Literatura oświecenia
6. CZASOPIŚMIENNICTWO. CZASOPISMA UCZONE REDAGOWANE PRZEZ MITZLERA de KOLOF. „MONITOR” - NAJWAŻNIEJSZE CZASOPISMO MORALNO-OBYCZAJOWE W POLSCE XVIII w. „ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE” - ORGAN „OBIADÓW CZWARTKOWYCH”. CZASOPISMA POLITYCZNE, m.in. „GAZETA NARODOWA I OBCA”.
Czasopisma podawały początkowo wiadomości głównie z zagranicy, przedrukowywane z cudzoziemskich czasopism, dział krajowy był ubogi, ograniczał się do kroniki dworskiej, czasem urozmaicony sensacyjnymi wiadomościami o kometach, morderstwach, kradzieżach. Braki te rekompensowały tzw. gazety pisane, sporządzane przez specjalnych korespondentów dla magnatów i bogatej szlachty, zawierające szeroki zestaw faktów.
Pierwsze czasopisma „uczone” na terenie Rzeczpospolitej pojawiały się od drugiego dziesiątka XVIII wieku na terenie Pomorza, w Gdańsku i Toruniu. Saksończyk, Wawrzyniec Mitzler de Kolof, uczeń Wolffa i Gottscheda, przyjechał do Warszawy, gdzie założył drukarnię i, wykorzystując bibliotekę Załuskich, podjął nowatorskie inicjatywy wydawnicze. Wydawał czasopisma „uczone” - dwumiesięcznik „Warschauer Bibliothek” (1753-1755) oraz kwartalnik „Acta litteraria” (1755-1756). Program obu pism: chodziło nie tylko o rozwój nauk w kraju, ale i o rehabilitację kultury polskiej, przede wszystkim książki, za granicą, gdzie od dłuższego czasu świeciła ona nieobecnością. Pierwsze pismo było w języku niemieckim. Stanowiły one wyciągi z dzieł autorów polskich, popularyzowały autorów złotego wieku kultury polskiej, okresu renesansu. „Warschauer bibliothek” propagował program Biblioteki Załuskich (Programma litterarium), oceniał bieżącą produkcję literacką oraz krytykował fakt braku państwowego mecenatu nad kulturą w Polsce. „Acta litteraria” - miały przewagę problematyki prawno-ustrojowej, co wiązało je ściśle z programem reformy politycznej. W 1758r. Mitzler powołuje do życia miesięcznik popularno-obyczajowy „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone albo Magazyn Wszystkich Nauk do Szczęśliwego Życia Ludzkiego Potrzebnych”. Umieszczał on wyciągi z pism obcych i artykuły oryginalne z zakresu medycyny, rolnictwa, przemysłu i handlu, prowadził propagandę nowych doktryn ekonomicznych.
„Monitor” - pierwszy numer ukazał się 21 marca 1765 roku. Wydawany był aż do końca 1785r. dwa razy w tygodniu, zawierał 8 stron druku. Pismo stało się główną trybuną propagandową ośrodka królewskiego, towarzyszyło wiernie wszelkim jego akcjom i poczynaniom. „Monitor” odrzucił niemal całkowicie założenia publicystyki staropolskiej, opartej na konstrukcji retorycznej, nasyconej topiką klasycystyczną. Nowe realizacje wychodziły od obserwacji konkretów, szczegółów osadzonych mocno we współczesnym klimacie obyczajowym, podporządkowane były dyscyplinie empirycznego rozumowania, rezygnowały z peryfrazy na korzyść mowy potocznej, nazywającej rzecz po imieniu. „Monitor” korzystał ze wzorów czasopism wcześniejszych, a najbardziej ze „Spektatora”. W większości przypadków była w nim zamieszczana twórczość rodzimych autorów, przede wszystkim Krasickiego i Bohomolca. Artykuły „Monitora” prezentowały krótkie formy: esej, felieton, artykuł, reportaż, list do redakcji i odpowiedź, powiastkę moralną lub filozoficzną, portret, diariusz. Najciekawszy okres „Monitora” to lata 1765-1767. Spadek zainteresowania czasopismem wiąże się z klęską ośrodka królewskiego w konfederacji barskiej. Po 1773r. nastąpiło ponowne ożywienie działalności pisma, bierze ono udział w dyskusjach związanych z powstającą Komisją Edukacji Narodowej, zajmuje się problematyką bieżącą. Prowadzi wówczas je Mitzler, a po jego śmierci w 1778r. „Monitor” przeżywa okres spadkowy, wreszcie w 1785r. kończy swój żywot. W czasie dla siebie najkorzystniejszym, „Monitor” był ideologią oświecenia polskiego oraz szkołą literacką. W dziedzinie filozoficznej radykalizm pisma objawiał się w krytyce i negacji feudalnych instytucji, przywilejów, mitów i opinii. Religii nie atakowano, nawet przytaczane były deklaracje jej wierności. „Monitor” głosił jednak hasła tolerancji religijnej, moralności naturalnej, opartej na rozumowych przesłankach, zgodnych z tezami Locke'a i innych filozofów oświecenia. Propagowano nauki eksperymentalne, edukację świecką. Pismo wykreowało koncepcję bohatera szlacheckiego (przeciwstawienie negatywnego sarmaty nowoczesnemu „europejskiemu” szlachcicowi, człowiekowi oświeconemu, ubranemu w strój francuski), mieszczańskiego (chwalenie mieszczan, docenianie rzemieślników i ich cnót) oraz chłopskiego (walka o równouprawnienie bohatera chłopskiego - najpierw na terenie moralnym). Zasługą pisma było przede wszystkim wywołanie pierwszego w XVIII wieku fermentu intelektualnego, który umożliwił dalszy rozwój polskiej kultury i literatury oświeceniowej. Odegrało ono też rolę szkoły literackiej dla prozy polskiej XVIII wieku.
W pierwszych latach panowania Stanisława Augusta nie doszło do ukształtowania się nowych form poezji polskiej. Dopiero od momentu powstania „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” można mówić o podejmowaniu poważniejszych prób w tej dziedzinie. Król w czasie sejmu delegacyjnego podejmował próby zgrupowania wokół siebie ludzi pióra, artystów i uczonych. Skupiali się oni na słynnych obiadach czwartkowych. Organem wydawniczym „czwartków” stały się „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, redagowane najdłużej przez Adama Naruszewicza. W gronie tym poruszano tematy wagi państwowej, np. sprawę kodyfikacji praw, prowadzono dyskusje filozoficzne, przede wszystkim występowali autorzy ze swoimi utworami. Uczestnikami „czwartków” byli: A. Naruszewicz, Ignacy Nagurczewski, Wojciech Jakubowski, Stanisław Trembecki, Celestyn Czaplic, Ignacy Potocki, Wincenty Skrzetuski, itd. Krasicki rzadko bywał na obiadach, gdyż po 1773r. mieszkał w granicy państwa pruskiego. „Zabawy” wychodziły raz na tydzień. Pierwszym redaktorem był Jan Albertrandi, potem Naruszewicz. Pismo nawiązywało do tradycji staropolskich, uważało się za ich kontynuację. Kwitł szczególny kult Kazimierza Wielkiego, zrodziła się koncepcja opracowania życiorysów sławnych polskich mężów (Chodkiewicza, Czarnieckiego, Jerzego Ossolińskiego). Tłumaczono, przekładano i adoptowano poezję antyczną (kult Horacego). Gatunki uprawiane w „Zabawach”: ody, sielanki, poematy sielskie, satyry, bajki i epigramaty. Oprócz poezji zamieszczano na łamach „Zabaw” sporo utworów prozaicznych, przeważnie mów, nawiązujących do wzorów Cycerońskich. Wielka rola tego pisma polega przede wszystkim na tym, że na jego łamach podejmowane były po raz pierwszy na taką skalę w Polsce osiemnastowiecznej próby mające na celu wykształcenie nowoczesnych form i języka poezji.
Czasopisma polityczne pojawiły się w okresie Sejmu Wielkiego i odegrały wówczas dużą rolę w kształtowaniu opinii publicznej. Należy tu wymienić najpierw informacyjno-polityczne „dzienniki” (ukazywały się ona 2 razy/tydzień): „Gazetę Warszawską” ks. Łuskiny oraz „Gazetę Narodową i Obcą”. Organ Łuskiny, atakowany za konserwatyzm i klerykalizm, przyjął w pierwszych miesiącach sejmu postawę lojalną wobec Stanisława Augusta, aprobującą sojusz polsko-rosyjski. Po wybuchu Rewolucji Francuskiej przeszedł do opozycji, łącząc się z targowiczanami. „Gazeta Narodowa i Obca” powołana do życia 1 stycznia 1791r. przez członków stronnictwa patriotycznego o orientacji propruskiej, J. Ursyna Niemcewicza, Józefa Weyssenhoffa, a także Tadeusza Mostowskiego i Stanisława Szymańskiego jako redaktora, propagowała hasła sojuszu szlachecko-mieszczańskiego, podawała obfite wiadomości zagraniczne, zwłaszcza z Francji, usiłując z powodzeniem nakłonić umysły do akceptacji przygotowywanej ustawy majowej. W porównaniu z organem Łuskinowskim „Gazeta Narodowa i Obca” miała charakter nowoczesny. Inne czasopisma to „Korespondent Warszawski” (powołany w rocznicę Konstytucji 3 maja) oraz „Pamiętnik Historyczno-Polityczny” (stał się nieoficjalnym periodykiem Kuźni Kołłątajowskiej). Bujny rozkwit czasopiśmiennictwa w stolicy i na prowincji przerwała targowica, uległy wtedy likwidacji postępowe pisma („Pamiętnik”, „Gazeta Narodowa i Obca”), inne zostały zawieszone.