Pod pojęciem prawa pracy rozumiemy zespół norm prawnych regulujących stosunki pracy podporządkowanej, a także niektóre inne związane ze stosunkiem pracy. Przedmiotem prawa pracy są m.in. warunki, które muszą spełniać osoby nawiązujące stosunek pracy, sposób nawiązania, zmieniania i ustania stosunku pracy, wynagrodzenie za pracę, urlopy, odpowiedzialność pracownika i pracodawcy za nienależyte wypełnianie swoich obowiązków. Wśród innych stosunków nierozerwalnie związanych ze stosunkiem pracy można wymienić: stosunki dotyczące zabezpieczenia materialnego pracowników i ich rodzin na wypadek choroby, macierzyństwa, starości, inwalidztwa lub utraty życia; stosunki między organizacjami związkowymi a administracją gospodarczą; pośrednictwo pracy i gospodarkę siłą roboczą.
Prawo pracy jest działem prawa o szczególnie wielkim znaczeniu społecznym. Dotyczy ono licznej grupy obywateli.
Regulując stosunki pracy staje się czynnikiem skłaniającym zarówno pracowników, jak i pracodawców do wzajemnego wypełniania obowiązków, a tym samym czynnikiem ładu i porządku społecznego w zakładach pracy. Prawo pracy spełnia trzy bardzo istotne ze społecznego punktu widzenia funkcje: ochronną, organizatorską, wychowawczą.
Głównym źródłem prawa pracy jest Ustawa z dnia 26 czerwca 1974r. - Kodeks pracy (tekst jednolity Dz. U. Nr 21 z 1998r., poz. 94 z późn. zm.). Będąc podstawowym aktem normatywnym w dziedzinie prawa pracy Kodeks nie jest jedynym, ani w pełni wyczerpującym aktem z tej dziedziny życia. Poza kodeksem pracy, istnieje wiele aktów normatywnych zawierających normy prawne prawa pracy:
Ustawa z dnia 6 marca 1981r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jednolity - Dz. U. Nr 124 z 2001r., poz. 1362 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 16 września 1982r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jednolity Nr 86 z 2001r., poz. 956 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 22 marca 1990r. o pracownikach samorządowych (tekst jednolity Nr 142 z 2001r., poz. 1593 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 23 maja 1991r. o związkach zawodowych (tekst jednolity Nr 79 z 2001r., poz. 854 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 23 maja 1991r. o organizacjach pracodawców (Dz. U. Nr 55, poz. 235 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 23 maja 1991r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz. U. Nr 73, poz. 324 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 29 grudnia 1993r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (tekst jednolity - Dz. U. Nr 9 z 2002r., poz. 85 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jednolity Nr 159 z 2004r., poz. 1667 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity - Dz. Nr 39 z 2004r., poz. 353 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 25 czerwca 1999r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jednolity - Dz. U. Nr 31 z 2005r., poz. 267).
Ustawa z dnia 30 października 2002r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 13 marca 2003r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. Nr 90, poz. 844 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 22 listopada 2003r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. Nr 228, poz. 2255 z późn. zm.).
Ustawa o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (Dz. U. Nr 166, poz. 1608 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99, poz. 1001 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004r. o indywidualnych kontach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz. 1205 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz. 1207 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210. poz. 2135 z późn. zm.).
Autonomiczne źródła prawa pracy są to akty regulujące stosunek pracy. Są to źródła charakterystyczne wyłącznie dla prawa pracy. Są to akty nie pochodzące od podmiotów wyposażonych z mocy konstytucji w kompetencje normotwórcze, regulujące tylko w obrębie prawa pracy określone materie. Stąd też nazwa autonomiczne źródła prawa pracy, jako że w obrębie innych gałęzi prawa nie występują. Tymi aktami są:
Układy zbiorowe pracy - są to porozumienia normatywne zawierane między związkami zawodowymi a pracodawcami, określające warunki, jakim powinna odpowiadać treść stosunku pracy, a szczególnie warunki wynagradzania pracowników i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą (część normatywna), postanowienia dotyczące zasad i form współdziałania stron przy stosowaniu układu, w tym obowiązków związanych z przestrzeganiem postanowień układu, wyjaśnianiem jego treści oraz rozstrzyganiem sporów między stronami w tym zakresie, czyli wzajemne zobowiązania stron (część obligacyjna), a także inne sprawy nie uregulowane w przepisach prawa pracy w sposób bezwzględnie obowiązujący między innymi zagadnienia dotyczące zatrudniania pracowników, podnoszenia i zmiany kwalifikacji pracowników, wysokość odpisu na zakładowy fundusz socjalny (tzw. trzecia część układu).
Układy zbiorowe pracy są zawierane na szczeblu zakładowym lub ponadzakładowym.
Postanowienia układu zakładowego nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia obejmującego ich układu ponadzakładowego. Zawarcie układu następuje w wyniku rokowań, które należy prowadzić w dobrej wierze i z poszanowaniem interesów drugiej strony.
Dla sfery budżetowej układ zawiera właściwy minister lub wójt gminy.
Układ zbiorowy pracy może być zawarty tylko w tych zakładach pracy, w których działają związki zawodowe.
Rozwiązanie układu zbiorowego pracy następuje z upływem czasu, na który został zawarty, lub z upływem okresu wypowiedzenia dokonanego przez jedną ze stron. Każdy układ może być rozwiązany wcześniej na podstawie porozumienia stron.
Regulaminy. Regulamin pracy ustala organizację i porządek w procesie pracy oraz związane z tym prawa i obowiązki pracodawcy i pracowników. Nie wprowadza się regulaminu, jeżeli obowiązują postanowienia układu zbiorowego pracy lub gdy pracodawca zatrudnia mniej niż 20 pracowników. Regulamin pracy ustala pracodawca w uzgodnieniu z zakładową organizacją zawodową. Wchodzi w życie po upływie 2 tygodni od dnia podania go do wiadomości pracowników, w sposób przyjęty u danego pracodawcy.
Porozumienia.
Statuty.
Akty te, aby mogły być uznane za przepis prawa pracy muszą spełniać 2 cechy normatywne:
akt taki musi być wydany zawsze na podstawie ustawy, a więc musi mieć umocowanie ustawowe,
akt taki musi określać prawa i obowiązki stron stosunku pracy, a więc pracowników i pracodawców.
Akt taki nie musi w całości dotyczyć prawa pracy, wystarczy że tylko jeden fragment tego aktu będzie dotyczył zatrudniania pracowników, by można go było uznać za autonomiczne źródło prawa pracy.
Akt taki, stojący w określonej hierarchii musi być korzystniejszy dla pracownika niż przepisy Kodeksu pracy i innych ustaw. Nie mogą one także nakładać na pracownika nowych obowiązków. Obowiązki na pracowników mogą być nakładane tylko w drodze ustawowej, natomiast te specyficzne źródła prawa pracy mogą zawierać tylko korzystniejsze dla pracowników unormowania, aniżeli wynika to z przepisów rangi ustawowej.
Podstawowe zasady prawa pracy zostały określone w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz w Kodeksie pracy.
Spośród konstytucyjnych zasad pracy, wymienić w szczególności należy prawo pracownika do wynagrodzenia według ilości i jakości wykonanej pracy, wypoczynku, ochrony zdrowia oraz pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy, zrzeszania się w związki zawodowe. Gwarantowane w zapisie Konstytucji prawo do pracy, w aktualnej sytuacji gospodarczej państwa i zachodzącym procesie przemian jest znacznie ograniczone możliwościami zatrudnienia przez poszczególne zakłady pracy.
W Kodeksie pracy wymienione są następujące zasady:
zasada zrównania praw i obowiązków wszystkich pracowników,
zasada ochrony prawnej stosunku pracy,
zasada osobistego świadczenia pracy przez pracownika,
zasada służbowego podporządkowania pracownika pracodawcy,
zasada ochrony zarobków pracownika wyrażająca się w szczególności w ustawowym ograniczeniu możliwości egzekucji z jego zarobków,
zasada ryzyka pracodawcy, tzn. że pracownik obowiązany do wykonywania określonych czynności nie odpowiada za ich końcowy efekt,
zasada tłumaczenia treści umów o pracę, układów zbiorowych i przepisów ustawodawstwa pracy na korzyść pracownika.
3
PRZEDMIOT, ŹRÓDŁA I PODSTAWOWE ZASADY
PRAWA PRACY