9. KLASYCYZM, SENTYMENTALIZM - Z DZIEJÓW POJĘCIA I TERMINU
KLASYCYZM - Prąd polegający na nawrocie do wzorów antycznych literatury greckiej i rzymskiej. Przejawił się w odrodzeniu i powracał w innych okresach; odżył we Francji w XVII w skąd przejęty został do literatury polskiej z pewnymi odchyleniami (Pseudoklasycyzm)
KLASYCYZM, prąd literacki w sztuce i literaturze europejskiej. Od XVI w. we Włoszech, rozkwit we Francji w XVII w. Modny w okresie oświecenia (XVIII w.), pojawił się jeszcze w XIX stuleciu. Nawiązywał do antyku.
W wersji francuskiej związany był z racjonalizmem, miał łączyć piękno i prawdę z trwałymi wartościami akceptowanymi przez rozum. Propagował harmonię kształtów i umiar, unikając skrajnych wartości estetycznych, jak komizm satyryczno-groteskowy czy gwałtowny tragizm. Sięgano chętnie po takie formy, jak: epos, tragedia nawiązująca do starożytności, poematy dydaktyczny i opisowy, oda, satyra, bajka.
W Polsce widoczny od połowy XVIII w. w twórczości najwybitniejszych pisarzy okresu stanisławowskiego. Tzw. klasycyzm warszawski (klasycyzm postanisławowski) zaistniał w pierwszym 30-leciu XIX w., w Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym, zwany przez niechętnych "pseudoklasycyzmem". Uprawiali go np. K. Koźmian, L. Osiński, A. Feliński, J. Śniadecki.
Cechy klasycyzmu:
wzorowanie się na tematyce i architekturze starożytnej Grecji i Rzymu (rzymski Panteon i Partenon w Atenach)
chęć wiernego odwzorowania elementów dekoracji, stroju czy architektury Antyku
statyka zamiast dynamizmu
oszczędność wyrazu
spokój - przeciwieństwo barokowej ekspresji
uwypuklenie cnót obywatelskich w przeciwieństwie do rokokowej frywolności
obraz idealistyczny
kształt ważniejszy niż barwa
tematyka moralizatorska, często propagandowa (np. Jacques-Louis David Śmierć Marata)
ukazywanie momentu przed ważnym wydarzeniem lub akcją (np. Jacques-Louis David Przysięga Horacjuszy)
używanie silnego strumienia, "snopu" światła (np. Jacques-Louis David Śmierć Sokratesa)
PSEUDOKLASYCYZM - Kierunek literacki przejawiający się w literaturze polskiej pod koniec okresu oświecenia wzorujący się na klasycyzmie francuskim; ograniczał swobodę twórczą regułami poetyki klasycznej, dbał szczególnie o kunsztowność utworów, przyswoił literaturze polskiej szereg odmian literackich antycznych i francuskich.
SENTYMENTALIZM - 1. Kierunek, który przejawił się w literaturze XVIII i w początku w. XIX; w przeciwieństwie do racjonalizmu pierwszeństwo dawał czułości serca, a nie rozumowi, lubował się w nastrojach melancholijnych i sielankowych. 2. Kategoria estetyczna polegająca na ujęciu przedmiotu z sentymentalnym zabarwieniem uczuciowym, powierzchowną tkliwością, stylizowaną rzewnością i wdziękiem.
Sentymentalizm, prąd literacki występujący w różnych krajach w okresie oświecenia. W Polsce zrodził się w latach 1760-1770, istniał do czasu powstania romantyzmu (ok. 1822). W przeciwieństwie do klasycyzmu, który głosił ład i harmonię świata mając charakter dworski, sentymentalizm był związany z awansem społecznym klas średnich, szczególnie mieszczaństwa.
Propagował uczuciowy stosunek do rzeczywistości. Nawiązywał do teoriopoznawczych tez empiryzmu i sensualizmu (D. Hume, E.B. Condillac) oraz literacko-filozoficznych koncepcji J.J. Rousseau, uznającego poznanie zmysłowe za najważniejsze źródło wiedzy o świecie.
Bohaterem literackim stał się człowiek wrażliwy, czuły, skłonny do refleksji, kochający przyrodę. Sentymentalizm opierał się na tradycjach ludowych, a także stylizowanych na ludowość, np. osjanizm. Posługiwał się m.in. takimi formami, jak: romans sentymentalny, drama mieszczańska, liryka osobista, sielanka, tzw. komedia łzawa.
Tendencje sentymentalistyczne pojawiły się w XVIII w.: w Anglii - w komedii (R. Steele), tzw. tragedii domowej (L. Lillo, E. Moore), poezji sielankowej (J. Thompson, T. Gray), w powieściach S. Richardsona, O. Goldsmitha i L. Sterne'a, którego Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy (1768, wydanie polskie 1817) odniosła międzynarodowy sukces.
We Francji, gdzie największą rolę (także w odniesieniu do innych literatur europejskich) odegrała twórczość J.J. Rousseau, np. Nowa Heloiza (1761, wydanie polskie niepełne 1961), do nurtu sentymentalizmu należeli także m.in. D. Diderot, L.S. Mercier.
W Niemczech sentymentalizm wystąpił m.in. w poezji J.H. Vossa, Ch.F. Gellerta i S. Gessnera (od jego nazwiska wywodzi się specyficzna wersja sentymentalizmu, zwana gessneryzmem).
W Rosji sentymentalizm hołdowali A.N. Radiszczew (Podróż z Petersburga do Moskwy 1790, wydanie polskie 1954) i N.M. Karamzin.
Polski sentymentalizm ukształtował się w twórczości poetyckiej F. Karpińskiego, F.D. Kniaźnina, K. Brodzińskiego, wystąpił także w powieściach M. Wirtemberskiej, F. Bernatowicza, L. Kropińskiego, C. Godebskiego, F.S. Jezierskiego, M. Krajewskiego, F. Skarbka, J.U. Niemcewicza. Odegrał znaczną rolę w kształtowaniu preromantyzmu.
KLASYCYZM
Walka o unowocześnienie języka narodowego, wzbogacenie jego słownictwa, frazeologii, o poszerzenie obszaru znaczeniowego wysunęła się na czoło zagadnień literackich już od początku Oświecenia. Odrzucając konstrukcje oparte na barokowym koncepcie i makaronicznej ornamentyce postulowano kształt wypowiedzi jasny i zrozumiały, przydatny do wyrażania problemów współczesności. Tendencje te pojawiły się już w okresie renesansu, wtedy jednak uznawano wyższość kultury antyku, łaciny i greki, natomiast w czasach Oświecenia dochodzi do wysunięcia na plan pierwszy języka narodowego, jako narzędzia przydatnego w demokratyzacji stosunków, zdolnego obsługiwać wszystkie dziedziny życia.
Dość istotną rolę w tym procesie odegrał prowadzony pod koniec XVII w. we Francji tzw. spór nowożytników ze starożytnikami (quelle des anciens et des modernes), w którym przeciwstawiono literaturze greckiej i rzymskiej osiągnięcia literatur narodowych, przede wszystkim francuskiego klasycyzmu: Moliera, Corneille'a, Racine'a, z włoskich Ariosta i Tassa, uważając, że dorównują one całkowicie wzorom antycznym, uznanym dotąd za niedoścignione, a w wielu wypadkach nawet je przewyższają. Zgłaszano postulatu zerwania z naśladownictwem, uprawiania twórczości wyrosłej ze źródeł rodzimych, współczesnych, co wyrażało się w polemice o machinę bogów w epopei, w kwestionowaniu przydatności rekwizytów mitologicznych, stanowiących główne tworzywo klasycystycznej metaforyki. Istotną rolę odegrały spory o eufonię słowa i zdania, sposób powiększania zasobów języka narodowego przez tworzenie neologizmów, wskrzeszanie wyrazów dawnych itd. Ogniskowały się one wokół słownika Akademii Francuskiej (1694).
W Polsce czasów saskich w miarę obniżania się kultury rozwój prozy, ilustrującej bezpośrednio poziom życia umysłowego kraju, uległ zahamowaniu, barokowe koncepty stają się jałowe i niesmaczne, uderza w nich prymitywizm, schematyzm i ubóstwo języka, widoczne w podręcznikach retoryki. Gotowe wzory tworzyły szablon, z którego można było korzystać bez zbytniego wysiłku. Pierwszy głos opozycji przeciw temu stanowi rzeczy pochodzi z kręgu reformującej się szkoły pijarskiej: podręcznik retoryki Konarskiego De emendandis eloquentiae vitiis (O Poprawie wad wymowy 1741). Ograniczony wprawdzie do zagadnień stylu i języka łacińskiego, dotyczył jednak pośrednio polszczyzny, stanowiąc wstęp do żywych polemik, które rozgorzały w latach następnych. Przeciwstawiając stylom poetyckim prozaiczne, domaga się Konarski oszczędnego stosowania w prozie zbyt odbiegających od potocznego rozumienia przenośni i innych środków literackich. Jest to polemika z „azjanizmem” frazeologii saskiej, późnobarokowej; na konkretnych przykładach zostały zakwestionowane i odrzucone alegoryczne formy wypowiedzi, wymyślne kalambury, koncepty, wreszcie nadmierna aluzyjność i peryfrastyczność stylu. W zakresie składni zaleca Konarski styl periodyczny o regularnej budowie, cyceroński, nie pochwala natomiast tzw. stylu ucinkowego, operującego krótkimi jednostkami syntaktycznymi, obfitującego w elipsy, właściwego Senece i Tacytowi. Wystąpienie Konarskiego było początkiem walki z konceptowym stylem saskim i makaroniczną ornamentyką.
W roku 1744 wyszedł tom I słownika francusko - polsko - niemieckiego Michała Abrahama Trotza (t.2 1747, t.3 1764, t.1772), kodyfikujący stan świadomości współczesnej w zakresie słownictwa i frazeologii. W grupie wybitnych pogromców „mowy mieszanej”, makaronizmów, należy wymienić Franciszka Bohomolca, który w De Lingua Polonica collquium (1752), wydanym też w zmienionej wersji w przekładzie polskim w roku 1758 pt Rozmowa o języku polskim, w utworze napisanym na wzór popularnych ówcześnie w literaturze europejskiej „rozmów zmarłych”, zaatakował styl konceptowy, makaroniczny, jako opóźniający rozwój języka polskiego. Walkę tę prowadził również w tzw. komediach konkwitowych. Świadomość potrzeby wzbogacenia polszczyzny w nowoczesne środki wyrazu towarzyszyła wielu tłumaczom, którzy musieli wypowiedzieć treści dotychczas nie określane, jak np. przy tworzeniu terminologii naukowej, zdominowanej dotąd przez łacinę. Pojawiają się próby twórczości oryginalnej, zwłaszcza w zaniedbanych dziedzinach prozy polskiej, np. języka miłosnego, intymnych zwierzeń, subtelnego dowcipu.
Na tle olbrzymiej masy poezji czasów saskich, prawie w całości barokowej, zaczyna się pojawiać w latach 50 nurt poezji klasycystycznej, nawiązującej do wzorów francuskich, a także do rodzimych tradycji preklasycyzmu z okresu renesansu, które przetrwały w poetykach szkolnych czasy baroku. Obok prac oryginalnych można zanotować coraz liczniejsze przekłady i adaptacje. Celowało w nich dwóch autorów: znany bibliofil i współtwórca biblioteki Józef Andrzej Załuski oraz Józef Epifani Minasowicz, współpracownik Załuskiego w realizacji jego programu naukowego i literackiego [...]
Oficjalnie w literaturze od lat 60 do 80 główną rolę odgrywał klasycyzm (w Polsce).
Klasycyzm jako doktryna literacka i typ literatury został ukształtowany we Francji XVII w. natomiast za epokę preklasycyzmu przywykło się uznawać renesans z twórczością Pierre Ronsarda i innych poetów grupy Plejada. Mecenasem tej literatury był twórca monarchii absolutnej, Ludwik XIV - „król - słońce”, skodyfikował ją Nicolas Boileu w poemacie dydaktycznym Sztuka poetycka (1674). Wybitne dzieła Moliera, Corneill'a, Racine;a wysunęły ją na czołowe miejsce w Europie, uznana została za niedościgniony wzór. Klasycyzm francuski tworzył program sztuki dydaktycznej, miał propagować cnoty i wartości pielęgnowane w środowisku dworskim, jego podstawą był XVII wieczny racjonalizm. Poezję wliczano do nauk wyzwolonych, przypisywano jej podobne jak nauce funkcje poznawcze, za kryterium piękna uważano rozum, któremu ściśle podporządkowano wyobraźnię. Literatura oparta na wiedzy służyła celom praktycznym, stąd dyskursywny charakter ówczesnej poezji oraz nadrzędności retoryki, uznawanej za szkołę klasycyzmu. Obowiązywała zasada jasnych i wyraźnych idei, mająca swe źródło w intelektualizmie Kartezjańskiej metody poznania. Przyroda, rzeczywistość zewnętrzna - to świat podrzędny wobec natury ludzkiej, łatwo poznawalny, ale poznanie owo ma charakter aprioryczny, z góry narzucony jest jego kierunek. Poznajemy wprawdzie, sądzili klasycyści, za pomocą zmysłów, ale otrzymujemy za ich pośrednictwem szereg wrażeń nieistotnych, szczegółów nieraz fałszywych. Należy je odrzucić i dotrzeć do „substancji”, czyli istoty rzeczy.
Z przyjęcia takich założeń wynika zasada wyboru pewnych cech tworzących ideę przedstawianej rzeczywistości, które prowadziłyby do jej „ogólności” kosztem szczegółów, konkretów. Obraz powstały w ten sposób odznaczał się znakomitą symetrią części i całości, sprawiał wrażenie ładu i porządku. Klasycyzm, jako sztuka zorientowana intelektualnie, obcy był indywidualizmowi i subiektywizmowi. Symetria i ów „porządek naturalny” miały służyć afirmacji określonego porządku filozoficznego i społecznego czasów monarchii absolutnej. Widać to wyraźnie w podziale na gatunki poetyckie: na pierwszym miejscu stawiane są gatunki „Królewskie” - epopeja i tragedia, i tylko bohaterom pochodzącym z kręgu elity dworskiej dane było przeżywać wielkie uczucia, brać udział w wielkich wydarzeniach.
Od lat 50 XVIII w. w literaturze polskiego Oświecenia na plan pierwszy wysuwa się klasycyzm, czemu towarzyszą również wypowiedzi i programy teoretyczne. Wprawdzie zakwestionowany w nich został porządek moralny okres feudalizmu, prezentowany w klasycyzmie, a do literatury wkraczają nowi bohaterowie, człowiek naturalny przeciwstawiony zostaje cywilizacji i społeczeństwu, w procesie zaś poznawczym podstawę stanowi nie racjonalizm, lecz empiryzm - w Polsce rozwija się, inspirowany przez koła dworskie, klasycyzm nawiązujący do wzorów francuskich i rodzimych tradycji preklasycyzmu renesansowego. Istnieją nadal tendencje do ujmowania go jako całościowej doktryny, otrzymuje on jednak inną, oświeceniową motywację, co powoduje dość istotne przeobrażenie w samej doktrynie. Występuje dążność do traktowania klasycyzmu jako szkoły literackiej, propozycji otwarte, podatnej na zmiany związanej z wymaganiami współczesności.
Związek retoryki i poezji wynikał z tradycyjnego pojmowania doktryny klasycystycznej, ograniczał jednak Golański część elokucyjną o stylu, figurach i tropach, rozwinął natomiast rozważania ogólniejszej natury, przeciwstawił barokowej teorii elokucji inwencje, przy czym wzorem Konarskiego wywodził ją z dobrej znajomości logiki. Koncesje na rzecz praktyki literackiej widoczne są w traktowaniu tragedii i epopeil; eksponuje je Golański nadal jako czołowe gatunki poetyckie, jednak dopuszcza w tragedii bohaterów o niższej kondycji, co było wyraźnym ustępstwem na rzecz dramy. Nie omawia natomiast w swoim traktacie wzorem La Porte'a nowych, uprawianych wówczas form literackich, celem jego jest zatem modernizacja klasycyzmu, przystosowanie go do wymogów Oświecenia, bez respektowania rzeczywistości literackiej, w której poszukiwanie koncepcji pozytywnego bohatera miało miejsce w gatunkach znajdujących się poza zasięgiem poetyki, mianowicie w dramie i powieści.
W praktyce literackiej przepisy klasycystyczne nieczęsto były przestrzegane, jak to widać w twórczości najwybitniejszych klasycytów, przede wszystkim Krasickiego. Dotyczyło to zwłaszcza tzw. wielkiego, królewskich gatunków, jak tragedia i epopeja. Okazało się, że mniejsze formy, jak oda, list poetycki, sielanka, poemat heroikomiczny, bajka, satyra i poemat opisowy, mogąc być przydatne dla celów oświeceniowej dydaktyki, wyrażać nowe postawy i konflikty, zabrakło natomiast narzędzi do przeprowadzenia prób majacych na celu określenie wzoru pozytywnego bohaterów. Sięgnięto więc do form spychanych dotąd na margines, nie ujmowanych przez poetyki, jak powieść, czy wyraźnie antyklasycystycznych gatunków, jak drama i opera komiczna. Pojęcie literatury, obejmujące w klasycyzmie poezję i retorykę, rozszerzyło się na inne formy wypowiedzi prozaicznej, tzw. belles - lettres, skąd dzisiejszy termin „beletrystyka”.
Okazało się, że nie wszystkie gatunki można przystosować do nowych potrzeb. Dotyczyło to zwłaszcza tzw. „wielkich”, „królewskich” gatunków, jak tragedia i epopeja, których anachroniczność w owych czasach zmuszała autorów do wyjścia poza klasycystyczne konwencje i poszukiwania odmiennych form wyrazu. W dokonywanych próbach weryfikacji doktryny stwierdzono, że tzw. mniejsze gatunki mogą być przydatne dla celów oświeceniowej dydaktyki, wyrażać nowe postawy i konflikty, zabrakło natomiast narzędzi do przeprowadzenia prób mających na celu określeniu wzoru pozytywnego bohatera. Sięgnięto więc do form spychanych dotychczas na margines, nie uznawanych przez poetyki, jak powieść, czy wyraźnie antyklasycystycznych gatunków, jak drama i opera komiczna.
Inny kierunek adaptacji klasycyzmu, inny jago rodzaj w literaturze polskiego oświecenia reprezentowali poeci typu Trembeckiego czy Węgierskiego. Twórczość ich, opartą na ideologii oświeceniowego libertynizmu i epikureizmu, cechowała postawa krytyczna, często buntownicza wobec ówczesnej rzeczywistości. Nie stawiali sobie jednak jako celu przeobrażenia mentalności społecznej poprzez formułowanie programu dydaktycznego, określonej wizji doskonałego świata i wzoru pozytywnego bohatera. Z tego też powodu sięgali przeważnie do mniejszych form poetyckich.
W przypadku jednego (Naruszewicz, Krasicki), jak i drugiego (Trembecki, Węgierski) rodzaju widać wyraźnie tendencje do traktowania klasycyzmu jako szkoły literackiej, propozycji otwartej, podatniej na zmiany związane z wymogami współczesności.
SENTYMENTALIZM
[W Polsce] Objawiły się w nim tendencje do awansu świata uczuć i koncepcji życia nowego bohatera: mieszczańskiego i chłopskiego, a także szlacheckiego, ale o koncepcji losu skonstruowanej według etyki mieszczańskiej. Jego motywację filozoficzną najpełniej wyrażały w XVIII w dzieła Rousseau, a przede wszystkim koncepcja stanu natury genewskiego myśliciela, która w stylizacjach arkadyjskich była motywem przewodnim poezji sentymentalnej. Rosseau sądził, że cywilizacja doprowadziła do degeneracji społeczne instytucje i człowieka, do utraty jego wartości autentycznych na rzecz pozornych. Człowiek kieruje się konwencjami wytworzonymi przez sztuczne potrzeby. Ideałem byłby stan równości społecznej, w którym każdy uzewnętrzniałby swą osobowość zgodnie z jej istotą, w sposób naturalny, ludzie porozumiewaliby się bez przywdziewania masek i sztucznych póz, realizowaliby podstawowe cnoty wskazane zarówno w Dekalogu, jak i w pismach filozofów oświeceniowych. Naczelnym zadaniem była stała analiza uczuć wyrażająca się w „czułości”, związana z realizacją hasła „powrotu do źródeł”, do „stanu natury”, jako próba odzyskania utraconej jedności poprzez odtworzenie w indywidualnym przeżyciu nowej więzi emocjonalnej łączącej jednostkę ze społeczeństwem i otoczeniem, nowego typu odczuwania.
Najwcześniej, bo w latach 70, wystąpił sentymentalizm w Polsce w dramie i operze komicznej, a nawet w powieści, na wielką skalę dopiero w liryce Karpińskiego, Kniaźnina i wielu pomniejszych poetów. Style sentymentalny cechowała „czułość”, nie mając jednak nic wspólnego z wyrafinowaną rokokową czułostkowością, dążenie do przedstawienia i doskonalenia uczuć, zawartych często w długich tyradach. Założenia te sformułowane zostały w manifeście poezji sentymentalnej, mianowicie w rozprawce Franciszka Karpińskiego O Wymowie w prozie albo w wierszu (1782). Wbrew klasycystycznym kryteriom selekcji terenów inspiracji twórczej stwierdza Karpiński, iż do „warsztatu wymowy” należy „ziemia cała ze swoimi stworzeniami [...] zapędy myśli z niezliczonych czynione pobudek”. Kwestionuje również sens i przydatność jakichkolwiek norm i prawideł literackich. Wymienia trzy źródła poezji: „pojęcie rzeczy, serce czułe i piękne wzory”. Jeśli „pojęcie rzeczy” oznacza empiryczny, oparty na indywidualnym doświadczeniu sposób poznawania świata, odrzucający wszelkie z góry powzięte koncepcje idei opisywanej „natury”, typowe dla racjonalistycznej metody klasycyzmu, to postulat „serca czułego” związany był ściśle z Russowski hasłem powrotu do „stanu natury”, podstawy nowego ładu moralnego i stosunków emocjonalnych łączących jednostkę ze społeczeństwem, ładu opartego na poszukiwaniu autentycznych wartości. Sferze przeżyć emocjonalnych łączących jednostkę ze społeczeństwem, ładu opartego na poszukiwaniu autentycznych wartości. Sferze przeżyć emocjonalnych wyznacza Karspiński i Rousseu istotną rolę w strukturze osobowości człowieka naturalnego. Piękne wzory - to dzieła o silnym natężeniu uczuciowym np. Noce Younga (1742 - 1744), sielanki Gessnera czy Pieśni Osjana (1760 - 1773), stylizowane na poezję szkockich bardów, które odegrały wielką rolę w rozwoju sentymentalizmu w Europie i w Polsce. Sumując należy stwierdzić, że manifest sentymentalizmu w ujęciu Karpińskiego wynikał z praktyki literackiej, był z nią zgodny, stanowiąc inspirację w rozwoju nowego typu literatury. Wynikał poza tym z najbardziej postępowych tendencji społecznych okresu Oświecenia.