16. POWIEŚĆ POLSKIEGO OŚWIECENIA
Równolegle z tendencjami do unowocześnienia polskiej prozy w zakresie publicystyki, retoryki i dramatu można dostrzec, nieliczne wprawdzie, ale dość interesujące próby adaptacji na grunt rodzimy niektórych form oświeceniowej powieści. Należy jednak stwierdzić, iż zapotrzebowanie czasów saskich w tej dziedzinie zaspokajały jeszcze całkowicie dawne utwory o średniowiecznej nieraz proweniencji, jak Historie rzymskie, Historia o Magielonie, Historia o szlachetnej a pięknej Meluzynie itp. obok ciągle wznawianych i tłumaczonych prozą lub wierszem XVII w. romansów barokowych heroiczno - miłosnych, pasterskich, z których najbardziej poplarnymi były: Kolloander wierny Leonlildzie przyjaźni dotrzymujący Mariniego, Argenida Barclaya w przeróbce W. Potockiego, Historia Hipolita pani d”Aulnoy i Kawaler polski Prechaca. Zapóźnieni na tym polu jest widoczne nie tylko w porównaniu z Anglią i Francją, gdzie w początkach XVII w. rodzi się nowoczesna powieść, ale przede wszystkim z terenem niemieckim, na którym istnieją pewne podobieństwa z sytuacją polską, ponieważ barok panuje tam literaturze jeszcze w dwu pierwszych dziesięcioleciach XVIII w.
W romansie niemieckim ostatniej ćwierci XVII w. zachodzą poważne zmiany, zapowiadające narodziny nowych form powieściowych. Z biegiem czasu barokowy romans dworski traci swe wartości wychowawcze, staje się literaturą rozrywkową, równocześnie jednak coraz częściej życie dworu oglądane jest oczami mieszczanina. Dwór królewski czy książęcy ukazuje się jako siedlisko zbrodni, obłudy i przewrotności. W romansie pasterskim pasterz wyrusza w świat, na dwór pański i wraca z dewizą, że lepiej żyć w mierności i swobodzie w swoim stanie niż wśród przepychu dworskiego. Równolegle z napływem mieszczańskich treści zaczynają się tworzyć wartości cechujące już powieść nowożytną. Są to realistyczny opis, indywidualizacja losu ludzkiego i subiektywizm w ujęciu zdarzeń i przedmiotów. Indywidualizacja losu przejawia się choćby poprzez modne w romansie barokowym pożegnanie ze światem, przy czym świat nie jest już doliną łez, z której można się ratować jedynie ucieczką, bohater zaś narzeka tylko na swój własny los. Było to stanowisko obce barokowi, w którym idee panowały niepodzielnie nad rzeczami. Opis nie służy tu eksplikacji religijnej świadomości losu bohatera, lecz jest wynikiem bezpośredniego stosunku do rzeczy, a morał utworu występuje jako krytyczne objaśnienie osobistych czynów. Widzimy tendencję do usamodzielnienia i laicyzacji przygody, która posiada już motywację indywidualną, psychologiczną i społeczną. Człowiek przestaje być igraszką losu skonstruowanego według etyki barokowej. Nowo powstający realizm stawał się atrakcyjny nie tylko przez swą jasność i bezpośredniość opisu, ale przede wszystkim przez stworzenie nowego obrazu świata.
W wyniku tych procesów i pod wpływem inspiracji płynących z Francji i Anglii doszło w Niemczech już w pierwszej połowie XVIII w. do narodzin powieści oświeceniowej, podczas gdy w Polsce lat 1730 - 1764 na tle wznawianych stale wydań barokowego romansu można odnotować zaledwie 3 ważniejsze wydarzenia, które świadczyły o powstawaniu nowych zapotrzebowań kulturalnych. W zachodniej Europie powieść rozwijała się zarówno w opozycji wobec późnobarokowego romansu awanturniczo - miłosnego, jak i wbrew poetyce klasycystycznej, nie uznającej poza retoryką i epistolografią innych rodzajów prozy. W dużej mierze z doświadczeń nowoczesnej publicystyki, z czasopism obyczajowych wywodziły się, najogólniej rzecz biorąc, następujące formy powieści: satyryczno - obyczajowa (np. Lesage'a „Przygody Idziego Błasa”, Fieldinga „Tom Jones”), utopie, połączone nieraz w robinsonadą (np. Defoego „Robinson Crusoe”) oraz listowne powieści psychologiczne („Pamela” Richardsona, „Nowa Heloiza” Rousseau). Jest swoistym paradoksem czasów saskich, że w nielicznych próbach przekładowych i oryginalnych nawiązano właściwie do ostatniej grupy, powieści listownej, która wymagała już wykształconego języka prozy, zdolnego oddać wszystkie odcienie znaczeniowe i subtelności analiz psychologicznych.
Pierwszym utworem nowego typu w języku polskim był „romans” pedagogiczny Fenelona „Les aventures de Telemaque” (1699), przełożony najpierw wierszem przez Jana Stanisława Jabłońskiego pt. Historia Telemaka (1726), później prozą przez M. A. Trotza (Przypadki Telemaka 1750). Chociaż trudno powiązać Telemaka bezpośrednio z narodzinami powieści oświeceniowej, był on w pewnym sensie zjawiskiem prekursorskim wobec nowych tendencji, oddającym w sposób ciekawy moment przejściowy w rozwoju tego gatunku na przełomie XVII i XVIII w. Utwór powstał w okresie sporu nowożytników ze starożytnikami o wyższość prozy nad wierszem, kiedy to dokonywano prozaicznych przekładów Iliady na język francuski. Fenelon, choć miłośnik antyku, poszedł w tym wypadku za zdaniem modernistów i napisał swoją kontynuacją Odysei prozą poetycką. Przygody Telemaka, syna Ulissesa, można by uważać za rodzaj romansu edukacyjnego, przeznaczonego dla pouczenia następcy tronu, zawierającego potępienie w sposób aluzyjny zaborczej polityki Ludwika XIV, który drogą podbojów wyniszczał kraj, oraz pochwałę władcy pokojowego, dobrego gospodarza i ojca swoich poddanych. Zalecał Fenelon w zakresie polityki zagranicznej zasadę równowagi europejskiej, zgodnego współżycia państw małych i dużych, co rozwinął później abbe de Siant Pierre w traktacie Memoires pour rendre la paix perpetuellle en Europe (1713 - 1717), głosząc ideee powszechnego pokoju oraz konieczność stworzenia międzynarodowego trybunału, który rozstrzygałby spory między państwami. Krytykę Fenelona o wyraźnie antyfeudalnym ostrzu podjęła, już z innych pozycji, myśl oświecenia.
Współcześnie powstały spory na temat zakwalifikowania Telemaka Fenelona do odpowiedniego gatunku literackiego, nazywano go prozaicznym eposem, poeme en prose lub nawet romansem. W Polsce jeszcze pod koniec XVIII w pisał Krasicki: „Dzieło nieśmiertelne Temelaka lubo prozą pisane, najznamienitszym wieków naszych poematem nazwać się może”. Kiedy więc z pogardzanego przez poetykę klasycystyczną romansu powstawała w związku z nową wizją świata powieść oświeceniowa, zajmując powoli i z dużymi oporami miejsce epopei, Telemak Fenelona stanowił w okresie przełomowym ciekawy przykład demokratyzacji tego wielkiego gatunku epickiego.
Kolejną próbą, tym razem najprawdopodobniej oryginalną, był „romans w listach” z roku 1746 Aleksandra Pawła Zatorskiego, pomyślany jako „Przydatek” do wydanego w tymże roku podręcznika savoir vivre'u kawalera czasów saskich, mający pełnić praktyczną funkcję listownika jako wzoru pisania listów miłosnych. [pierwszy polski romans listowny].
Warto odnotować też „Przypadki szwedzkiej hrabiny G***” Gellerta, przetłumaczone przez Andrzeja Kurnatowskiego. Ten romans zapoczątkował w niemieckiej literaturze rozwój sentymentalizmu. Rozum miał władzę nadrzędną, pojawił się jednak postulat doskonalenia uczuć, stałej analizy i kontroli najmniejszych odruchów woli. Sprzeczność między walką o czyste uczucie a ideą użyteczności społecznej występują tu jaskrawo. Bohaterowie są tu bierni, stają się igraszką losu skonstruowanego z rekwizytów dawnych historii romansowych, pasywny charakter cnoty urasta do heroizmu. Schemat akcji przypomina romanse heroiczno - miłosne, obfitujące w nadzwyczajne przygody, rozłąki, spotkania itp. zaś opis stanów emocjonalnych został zredukowany do krótkich, banalnych przeważnie wypowiedzi. Z tradycyjnym sposobem budowania akcji kłócą się jej elementy konstrukcyjne - list i pamiętnik. Użycie ich jako jedynych składników fabuły typowo awanturniczo - miłosnej świadczy o tym, że powieść Gellerta stanowi pod względem formalnym ogniwo przejściowe od romansu barokowego w kierunku powieści psychologicznej w stylu Richardsona.
Najwybitniejszym polskim pisarzem Oświecenia był Ignacy Krasicki. Poszukując bohatera pozytywnego, który by wyrastał z korzeni sarmackich, Krasicki ostatecznie odnalazł go w napisanych przez siebie dwóch powieściach - „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” i „Panu Podstoli”. „Doświadczyński” jest utworem scalającym w sobie prawie wszystkie elementy nowoczesnej oświeceniowej powieści: satyryczno - obyczajowej, przygodowej, robinsonady połączonej z utopią. Już w samej jego konstrukcji zawarł Krasicki polemikę z tłumaczonym i przerabianym w czasach saskich romansem awanturniczo - miłosnym, opartym na rozbudowanej fabule bez pretensji wartościowania etycznych postaw bohaterów, oderwanym całkowicie od problematyki współczesnej.
Zaakcentowaniu „prawdziwości” przedstawianych w powieściach Krasickiego spraw służy forma relacji pamiętnikarskiej. W pierwotnym pomyśle miał to być nawet „manuskrypt znaleziony”. Całość składa się na satyryczny obraz Polski sarmackiej, przedstawia na losach młodego Mikołaja wadliwy system wychowawczy, rozkład instytucji społecznych i państwowych, szkodliwość istniejących wzorców obyczajowych.
Pojawia się tu ideał społeczeństwa nie skażonego destrukcyjnymi wpływami cywilizacji, ideał postulujący zgodność między istotą człowieka i jej uzewnętrznieniem. W księdze I Krasicki operuje stylem chłodnej narracji, z przewagą postawy satyrycznej, wykorzystuje w mistrzowski sposób elementy parodii. W księdze II i w niektórych partiach III przeważa styl dyskursywny, rezonerski, przetykany od czasu do czasu wstawkami przypominającymi retorykę kaznodziejską..
Dalszy rozwój powieści polskiej to raczej naśladownictwo powieści Krasickiego. Wyjątkiem była Podolanka wychowana w stanie natury Dymitra Michała Krajewskiego, która przyniosła nowe, sentymentalne próby. Warto zwrócić uwagę na to, że na świecie w domach magnackich i szlacheckich przeważały zazwyczaj powieści satyryczno - obyczajowe, robinsonady i utopie, powiastki filozoficzne, natomiast modne damy czytały utwory sentymentalne, w stylu „Cierpień Młodego Wertera” Goethego.
Powieść ta piętnowała romanse późnobarokowe o rozbudowanej fabule, lecz oderwane od rzeczywistości i nie wartościujące postaw postaci. Nawet drobne realia obyczajowe, cechy szczególne krajobrazu czy przedmiotu mają duże znaczenia, a klasycystyczna zasada typowości ulega naruszeniu.
Zaczęło się od kilku tłumaczonych utworów (np. Voiture'a Historia Alcydala z Zelidą). Popularny był Wolter, który w swych powiastkach filozoficznych piętnował i pokazywał szkodliwość i bezsens obecnego systemu. Naśladowcą „powiastki wschodniej” w Polsce został Krasicki.
Co ciekawe, o ile w Polsce wiele powiastek i powieści obyczajowo - satyrycznych było tłumaczonych na język ojczysty, o tyle zabrakło u nas tłumaczeń robinsonad i utopi (poza tłumaczeniem „Robinsona Krusoe” Daniela Defoe). Nie przetłumaczono również tak wybitnych dzieł reprezentujących sentymentalny kierunek, jak „Cierpienia Młodego Wertera” Goethego (reprezentują nowy typ odczuwania, charakterystyczny dla sentymentalizmu). Powieści sentymentalne tworzone były na nowych zasadach - akcja zewnętrzna, przygodowa, zredukowana do minimum; największy nacisk położono na opis przeżyć bohaterów, a do ich przedstawienia używano form pamiętnikarskich i listowych.
Na powstanie pierwszej nowożytnej powieści w Polsce - Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Ignacego Krasickiego - i wielu innych wpłynęło więc wiele czynników:
- inspiracja rozwijającej się powieści europejskiej w zakresie założeń konstrukcyjnych i form narracji;
- doświadczenia romansu i innych, wcześniejszych gatunków prozy, jak relacja historyczna (w zakresie przedstawiania bohaterów), pamiętnik (relacja o zdarzeniach), proza moralistyczna;
- wykształcenie się małych form epickich (obrazek, portret, szkic charakterologiczny, opowiadanie), drukowanych przede wszystkim na łamach czasopism (Monitori)
- charakterystyczna dla niektórych nurtów filozofii oświecenia postawa poznawcza, przejawiająca się w empirycznym zainteresowaniu rzeczywistością oraz sentymentalizm J. J . Rousseau
Wśród polskich powieści oświeceniowych wyróżnić można różne typy; są to:
- Powieść edukacyjna - pokazuje kolejne etapy życiowej edukacji bohatera, kształtowanie się jego światopoglądu, przekonuje czytelnika do pewnych postaw lub działań;
Powieść traktat - czyni głównego bohatera postacią wzorcową, czytelnik ma zaakceptować jego postawę i poglądy wyrażane w wypowiedziach;
Powieść pseudohistoryczna - kostium historyczny stanowi w niej jedynie pretekst dla sentymentalnych i sensacyjnych wątków fabularnych, służy ukazaniu problematyki aktualnej;
Powieść czuła - skupia się na przeżyciach wewnętrznych bohaterów, zmianach dokonujących się w ich psychice pod wpływem uczuć, doświadczeń życiowych;
Powieść gotycka - to powieść grozy; jej sensacyjna, fantastyczna i tajemnicza fabuła służy zaciekawieniu i rozrywce czytelnika, odwołuje się do jego wyobraźni;
Powieść obyczajowa - za pomocą rozmaitych środków przedstawia współczesną jej obyczajowość.
Warto wymienić również prozę literatury barskiej. (jest to już przez kogoś opracowane, jeśli się nie mylę, to przez Błażeja).