciągłe = jeden czyn zabroniony;

• uzasadnienie tej instytucji:

• ma lepiej oddawać wagę tego, czego sprawca się dopuścił;

• ma sens praktyczno-procesowy, ułatwiając pracę organów ścigania i sądów, gdyż inaczej trzeba by było wymierzyć każdą karę, następnie karę łączną;

• konsekwencje → czas jego popełnienia to odcinek czasu pomiędzy pierwszym czynem a ostatnim → ważne dla obliczania przedawnienia, amnestii, względniejszej ustawy;

• nie w każdej sytuacji → np. gdy sprawca w trakcie ukończył 17 lat, nie może za całość odpowiadać jak dorosły;

• porównanie przestępstwa ciągłego z ciągiem przestępstw przy przestępstwie ciągłym - WIĘCEJ: konieczny zamiar, ale MNIEJ: nie konieczne podobieństwo czynów, wystarczy by były np. wykroczeniami;

• w razie zbiegu konstrukcji ciągu przestępstw i przestępstwa ciągłego → zasada że pierwszeństwo ma konstrukcja przestępstwa ciągłego, jako względniejsza, ale należy oceniać to indywidualnie, np. ze względu na amnestię, nową ustawę, przedawnienie;

Czynności współukarane

• nie ma zbiegu przestępstw → pojęcie to powstało w praktyce, brak ustawowej definicji;

• 2 postacie:

• współukarane czynności uprzednie, np:

• gdy ktoś najpierw się przygotowuje do popełnienia przestępstwa, potem je bezskutecznie usiłuje, aż w końcu mu wychodzi → za przygotowanie i usiłowanie nie ma oddzielnej odpowiedzialności, gdyż te czyny uważane są za uprzednie współukarane z dokonaniem;

• gdy podżegacz/pomocnik wchodzi następnie w rolę współsprawcy;

• gdy ktoś najpierw naraża jakieś dobro, a potem je narusza;

• współukarane czynności następcze, np:

• zniszczenie rzeczy skradzionej;

• ukrywanie współsprawcy przestępstwa;

• nieudzielenie pomocy ofierze popełnionego przez siebie pobicia;

• fałszowanie dokumentów księgo­wych dla ukrycia przywłaszczenia mienia firmy;

• nie jest czynnością współukaraną np. przemoc lub groźba stosowana w celu wywarcia wpływu na świadka lub podpalenie w celu zatarcia śladów zabójstwa;

• wg SN wskazówkami dla zakwalifikowania pewnych czynności do współukaranych mogą być (łącznie):

• wprowadzenie nowego (w stosunku do czynu głównego) przed­miotu przestępstwa;

• atakowanie innego rodzajowo dobra chronionego prawem;

• działanie na szkodę innego pokrzywdzonego;

• ważnym elementem jest to, że czyny te są mniej społecznie szkodliwe w porównaniu z czynem głównym, dlatego ocena musi być dokonywana w konkretnym przypadku;

II. Zbieg przepisów ustawy

Definicja

• gdy jeden czyn wypełnia znamiona dwóch lub więcej przestępstw → w niektórych ustawodawstwach konstrukcja tzw. idealnego zbiegu przestępstw - sprawca dopuścił się tylu przestępstw, ile przepisów karnych naruszył, co w rezultacie może prowadzić do zbiegu przestępstw i kary łącznej;

Kumulatywna kwalifikacja czynu

• art. 11 kk → ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo, ale w kwalifikacji prawnej podaje się wszystkie naruszone przepisy (tzw. kumulatywna kwalifikacja czynu) → problem: z którego przepisu wymierzyć karę → art. 11 § 3 - z najsurowszego, z możliwością orzeczenia innych środków na podstawie też innych zbiegających się przepisów;

Pozorny zbieg przepisów

• reguły wyłączania zbiegu przepisów:

• wyłączenie przepisu ogólnego przez przepis szczególny (lex specialis de-rogat legi generali) → gdy jakiś przepis szczególny, tj. określający typ przestępstwa podstawowego, np. zabójstwo w afekcie nie zbiega się ze wzykłym zabójstwem, czy kradzież z włamaniem nie zbiega się z kradzieżą zwykła;

• wyłączenie przepisu pochłoniętego przez przepis pochłaniający (lex consumens derogat legi consumptae) → gdy konkretny czyn wyczerpuje znamiona jednego przestępstwa, a jednocze­śnie fragment tego czynu wyczerpuje znamiona innego przestępstwa, np. podczas zgwałcenia X grozi że okaleczy dziewczynę → groźba nie zbiega się z gwałtem, gdyż wchodzi w zakres znamion przestępstwa zgwałcenia;

• wyłączenie przepisu posiłkowego (subsydiarnego) przez przepis główny (lex primaria derogat legi subsidiariae) → dosyć rzadki przypadek, gdy dany przepis stosuje się wtedy, gdy nie można zastosować przepisy innego (głównego), np. art. 231 § 2 jako posiłkowy w stosunku do art. 228;

Nauka o karze, środkach karnych i środkach zabezpieczających

Zagadnienia wstępne

I. Pojęcie kary.

kara kryminalna to osobista dolegliwość ponoszona przez sprawcę jako odpłata za popełnione przestępstwo, wyrażająca potępienie popełnio­nego przez niego czynu i wymierzana w imieniu państwa przez sąd;

• karą nie są: środki zabezpieczające, gdyż nie mają być dolegliwością, a stosowane są nie za przestępstwo, ale w związku z przestępstwem;

II. Teorie kary

• teorie bez­względne (absolutne; retrospektywne) → nacisk na funkcję sprawiedliwościową;

• Pitagoras, Platon; myśliciele XIX wieku, gł. Kant (kara to odwet moralny społeczeństwa na sprawcy, przy jednoczesnym sprzeciwie do traktowania człowieka jako środka do jakiegoś celu, gdyż takie instrumentalne traktowanie nie da się pogodzić z godnością ludzką) i Hegel (kara jako negacja negacji prawa, czyli przestępstwa, służy przywróceniu stanu poprzedniego)

• teorie względne (utylitarne; prospektywne) → nacisk na celowy charakter kary (zmierzanie do pewnych rezultatów, w tym prewencja ogólna i indywidualna);

• Protagoras, Seneka; myśliciele Oświecenia, gł. Beccaria (kara nie ma być nieużytecznym okrucieństwem, a ma powstrzymać sprawcę i inne osoby od popełnienia czynu), Bentham, Feuerbach (teoria przymusu psychologicznego);

• teorie mieszane → próba pogodzenia idei kary sprawiedliwej i idei kary celowej;

• Hugo Grotius, św. Augustyn, św. Tomasz;

• współcześnie → kara sprawiedliwa spełnia funkcję prewencyjną w sensie generalnym i indywidualnym, a ew. spory polegają na tym jak tą prewencje osiągać, czy poprzez resocjalizację czy odstraszanie

• Franz von Liszt - nie ma sprzeczności między charakterem kary jako sprawie­dliwej odpłaty a jej celami prewencyjnymi. Wg niego kara jest prewencja przez represję;

System kar

I. Katalog kar.

• art. 32 kk:

• grzywna;

• ograniczenie wolności;

• pozbawienie wolności;

• 25 lat pozbawienia wolności;

• dożywotne pozbawienie wolności.

• kolejność → preferencja ustawodawcy co do ich stosowania;

• brak podziału na kary zasadnicze i dodatkowe, ale miejsce kar dodatkowych zajęły środki karne z art. 39 kk;

II. Kara grzywny

• 2 formy:

• grzywna kwotowa - sąd wskazuje w wyroku wysokość kwoty, którą skazany ma obowiązek uiścić na rzecz SP;

• grzywna orzekana w stawkach dziennych - 2 etapy orzekania:

• sąd określa liczbę stawek dziennych na którą skazuje oskarżonego;

• sąd określa w jednostkach pieniężnych wysokość stawki dziennej;

• system stawek dziennych jest bardziej sprawiedliwy, gdyż liczbę stawek dziennych ustala się w oderwaniu od możliwości finansowych skazanego, oraz wyraźniej akcentuje zasadę równości, gdyż dopiero wysokość stawki dziennej określana jest w zależności od możliwości finansowych skazanego;

• art. 33 kk → zasady wymiaru grzywny: grzywnę wymierza się od 10-360 stawek, a stawka wynosi od 10-2000 zł (bierze się pod uwagę dochody sprawcy, warunki osobiste, majątkowe, rodzinne;

• kara grzywny może być orzeczona:

• jako kara samoistna (wtedy gdy stanowi zagrożenie dla danego przestępstwa);

• gdy sąd odstępuje od wymierzenia kary pozbawienia wolności (art. 58 § 3) lub nadzwyczajnie łagodzi karę (art. 60 § 6), nawet jeśli nie jest przewidziana za to przestępstwo;

• też obok kary pozbawienia wolności (bez 25 lat i dożywocia, czyli przy tzw. terminowych), ale tylko gdy sprawca działał w celu osiągnię­cia korzyści majątkowej lub korzyść taką osiągnął → ma akcentować nieopłacalność przestępstwa;

• gdy sąd zawiesza warunkowo wykonanie kary pozbawienia lub ograniczenia wolności (art. 71 kk), nawet jeżeli nie jest przewidziana → by zapobiec wrażeniu bezkarności sprawcy;

III. Kara ograniczenia wolności

• wzorowane na karze pracy poprawczej z radzieckiego kk, recypowanej przez ustawodawstwa socjalistyczne; znana też w krajach zachodnioeuropejskich jako kara wolnościowa wykonywania bezpłatnej pra­cy dla społeczności, orzekana za zgodą skazanego;

• polski kk → bez zgody (sprzeczne z zakazem pracy przymusowej z międzynarodowych konwencji - art. 8 MPPOP i art. 4 KPPW), a jedynie wysłuchanie skazanego;

• art. 34 kk → trwa 1-12 m-cy (wymierzana w miesiącach), a skazany w jej trakcie:

• nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu;

• jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd;

• ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.

• art. 35 kk - obowiązek wykonywania pracy - 2 postacie:

• wykonywanie nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne;

• skazany, który jest zatrudniony może mieć potrącone 10-25% wynagrodzenia na rzecz SP albo na cel społeczny oraz nie może rozwiązać stosunku pracy bez zgody sądu;

• wraz z tą karą sąd może orzec:

• dozór (art. 36 § 1);

• inne środki poddające próbie lub środki karne (art. 72 § 1 pkt. 2,3,5 oraz § 2);

• część wojskowa (art. 323) → żołnierz nie może być mianowany na wyższy stopień wojskowy ani wyznaczo­ny na wyższe stanowisko służbowe, nie może brać udziału w uroczysto­ściach i paradach, a potrącenie może wynosić 5-15%; odbywa ją w wydzielonej jednostce woj­skowej;

• gdy przejdzie do cywila - zasady ogólne;

IV. Kara pozbawienia wolności

• w Polsce → system wolnej progresji → podział zakładów karnych na poszczególne typy w kkw, oraz podziały tych zakładów na zamknięte, półotwarte i otwarte;

• jednolita kara pozbawienia wolności (w kk z 1932 więzienie i areszt), a areszt występuje jedynie w części wojskowej oraz za wykroczenia;

• podział kary pozbawienia wolności wywodzi się z podziału na karę hańbiącą i niehańbiącą, oraz z późniejszego podziału na karę lżejszą i cięższą (jak ciężkie roboty, katorga);

• art. 37 kk → trwa od 1 m-ca do 15 lat i wymierzana jest w latach i miesiącach;

V. Kara dożywotniego pozbawienia wolności i kara 25 lat pozbawienia wolności

• odrębna od tzw. terminowego pozbawienia wolności, a jej celem jest izolacja niebezpiecznych przestępców;

• możliwość skrócenia poprzez ułaskawienie lub przedterminowe zwolnienie po odbyciu 25 lat kary;

• dożywocia nie stosuje się wobec sprawcy, który nie ukończył 18 lat w czasie popełnienia przestępstwa;

VI. Problem kary śmierci

• argumenty przeciwko karze śmierci to min:

• państwo nie ma moralnego prawa do uśmiercania przestępców;

• kara ta jest nieskuteczna, bo nie odstrasza innych od popełniania prze­stępstw;

• kara ta pobudza w ludziach złe instynkty, skłania ich do okrucieństwa;

• nieodwracalność tej kary uniemożliwia naprawienie pomyłki sądowej;

• kara ta jest karą okrutną, zwłaszcza gdy skazany przez dłuższy czas ocze­kuje na jej wykonanie.

• argumenty za karą śmierci to min:

• kara ta pozwala eliminować niepoprawnych sprawców zbrodni;

• kara śmierci odstrasza od popełniania przestępstw;

• kara ta zaspokaja społeczne poczucie sprawiedliwości.

• brak zgody co do efektu odstraszającego;

• kara śmierci w regulacjach międzynarodowych:

• art. 2 KPCPW - dopuszcza stosowanie kary śmierci, ale protokół dodatkowy Nr 6 z 1983 r. ogranicza jej stosowanie do przestępstw popełnionych w czasie wojny lub bezpośredniego zagrożenia wojną;

• art. 6 MPPOP - dopuszcza karę śmierci za naj­poważniejsze przestępstwa z pewnymi zastrzeżeniami i ograniczeniami oraz ze wskazaniem, że postanowienia paktu nie mogą być argumentem dla opóźniania lub niedopuszczania do zniesienia kary śmierci;

• II Protokół fakultatywny do MPPOP z 1989 r. przewiduje zniesienie kary śmierci, z możliwością jej stosowania jedynie w czasie wojny za najpoważniejsze przestępstwa o charakterze wojsko­wym popełnione w czasie wojny;

• od 1988 nie wykonano żadnej kary śmierci (tzw. moratorium faktyczne na karę śmieci) → nowela z 1995 r. - w okresie 5 lat od wejścia w życie tej ustawy nie wykonuje się kary śmierci → kk z 1997 zniósł karę śmierci;

Środki karne

I. Uwagi ogólne.

• zrezygnowano z pojęcia kar dodatkowych, przemianowując je na środki karne, do których zaliczono też nawiązkę;

• art. 39 kk:

1. pozbawienie praw publicznych,

2. zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego za­wodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej,

3. zakaz prowadzenia pojazdów,

4. przepadek,

5. obowiązek naprawienia szkody,

6. nawiązka,

7. świadczenie pieniężne,

8. podanie wyroku do publicznej wiadomości.

• zrezygnowano z kary pozbawienia praw rodzicielskich i opiekuńczych → ale art. 51 kk - sąd jest zobowiązany skierować wniosek do sądu rodzinnego, jeśli uważa za celowe orzeczenie takiej kary, w razie popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim;

• podział środków karnych:

• wymierne w czasie (pkt. 1-3) → orzeka się na okres 1-10 lat (art. 43 § 1 kk), a okres ten biegnie od uprawomocnienia się wyroku, z przerwą na odbywanie kary pozbawienia wolności, nawet jeśli orzeczonej za inne przestępstwo, a w przypadku pkt. 3 od chwili zwrotu skazanemu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdu;

• jednorazowe (pkt. 4-8);

• skutki prawne skazania (≠ środki karne) - na mocy innych dziedzin prawa wiążą się z wydaniem skazującego wyroku karnego lub orzeczeniem środka karnego;

II. Pozbawienie praw publicznych.

• 2 grupy traconych uprawnień:

• uprawnienia związane z działalnością w sferze publicznej:

• czynne i bierne prawo wyborcze do organów władzy publicznej, organów samorządu zawodowego lub gospodarczego;

• prawo do udziału w wymiarze sprawiedliwości;

• prawo do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i sa­morządu terytorialnego lub zawodowego;

• traci też posiadany stopień wojskowy i powraca do stopnia szeregowego;

• degradacja i obniżenie stopnia wojskowego to kary tylko w stosunku do wojskowych;

• uprawnienia związane z prawami honorowymi:

• utrata orderów, odznaczeń i tytułów honorowych (też np. doctor honoris causa);

• utrata zdolności do ich uzyskania w okresie trwania pozbawienia praw;

• nadawane przez władze państwowe i instytucje publiczne;

• nie dot. tytułów stwierdzających kwalifikacje;

• nie dot. orderów nadawanych przez organy państwa obcego, ale istnieje pogląd, że nie może się nimi posługiwać na terenie RP;

• może być orzeczone w przypadku skazania na karę pozbawienia wolności na min. 3 lata za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie (art. 40 § 2 kk);

III. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej

• art. 41 § 1 kk → sąd może orzec, gdy:

• sprawca przy popełnieniu przestępstwa nadużył stanowiska lub zawodu;

• okazał, że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagra­ża istotnym dobrom chronionym prawem;

• musi istnieć powiązanie między przestępstwem a nadużyciem/zagrożeniem;

• art. 41 § 1 kk → sąd może orzec zakaz prowadzenia działalności gospodarczej za przestępstwo popełnione w związku z tą działalnością, jeśli jej dalsze prowadzenie zagraża istotnym dobrom chronionym prawem;

IV. Zakaz prowadzenia pojazdów.

• art. 42 kk → sąd może orzec ten środek:

• § 1 - w razie skazania za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności jeżeli z okoliczno­ści przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji;

• § 2 - obligatoryjnie i dot. wszystkich lub określonego rodzaju pojazdów mechanicznych, gdy sprawca był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca katastrofy lub wypadku;

• § 3 - na zawsze fakultatywnie, gdy:

• następstwem przestępstwa z art. 173 i 174 (katastrofa lub niebezpieczeństwo katastrofy) jest śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka;

• w czasie przestępstwa z art. 177 § 2 lub art. 355 § 2 (wypadek ze skutkiem śmiertelnym lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka, to samo ale żołnierz) był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zda­rzenia;

• § 4 - w razie ponownego skazania za czyn z § 3;

• pojęcie „pojazd” w szerokim znaczeniu;

• dot. skazanych którzy mają już uprawnienie do prowadzenia pojazdów, oraz tych, którzy go nie mają (więc nie mogą zdobyć);

• art. 63 § 2 kk → sąd zalicza na poczet tego środka okres zatrzymania prawa jazdy/innego odpowiedniego dokumentu;

V. Przepadek przedmiotów lub korzyści majątkowych.

1. przedmioty, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestęp­stwa (art. 44 § 2 i 3);

• ma sens prewencyjny oraz porządkowo-symboliczny;

• fakultatywne chyba, że ustawa nakazuje przepadek;

• jeśli przepadek byłby niewspółmierny do wagi czynu, sąd może orzec nawiązkę na rzecz SP;

• przedmioty pochodzące bezpośrednio z przestępstwa (art. 44 § 1);

• tzw. owoce przestępstwa - muszą bezpośrednio z niego pochodzić (NIE: rzecz kupiona za pieniądze z łapówki);

• obligatoryjne, by podkreślić nieopłacalność przestępstwa;

art. 44 § 4 przepadek równowartości w razie, gdy niemożliwy jest przepadek narzędzi lub owoców przestępstwa;

art. 44 § 5 przepadku narzędzi lub owoców nie orzeka się, jeśli podlegają zwrotowi uprawnionemu;

3. przedmioty, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przesyłanie, prze­noszenie lub przewóz jest zakazany (dalej jako „przedmioty zakazane”) (art. 44 § 6);

• w razie skazania za przestępstwo na­ruszenia zakazu wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu określonych przedmiotów;

• fakultatywnie, czasem obligatoryjnie;

art. 44 § 7 jeśli narzędzia lub „przedmioty zakazane” nie są własnością sprawcy przepadek tylko, gdy ustawa to nakazuje;

4. przepadek korzyści majątkowych pochodzących chociażby pośrednio z po­pełnienia przestępstwa (art. 45);

• § 1 - korzyści lub ich równowartość;

• przepadek ten przypomina karę dodatkową (do 1990 r.) - konfiskata mienia, szczególnie w przypadku korzyści wielkiej wartości, dlatego obowiązuje szereg domniemań prawnych (§ 2 i 3);

art. 44 § 5 i art. 45 § 6 przedmioty poddane przepadkowi przechodzą na własność SP;

VI. Podanie wyroku do publicznej wiadomości.

• cel prewencyjny, ale może też być w interesie pokrzywdzonego;

• art. 50 kk - nie określona forma podania do wiadomości, określa ją sąd;

• może nastąpić tylko gdy ustawa to przewiduje → art. 178 § 2, art. 178a § 3, art. 215;

VII. Nawiązka i świadczenie pieniężne. (stan do 16.05.2005 r.)

Nawiązka

• klasyczna nawiązka - obowiązek zapłaty podwójnej wysokości szkody na rzecz pokrzywdzonego;

• Makarewicz określał ją jako kategorię pośrednią między grzywną a odszkodowaniem;

• art. 290 § 2 kk → klasyczna postać - za wyrąb drzewa w lesie lub kradzież drwa wyrąbanego/powalonego;

• art. 48 § 1 kk → max 10-krotność najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w I inst.;

• art. 47 § 1 kk → dot. umyślnego przestępstwa p-ko życiu i zdrowiu albo innego przestępstwa umyślnego, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naru­szenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia → na cel społeczny związany z ochroną zdrowia;

• art. 47 § 2 kk → dot. przestępstw przeciwko środowi­sku → cel społeczny związany z ochroną śro­dowiska → art. 48 § 2 - 3-20-krotność;

• art. 212 § 3 kk → zniesławienie → na rzecz pokrzywdzonego, PCK lub inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego;

• art. 47a kk → obligatoryjnie za skazanie z art. 173, 174, 177 lub 355 kk (gdy był nietrzeźwy, odurzony lub uciekł) → na rzecz instytucji lub organizacji społecznej, do której zadań lub celów statutowych należy świadczenie pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych → art. 48 § 3 kk - 3-100-krotność;

• art. 46 § 2 - może być orzeczona zamiast obowiązku naprawienia szkody w razie skazania za przestęp­stwo spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia;

• ze względu na głównie odszkodowawczy charakter nawiązki pokrzywdzony może domagać się odszkodowania w postęp. cywilnym, tylko gdy nie pokrywa ona całości szkody lub nie stanowi pełnego zadośćuczynienia (kpk);

Świadczenie pieniężne

• nowy środek karny → wprowadzony w kk z 1997 r.;

• art. 49 kk → max 3-krotność na określony cel społeczny, gdy odstępuje od wymierzenia kary lub gdy ustawa tak stanowi (np. warunkowe umorzenie postępowania - art. 67 § 3 kk);

• art. 49a kk → max 10-krotność za art. 178a (prowadzenie po pijaku) na rzecz instytucji z art. 47a kk;

VIII. Obowiązek naprawienia szkody. Zwrot korzyści

Obowiązek naprawienia szkody

• ważny czynnik wpływający na sądowy wymiar kary (art. 53 § 2 kk), czy w przypadku instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 § 2 kk);

• art. 46 kk → obowiązek ten przewiduje się w przypadku najistotniejszych statystycznie przestępstw (na wniosek pokrzywdzonego lub innego uprawnionego podmiotu):

• przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdro­wia;

• przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji;

• przestępstwo przeciwko środowisku;

• przestępstwo przeciwko mieniu lub przeciwko obrotowi gospodar­czemu;

• § 2 - możliwość zamiany na nawiązkę;

• niezależnie od zastosowania jako odrębny środek karny, sąd stosuje ten środek:

• obligatoryjnie w przypadku warunkowego umorzenia postępowania (art. 67 § 3 kk);

• fakultatywnie w przypadku warunkowego zawieszenia wykonywania kary (art. 72 § 2 kk);

Zwrot korzyści

• art. 52 kk → w przypadku skazania lub warunko­wego umorzenia postępowania o przestępstwo przynoszące korzyść majątkową podmiotowi prawa, a popełnione przez sprawcę działającego w jego imieniu/interesie, sąd zobowiązuje ten podmiot do zwrotu w całości lub w części korzyści na rzecz SP, chyba że korzyść ta ulega zwrotowi innemu podmiotowi;

• środek nie wymieniony w katalogu w art. 39 kk, nie dot. skazanego, a w swej istocie jest najbliższy przepadkowi przedmiotów pochodzących z przestęp­stwa;

Zaniechanie ukarania sprawcy

I. Uwagi ogólne.

• albo charakter generalny (niepodleganie karze, abolicja, przedawnienie) albo kompetencja do rezygnacji z ukarania (odstąpienie od wymierzenia kary, warunkowe umorzenie);

II. Niepodleganie karze.

• przewidziana albo:

• w przypadku czynnego żalu (art. 15 § 1, art. 17 i 23 § 1);

• w przypadku, gdy czyn sprawcy stanowi złamanie prawa w mniejszym stopniu, np. ukrywanie sprawcy przestęp­stwa będącego osobą najbliższą (art. 239 § 2 kk), złożenie fałszywego zezna­nia w obawie przed odpowiedzialnością karną przez osobę niewiedzącą o swo­im prawie do odmowy zeznań (art. 233 § 3 kk);

• niepodleganie karze to okoliczność wyłączająca postępowanie karne (nie wszczyna się go, albo wszczęte umarza);

IV. Odstąpienie od wymierzenia kary.

• odstąpienie od wymierzenia kary jest zawsze fakultatywne (wyjątek - art. 25 § 3 - przekroczenie granic obrony koniecznej w wyniku strachu lub wzburzenia) i oznacza, że sąd nie zmieniając negatywnej oceny popełnionego czynu, uznaje jego karanie za niecelowe;

• art. 61 § 1 kk → sąd może odstąpić od wymierzenia kary (pomimo wydania wyroku skazującego):

• w przypadkach przewidzianych w ustawie (np. art. 26 § 3 kk, art. 217 § 2 kk);

• w przypadku art. 60 § 3 kk (współdziałał w przestępstwie, ale ujawnił informacje dot. wspólników oraz istotne okoliczności jego popełnienia), zwłaszcza gdy rola jego była podrzędna, a informacje pomogły zapobieżeniu innemu przestępstwu;

• art. 61 § 2 kk → może też odstąpić od wymierzenia środka karnego, nawet jeśli jest obligatoryjny;

• art. 59 kk → dot. przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności do lat 3 albo alternatywnie karami grzywny, ograniczenia wolności lub po­zbawienia wolności i gdy społeczna szkodliwość nie jest znaczna, przy jednoczesnym orzeczeniu środka karnego, mającego wypełnić cele kary;

• art. 60 § 7 kk → w/w sposób (bez pozbawienia praw publicznych) jest jedną z możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary;

V. Warunkowe umorzenie postępowania karnego

• wywodzi się z instytucji anglo-amerykańskiej system warunkowego skazania (orzeczenie co do winy, bez kary) oraz z norwesko-holendersko-duńskiego systemu warunkowego wstrzymania postępowania karnego;

• stosuje sąd na okres próby (1-2 lata) - nie wydaje się wyroku i wstrzymuje postępowanie karne;

• art. 66 kk → przesłanki zastosowania tej instytucji:

• popełnione przestępstwo jest zagrożone karą do 3 lat pozba­wienia wolności (5 lat gdy pojednał się z pokrzywdzonym i naprawił szkodę);

• sprawca nie był karany za przestępstwo umyślne (nie bierze się pod uwagę skazań, które uległy zatarciu);

• okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości;

• stosując tą instytucję jednocześnie stwierdza się, że sprawca ponosi winę, dlatego w razie wątpliwości nie można zastosować tej instytucji;

• winę ustala się nie tylko gdy jest przyznanie, ale i gdy wynika to z dowodów → sprawca może się skutecznie sprzeciwić;

• wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne;

• istnieje pozytywna prognoza co do tego, że sprawca pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni nowego przestępstwa;

• dodatkowe elementy, które może zastosować sąd:

• może być połączone z dozorem kuratora lub osoby godnej zaufania albo stowarzyszenia, instytucji lub odpowiedniej organizacji społecznej;

• możliwość nałożenia na sprawcę pewnych obowiązków:

• obowiązek informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby;

• obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego;

• obowiązek alimentacyjny;

• powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających;

• obligatoryjnie → zobowiązanie do naprawienia szkody w całości lub części;

• może też nałożyć świadczenie z art. 39 pkt. 7 oraz zakaz prowadzenia pojazdów do 2 lat;

• sąd podejmuje ponownie postępowanie:

• jeśli sprawca w okresie próby popełni umyślnie to samo przestępstwo;

• jeśli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności popełnił inne przestępstwo, albo uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody;

• jeśli sprawca po wydaniu orze­czenia o warunkowym umorzeniu, lecz przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności popełnił przestępstwo;

• nie można podjąć później niż 6 m-cy od zakończenia okresu próby;

• odmienności w stosunku do żołnierzy (art. 333-334 kk) i w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii;

Sądowy wymiar kary

I. Zasady sądowego (sędziowskiego) wymiaru kary i środków karnych.

• sądowy wymiar kary - orzeczenie kary przez sąd konkretnemu sprawcy w konkretnej sprawie karnej;

• ustawowy wymiar kary - granice kary, które zakreśla ustawa, wynikające z przepisu dot. tego przestępstwa, ale i z innych, np. o recydywie;

• zasady sądowego wymiaru kary - dot. kar i środków karnych;

• zasady o charakterze ogólnoprawnym (jak zasada równości wobec prawa);

• zasada swobodnego uznania sędziowskiego w ramach ustawy → wynika z art. 53 § 1 kk, ale nie oznacza to pełnej dowolności, gdyż sędzia związany jest ustawowym wymiarem kary, oraz ustawowymi dyrektywami. Oznacza to, że sędzia ma margines swobody w podejmowaniu decyzji w konkretnym przypadku, dlatego ustawodawca nie może zbyt wąsko zakreślać ram kary, by zachować tą swobodę;

• zasada indywidualizacji kary → wynika z art. 55 kk → okoliczności obciążające jak i łagodzące mające zastosowanie do danego sprawcy, nie są przenoszalne na innych sprawców;

• szersze rozumienie tej zasady kładzie nacisk na dostosowanie kary do konkretnego sprawcy, jego motywów, sposobu działania, podatności na oddziaływanie prewencyjne kary → nacisk na prewencje indywidualną;

• zasada oznaczoności kary → kara musi być oznaczo­na co do rodzaju i wysokości, niedopuszczalne są tzw. wyroki nieoznaczone (np. więzienie na 2-4 lat);

II. Dyrektywy sądowego wymiaru kary

Dyrektywy ogólne

• to bardziej sprecyzowane wskazówki, jakimi powinien kierować się sędzia;

• można je podzielić na:

• dyrektywy ogólne → przede wszystkim w art. 53 § 1 kk i w art. 3 kk:

• humanitaryzm kary;

• stopień winy sprawcy;

• stopień szkodliwości społecznej czynu;

• cele zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do skazanego (prewencja indywidualna);

• potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa (prewencja ogólna);

• dyrektywy szczególne;

Dyrektywa humanitaryzmu kary

• najważniejsza z dyrektyw (art. 3 kk) - kara nie może naruszać godności człowieka, nie może być niehumanitarna → znaczenie tej zasady jest większe dla ustawodawcy, gdyż przyjmuje się wewnętrzną niesprzeczność kk, dlatego w zwykłej sytuacji wymierzenie nawet max wysokości kary nie jest niehumanitarne;

Dyrektywa stopnia winy

• art. 53 § 1 - dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy → stopień winy wyznacza więc górny pułap kary → stopień winy wg szkoły klasycznej miał zapobiegać wymierzeniu kary zbyt surowej, ale i zbyt łagodnej → uregulowanie w kk z 1997 odnosi się tylko do zaostrzenia kary;

Stopień szkodliwości społecznej czynu

• drugie kryterium z art. 53 § 1 kk → ma działać w obie strony - przeciwko zbytniemu zaostrzeniu jak i zbytniemu złagodzeniu kary → wraz z kryterium stopnia winy określa się te 2 kryteria jako „sprawiedliwościowe”;

• ustalenie stopnia społecznej szkodliwości → kryteria w art. 115 § 3 kk;

• ustalenie stopnia winy → brak kryteriów → art. 1 § 3 czy inne konkretyzujące zasadę winy dot. problematyki istnienia kary, a nie jej stopniowania, a istniejące nakazy łagodniejszego lub surowszego traktowania odwołują się jedynie do okoliczności podmiotowych (motywacja, cel działania, umyślność i jej rodzaj lub nieumyślność i jej rodzaj, szczególna sytuacja motywacyjna, działanie pod wpływem nacisku psychicz­nego). Wydaje się jednak, że należy również uwzględnić pewne elementy przedmiotowe, gdyż jest różnica pomiędzy umyślnością katastrofy kolejowej łączącej się ze stratami w ludziach czy ze stratami majątkowymi;

• kategoria winy i społecznej szkodliwości posługują się czasem podobnymi kryteriami, ale ocenianymi z różnych punktów widzenia (np. sposób okrutny);

• wina z art. 53 § 1 kk nie pokrywa się z pojęciem winy jako podstawy odpowiedzialności karnej z art. 1 § 3 kk;

Prewencja generalna i indywidualna.

• prewencja generalna (ogólna) - kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa przez określony wymiar kary;

• odstraszanie tych osób, których nie powstrzymują od popełnienia przestępstw inne czynniki, przy czym najważniejsze jest poczucie nieuchronności kary;

• utwierdzanie prawidłowych postaw wobec prawa;

• prewencja indywidualna (szczególna) - cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma wywołać w stosunku do skazanego;

• odstraszenie sprawcy - poprzez stosowanie kary surowej co do jej rodzaju i wymiaru, oraz uświadomienie skazanemu nieopłacalności przestępstwa;

• uniemożliwienie popełniania przestępstw - to głównie kara po­zbawienia wolności oraz niektóre inne kary dodatkowe, jak zakaz prowadzenia pojazdów, wykonywania zawodu;

• wychowanie (resocjalizacja) skaza­nego - prócz ukształtowania osobowości sprawcy, też rezultaty dodatkowe, jak podniesienie poziomu wykształcenia, nauczenie się zawodu, co razem ma umożliwić skazanemu poprawne funkcjonowanie w społeczeństwie;

• w praktyce rezultaty często odmienne, gł. przez resocjalizację w warunkach więziennych, demoralizację i degradację psychiczną jednostki umieszczonej w więzieniu;

Dyrektywa pierwszeństwa kar wolnościowych

• art. 58 § 1 kk - gdy jest możliwość wyboru kary, a zastosowanie kary pozbawienia wolności wymaga uzasadnienia;

• kk nie wylicza celów kary expressis verbis, a jedynie wymienia je w stosunku do prewencji indywidualnej w art. 53 § 1 („cele zapobiegawcze i wychowawcze”), ale z całokształtu dyrektyw wynikają cele sprawiedliwościowe, wychowawcze, poprawcze, edukacyjne w sensie generalnym;

Wymiar kary nieletnim i młodocianym

• odmienna hierarchia dyrektyw - najważniejsza prewencja indywidualna, czyli wychowanie skazanego (art. 54 § 1 kk);

Wymiar grzywny

• art. 33 § 3 kk → przy ustalaniu wysokości stawki dziennej sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, ro­dzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe;

• art. 58 § 2 kk → zakaz orzekania grzywny, jeżeli dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe lub możliwości zarobkowe uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie jej można ściągnąć w drodze egzekucji;

Dyrektywy szczegółowe

• art. 53 § 2 i 3 kk → są one rozwinięciem dyrektyw ogólnych, ale niektóre mają charakter samodzielny (uwzględnienie faktów sprzed i po przestępstwie - sposób życia, zachowanie po);

VI. Warunkowe zawieszenie wykonania kary

Literatura ogólna

• to jedna z odmian warunkowego skazania, które polega na stwierdzeniu winy sprawcy w wyroku skazującym z jednoczesnym poddaniem sprawcy próbie, od której za­leży, jaką karę poniesie;

• system anglo-amerykański → powstrzymania się od orzeczenia kary;

• system warunkowego zawieszenia wykonania kary → powstrzymanie się od wyko­nania orzeczonej kary;

• to jeden ze środków probacyjnych (poddających sprawcę próbie);

• węższe znaczenie → poddanie sprawcy próbie + nałożenie pewnych obowiązków i dozór kuratora;

• geneza → praktyka sądów angielskich i amerykańskich z początku XIX w. → potem w Belgii i Francji (system belgijsko-francuski) pod wpływem tej praktyki i szkoły socjologicznej powstało tzw. proste warunkowe za­wieszenie wykonania kary (bez obowiązków i kuratora) → w Niemczech wprowadzono to jako etap przed ew. ułaskawieniem;

• w Polsce → system mieszany - głównie belg-fr + obowiązki i kurator;

Istota warunkowego zawieszenia

• oparte na indywidualno-prewencyjnym rozumieniu celu kary oraz na tezie, że kara więzienia nie jest wielokrotnie konieczna do zapobieżenia przestępstwu;

• w doktrynie jest pogląd (Zoll, Marek) wg którego, instytucja ta nie jest tylko sposobem wykonania tej kary, czy też orzeczeniem co do wykonania orzeczonej kary, lecz samodzielnym środkiem karnym → ważne dla ustalania wysokości wymierzanej kary i ewentualnych innych kar wymierzonych obok:

• czy jest to kara po­zbawienia wolności warunkowo zawieszona → wtedy wymiar kary powinien być współmierny do wagi czynu;

• czy jest to środek pole­gający na warunkowym zawieszeniu kary pozbawienia wolności → wtedy współmierna do wagi czynu powinna być suma wiążących się z jego zastosowaniem rzeczywistych dole­gliwości wtedy możliwe orzekanie stosunkowo surowych kar więzienia w celu ostrzegawczym  koncepcja ta załamuje się, gdy okres próby nie przebiega pomyślnie i kara ta jest rzeczywiście wykonywana;

• stąd należy traktować tą koncepcję ze sceptycyzmem;

Przesłanki zastosowania

• przesłanki zastosowania:

• orzeczono więzienie do 2 lat, ograniczenie wolności albo grzywnę samoistną;

• gdy jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary;

• sąd bierze pod uwagę min.: postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa;

• recydywista wielokrotny → nie stosuje się warunkowego zawieszenia kary, chyba, że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami ani też nie stosuje się szczególnej odmiany wa­runkowego zawieszenia wykonania kary przewidzianej w ramach nadzwyczaj­nego złagodzenia kary w art. 60 § 3-5 kk;

Okres próby, wymierzenie grzywny

• okres próby trwa:

• 2-5 lat → kara więzienia;

• 1-3 lata → grzywna lub ograniczenie wolności;

• 3-5 lat → młodociany i multirecydiwista;

• zatarcie skazania → po ½ roku od zakończenia okresu próby, ale jeśli orzeczono też grzywnę lub środek karny zatarcie następuje po wykonaniu, darowaniu albo przedawnieniu ich wykonania (nie dot. to obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem);

• grzywna → przy orzeczeniu tej instytucji sąd może nałożyć grzywnę (do 90 lub 180 stawek), nawet jeśli nie jest to możliwe na innej podstawie;

Obowiązki

• art. 72 kk → katalog obowiązków nie mam charakteru zamkniętego, a na celu ma poprawę sprawcy;

• czas i sposób ich wykonania określa sąd po wysłuchaniu skazanego (zgoda tylko na leczenie);

• art. 73 kk → zawieszenie może być połączone z dozorem;

Zarządzenie wykonania

• obligatoryjnie → gdy w okresie próby popełnił umyślnie podobne przestępstwo;

• fakultatywnie → gdy w okresie próby rażąco narusza porządek prawny (min. gdy popełnił przestępstwo nieumyślne i niepodobne) albo gdy uchyla się od grzywny, dozoru, obowiązków czy środków karnych;

• fakultatywnie → gdy w okresie do uprawomocnienia się wyroku rażąco narusza porządek prawny, min. popełnił przestępstwo;

• maksymalnie do 6 miesięcy po zakończeniu próby;

Zmiana kary orzeczonej

I. Warunkowe przedterminowe zwolnienie

Istota warunkowego zwolnienia

• trzecia instytucja poddania sprawcy próbie (obok warunkowego umorzenia i zawieszenia wykonania;

• wywiera też dyscyplinujący wpływ na skazanych oraz ma sens humanitarny;

Przesłanki

• odbycie pewnej części kary:

• art. 78 § 1 kk → zasada ogólna - ½ wyroku, ale nie mniej niż ½ roku;

• art. 78 § 2 kk → recydywa zwykła - 2/3, ale min 1 rok, a multirecydywa - ¾, ale min. 1 rok;

• art. 78 § 3 kk → 25 lat więzienia - po 15, a dożywocie, po 25 latach;

• art. 77 § 2 kk → sąd może zaostrzyć te warunki orzekając karę, ale nie do całkowitego zakazu przedterminowego zwolnienia;

• pozytywna prognozy kryminologicznej → art. 77 § 1 kk - gdy istnieje przekonanie, że kara osiągnęła swoje indywidualno-prewencyjne cele;

Okres próby, dozór

• okres próby trwa:

• art. 80 § 1 kk → zasada ogólna - pozostały czas, ale nie mniej niż 2 i nie dłużej niż 5 lat;

• art. 80 § 2 kk → multirecydywista - nie mniej niż 3 lata;

• art. 80 § 3 kk → dożywocie - 10 lat;

• możliwość poddania obowiązkom, dozorowi, a w przypadku recydywisty, dożywocia, małoletniego po umyślnym przestępstwie kurator sądowy jest obowiązkowy;

• art. 82 kk → karę uważa się za odbytą po okresie próby + ½ roku z chwilą warunkowego zwolnienia;

Odwołanie warunkowego zwolnienia

• w przypadku odwołania → nie zalicza się na poczet kary okresu spędzonego na wolności, a ponowne warunkowe zwolnienie nie wcześniej niż po roku (dożywocie - po 5 latach);

• wg kkw:

• obligatoryjnie → gdy podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono pra­womocnie więzienie bez warunkowego zawieszenia;

• fakultatywnie → gdy rażąco narusza porządek prawny (min. gdy inne przestępstwo, uchyla się od dozoru, obowiązków lub orzeczono inną karę niż więzienie bez warunkowego zawieszenia);

Warunkowe zwolnienie przy zbiegu kar

• art. 79 § 1 kk → stosuje się odpowiednio przepisy o warunkowym zwolnieniu;

• art. 79 § 2 kk → nawet jeśli nie spełnia warunków z art. 78 § 1 kk można zwolnić po 15 latach;

II. Kary zastępcze i zmiana kar w toku ich wykonywania

• kary zastępcze → termin 30 dni na uiszczenie grzywny, potem egzekucja, a w razie bezskuteczności egzekucji sąd może (za zgodą skazanego) zamienić grzywnę (do 120 stawek) na pracę spo­łecznie użyteczną gdy brak zgody sąd orzeka wykonanie kary zstępczej pozbawienia wolności (zasady w kkw), które może być zawieszone na okres 1-2 lat;

• też zasady zastępczej kary w przypadku uchylania się od kary ograniczenia wolności w kkw;

• art. 83 kk → skrócenie kary ograniczenia wolności → gdy odbył ½ i sumiennie wykonywał swoją pracę oraz przestrzegał porządku prawnego sąd może zwolnić od reszty kary (zwolnienie przedterminowe o charakterze bezwarunkowym);

• art. 84 kk → skrócenie wykonania środków karnych (pkt. 1-3) → uznanie za wykonane po min. 1 roku oraz gdy przestrzega porządku prawnego → nie dot. pkt. 3 gdy orzeczony na podstawie art. 42 § 2 i 3;

Poszczególne przestępstwa

Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu

I. Zabójstwo, morderstwo i zabójstwo w afekcie.

Zabójstwo (od 8 lat)

• przestępstwo materialne → skutek: spowodowanie śmierci człowieka → śmierć mózgowa (trwałe i nieodwracalne ustanie funkcji pnia mózgu), nie kliniczna (ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów;

• przez działanie i zaniechanie;

• człowiek → 2 problemy:

• od jakiego momentu płód jest człowiekiem → 4 koncepcje:

• moment pierwszego samodzielnego oddechu (kryterium fizjologiczne) → najczęściej przyjmowana;

• moment oddzielenia się płodu od ciała matki (kryterium przestrzenne);

• moment początku porodu, tj. pierwszych bólów porodowych (kryterium położnicze);

• moment osiągnięcia przez płód zdolności do życia poza organizmem matki;

• czy można kwestionować człowieczeństwo dzieci zdeformowanych lub z wadami psychicznymi → żaden stopień upo­śledzenia fizycznego i umysłowego istoty urodzonej przez kobietę nie powodu­je wykluczenia go z zakresu pojęcia „człowiek”;

• zamiar bezpośredni i ewentualny;

Morderstwo (od 12 lat)

• kwalifikowany typ zabójstwa → zwiększenie dolnej granicy z 8 na 12 lat;

• morderstwo to umyślne zabicie człowieka, jeżeli zostało popełnione:

• ze szczególnym okrucieństwem;

• w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem;

• w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie;

• z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych;

• tak samo traktuje się jeśli jednym czynem zabija więcej osób lub jeśli już raz był prawomocnie skazany za zabójstwo;

Zabójstwo w afekcie (1-10 lat)

• typ uprzywilejowany ze względu na niższy stopień winy sprawcy → silne wzburzenie (nie patologiczne) polega na przewadze emocji nad intelektem, co prowadzi do ograniczenia kontroli funkcji rozumu;

• z reguły rezultat nagłej reakcji na czynniki zewnętrzne, ale też wynik dłuższego procesu psychicznego zakończonego reakcją wybuchową (też gdy z premedytacją, ale do przestępstwa planowanego doszło na skutek wybuchu emocjonalnego);

• wzburzenie musi być usprawiedliwione okolicznościami:

• wg. SN usprawiedliwiające jest zachowanie, będące reakcję na zachowanie późniejszego pokrzywdzonego, które może być uznane na naganne (np. znęcanie się, zdrada małżeńska, ciężka obelga, posądzenie o czyn hańbiący) → to stanowisko SN nie ma wyraźnego oparcia w treści przepisu;

• kolizja z art. 31 § 2 kk → silne wzburzenie to w zasadzie nie ograniczenie/wykluczenie poczytalności, a jeśli nawet ograniczenie to stosuje się kwalifikację z 148 § 4 kk, a nie z art. 31 § 2, bo ta sama okoliczność nie może być uwzględniona dwukrotnie;

• gdy osoba o ograniczonej poczytalności (np. choroba psychiczna) zabija pod wpływem silnego wzburzenia to można zastosować i 148 § 4 i art. 31 § 2;

II. Dzieciobójstwo (3 m-ce - 5 lat).

• typ uprzywilejowany określony węziej niż w pierwotnym tekście kk z 1997 r. „pod wpływem silnego przeżycia związanego z przebiegiem porodu, znacznym zniekształceniem dziecka lub ze szczególnie trudną sytuacją osobistą” → po noweli z 1999 r. „w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu”

III. Zabójstwo eutanatyczne (3 m-ce - 5 lat).

• typ uprzywilejowany ze względu na bardzo znaczne obniżenie stopnia winy sprawcy;

• 2 łącznie warunki:

• żądanie ofiary;

• szczególna pobud­ka działania - współczucia dla ofiary → brak określenia powodów tego współczucia, ale w doktrynie uznaje się, że powinny być to cierpienia fizyczne, a nie psychiczne;

• też możliwość nadzwyczajnego złagodzenia lub odstąpienia od wykonania kary w razie wyjątkowego wypadku;

IV. Namowa lub pomoc do samobójstwa (3 m-ce - 5 lat).

• przestępstwo materialne → skutek: minimalnie usiłowanie samobójstwa;

• jak? → namową lub udzieleniem pomocy;

• samobójstwo nie jest przestępstwem, dlatego nie może to być podżeganie ani pomocnictwo;

• tylko zamiar bezpośredni (namowa) i w obu postaciach tego zamiaru (pomoc);

• gdy ofiarą jest małoletni, niepoczytalny lub o znacznie ograniczonej poczytalności może być potraktowane jak zabójstwo;

V. Nieumyślne spowodowanie śmierci.

• strona przedmiotowa: nieostrożne zachowanie się sprawcy; strona podmiotowa: lekkomyślność lub niedbalstwo;

• niektóre postacie tego przestępstwa zostały stypizowane w odrębnych przepisach, np. wypadek komunikacyjny;

• art. 156 § 3 kk → nieumyślne spowodowanie śmierci jako następstwo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (konstrukcja winy mieszanej);

VI. Przestępstwa związane z aborcją.

Regulacja

• art. 152 kk → aborcja za zgodą kobiety → ten kto przerywa, ten kto ją namawia do tego i ten kto jej w tym pomaga, ale nie sama kobieta do 3 lat;

• typ kwalifikowany - gdy dziecko osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety
  ½-8 lat;

• nie dot. płodu rozwijającego się poza organizmem matki;

• art. 153 kk → aborcja bez zgody → ten kto przemocą lub inaczej przerywa oraz ten kto groźbą, przemocą lub podstępem doprowadza kobietę do przerwania ½-8 lat;

• typ kwalifikowany → gdy dziecko osiągnęło zdolność samodzielnego życia poza organizmem kobiety
  1-10 lat;

• art. 152 kk - sformułowanie „z naruszeniem przepisów ustawy” → ustawa o planowaniu ro­dziny ... → aborcja tylko przez lekarza w 3 sytuacjach:

• gdy zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej → stwierdza to inny lekarz, a dokonuje inny w szpitalu, chyba, że bezpośrednie zagrożenie (w każdym stadium ciąży);

• badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże praw­dopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego uszkodzenia płodu albo nie­uleczalnej choroby zagrażającej jego życiu → stwierdza to inny lekarz, a dokonuje inny w szpitalu, ale tylko do chwili gdy płód osiągnie zdolności do samodzielnego życia poza orga­nizmem kobiety;

• gdy jest uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego (np. zgwałcenia), co stwierdza prokurator i tylko przez 12 tygodni;

• art. 154 kk → aborcja ze skutkiem śmiertelnym → art. 152 § 1 i 2 - 1-10 lat, art. 152 § 3 i 153 - 2-12 lat → może być wina mieszana;

VII. Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu.

• art. 156 - 157 kk → uszczerbek na zdrowiu obejmuje:

• naruszenie czynności narządu ciała → naruszeniu ciąg­łości tkanek ciała człowieka w postaci zranienia zewnętrznego lub wewnętrzne­go, np. złamanie kości;

• spowodowanie rozstroju zdro­wia → zmiany chorobowe o charakterze czynnościowym, np. zakażenie żółtaczką;

• 3 stopnie tego przestępstwa:

• ciężki (art. 156 kk) to:

• pozbawienie człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia;

• spowodowanie innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psy­chicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawo­dzie lub trwałego istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała;

• średni (art. 157 § 1) → pozostałe przypadki;

• jeśli nieumyślnie spowodowane przez osobę bliską - ściganie na wniosek;

• lekki (art. 157 § 2 kk) → jak w średnim ale do 7 dni;

• oskarżenie prywatne;

• art. 157a kk → uszkodzenie ciała dziecka po­czętego lub rozstroju zdrowia zagrażającego jego życiu → wyłączenia:

• lekarz, skutki takie są następstwem działań leczniczych koniecznych;

• matka dziecka poczętego;

VIII. Bójka i pobicie.

• bójka - starcie między co najmniej trzema osobami (podwójna rola - atak i obrona);

• pobicie - co najmniej dwie osoby występują czynnie przeciwko innej osobie lub osobom;

• „branie udziału” to też zachęcanie do walki, podawanie narzędzi itp;

• art. 158 § 1 kk → niebezpieczna bójka (pobicie) - naraża się życie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo;

• § 2 - następstwo - ciężki uszczerbek na zdrowiu;

• § 3 - następstwo - śmierć człowieka;

• kwalifikowany przez następstwo;

• skutek ten musi być związany przyczynowo z bójką (pobiciem);

• strona podmiotowa - § 1 - umyślne, § 2 i 3 - następstwo musi być nieumyślne;

• art. 159 kk → niebezpieczne przedmioty → przestępstwo formalne - wystarczy samo ich używanie, niekonieczny jest jakikolwiek skutek;

IX. Narażenie na niebezpieczeństwo.

• art. 160 kk → narażenie na bezpośred­nie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu → umyślne lub nieumyślne;

• § 2 - typ kwalifikowany - gdy istnieje szczególny obowiązek opieki;

• § 4 - czynny żal (dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo) - nie podlega karze;

• § 5 - gdy nieumyślnie - ściganie na wniosek;

• art. 161 kk → narażenie na zarażenie (HIV, albo inne choroby weneryczne, zakaźne, ciężka, nieuleczalna choroba lub realnie zagrażająca życiu) → przestępstwo indywidualne;

X. Nieudzielenie pomocy w niebezpieczeństwie.

• art. 162 kk → przestępstwo powszechne, formalne polegające na zaniechaniu;

• gdy jest obowiązek pomocy - może odpowiadać za spowodowanie skutku przez zaniechanie (np. art. 155 kk);

• nie ma przestępstwa - gdy udzielanie pomocy mogłoby narazić pomagającego lub inną osobę na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, ale musi być poważne i nie może dot. uszczerbku majątkowego;

• nie ma przestępstwa - gdy możliwe jest udzielenie pomocy przez podmioty do tego zobowiązane oraz gdy konieczne jest poddanie się zabiegowi lekarskiemu;

17

---