Prawo pracy - gałąź prawa obejmująca ogół regulacji w zakresie stosunku pracy konkretnego pracownika i pracodawcy jako stron stosunku pracy oraz regulacji dotyczących organizacji pracodawców i pracowników, układów i sporów zbiorowych, a także partycypacji pracowniczej i dialogu w zbiorowych stosunkach pracy.
W Polsce spory między pracodawcami i pracownikami rozstrzygają specjalne do tego powołane sądy pracy.
Źródła prawa pracy
W systemie prawa pracy podstawowym aktem prawnym regulującym wzajemne prawa i obowiązki stron stosunku pracy jest Kodeks pracy. Jednakże regulacje dotyczące praw i obowiązków podmiotów stosunku pracy występują nie tylko w kodeksie, ale także w innych aktach prawnych, które na ogół zawierają albo odesłanie wprost do odpowiednich przepisów kodeksu pracy lub stanowią, że przepisy kodeksu mają zastosowanie do spraw nimi nie uregulowanych.
Źródła prawa pracy reguluje art. 9 kodeksu pracy. Z przepisu tego wynika hierarchiczny ich układ:
* kodeks pracy i akty wydane na jego podstawie
* inne ustawy i akty wydane na ich podstawie określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców
* postanowienia układów zbiorowych pracy
* inne porozumienia zbiorowe,
* regulaminy, statuty określających prawa i obowiązki stron stosunków pracy.
Zasady prawa pracy
Główne zasady wynikające z k.p.
Polski kodeks pracy w art. 10 - 183 definiuje podstawowe zasady prawa pracy w następujący sposób:
1. każdy ma prawo do podjęcia pracy;
2. każdy ma swobodę nawiązywania stosunków pracy;
3. każdy ma prawo do wolności pracy, tzn na prawo do zerwania stosunku pracy;
4. pracodawca ma obowiązek poszanowania dóbr osobistych pracownika;
5. pracownicy powinni być traktowani równo;
6. nie wolno dyskryminować pracowników ze względu na rasę, płeć, wyznanie itp;
7. pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia;
8. państwo ma obowiązek chronić uprawnienia pracowników, w oparciu o automatyzm prawny;
9. pracownicy i pracodawcy mają prawo tworzyć i przystępować do organizacji zawodowych;
10. pracownicy mają prawo do partycypacji w zarządzaniu firmą w zakresie spraw dotyczących ich osobiście.
Zasady wynikające z art 300 kodeksu pracy
Ta regulacja odnosi się do przepisów kodeksu cywilnego i dopuszcza stosowanie jego przepisów, jeżeli kwestie związane ze stosunkiem pracy nie są uregulowane przez kodeks pracy (luka prawna). Ponadto regulacje kodeksu cywilnego nie mogą być sprzeczne z głównymi zasadami prawa pracy. Zasady prawa pracy w rozumieniu art. 300 są metanormami, rekonstruowanymi z norm prawa pracy i dzielą się na:
1. zasadę ochrony interesu pracownika;
2. zasadę ryzyka pracodawcy;
3. zasadę odformalizowania działań pracownika.
Zasady wynikające z Konstytucji RP
Z ustawy zasadniczej również można wyczytać zasady odnoszące się do prawa pracy, takie jak:
1. prawo koalicji;
2. zasada dialogu społecznego;
3. zasada równości;
4. ochrona pracy, zdrowia, życia pracownika.
Podstawowe pojęcia prawa pracy
* pracownik - osoba fizyczna zatrudniona na podstawie umowy o pracę, zobowiązującą do wykonywania określonej pracy
* pracodawca - osoba fizyczna lub osoba prawna, a także inna jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, która spełniając pewne wymogi prawne i społeczne, zatrudnia pracowników
* stosunek pracy - więź prawna łączącą pracownika i pracodawcę.
* wynagrodzenie (płaca) - wypłaty pieniężne oraz wartość tzw. świadczeń w naturze (towary, materiały, usługi itp.) lub ekwiwalenty wypłacone pracownikom lub innym osobom fizycznym przez jednostkę za wykonaną na jej rzecz pracę
* zatrudnienie - ogólna nazwa faktu zawarcia dowolnej formy umowy o świadczeniu pracy przez pracownika.
* zwolnienie - wygaśnięcie stosunku pracy na skutek porozumienia lub zerwania umowy o pracę przez pracownika lub pracodawcę, przed uzgodnionym czasem jej wygaśnięcia.
* umowa o pracę - dwustronne porozumienie pomiędzy pracownikiem a pracodawcą, na podstawie którego pracownik zobowiązuje się do świadczenia pracy na rzecz pracodawcy, a pracodawca zobowiązuje się do wypłacenia pracownikowi wynagrodzenia.
* umowa zlecenia - jej przedmiotem jest wykonanie określonej czynności prawnej (odpłatnie lub nieodpłatnie).
* umowa o dzieło - przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia.
* rokowania pracownicze - czynności przygotowawcze, w ramach których strony powinny wzajemnie poinformować się o okolicznościach mających znaczenie dla zawarcia i treści umowy o pracę, takich jak zakres obowiązków i płaca.
* spór zbiorowy - spór między wszystkimi lub określoną grupą pracowników z jednym pracodawcą, dotyczący np: zmiany zakresu obowiązków lub płacy.
* Strajk - najostrzejsza forma sporu zbiorowego - najczęściej polega na dobrowolnym powstrzymaniu się od pracy przez protestujących.
Stosunek pracy - pojęcie z zakresu prawa pracy oznaczające więź prawną łączącą pracownika i pracodawcę. Cechą charakterystyczną stosunku pracy jest to, że pracownik zobowiązuje sie świadczyć na rzecz pracodawcy pracę w miejscu i czasie przez niego określonym i pod jego kierownictwem, a pracodawca zobowiązuje się do zapłaty odpowiedniego wynagrodzenia.
W Polsce stosunek pracy oraz prawa i obowiązki wynikające z niego dla pracodawcy i pracownika regulowane są przede wszystkim przez Kodeks pracy
Charakter prawny stosunku pracy
Zgodnie z Art. 22 kp § 1 przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem.
Stosunek pracy może powstać na podstawie:
* umowy o pracę (nawiązywany jest na czas: określony, nieokreślony, zastępstwa lub wykonywania określonej pracy. W ten sposób zatrudnionych jest większość pracowników)
* powołania (zatrudnia się w ten sposób np. skarbnika gminy, dyrektora firmy)
* wyboru (w ten sposób nawiązuje się stosunek pracy z osobami wyłonionymi w wyborach, np. z wójtem, burmistrzem, starostą)
* mianowania (nominacji) (zatrudniani są tak przede wszystkim urzędnicy lub nauczyciele z odpowiednim stażem pracy)
* spółdzielczej umowy o pracę (w ten sposób nawiązywany jest stosunek pracy np. z członkami spółdzielni)
Stosunek pracy nie zostaje nawiązany w przypadku umów cywilnoprawnych (tzn. zawieranych według Kodeksu cywilnego a nie Kodeksu pracy):
* umowy o dzieło(przedmiotem umowy jest wykonanie określonego utworu)
* umowy zlecenie(dokonanie określonej czynności prawnej lub świadczenie innych usług; brak podporządkowania zleceniobiorcy zleceniodawcy; zleceniobiorca nie musi wykonać zlecenia osobiście)
* umowy agencyjnej(zobowiązuje agenta do stałego pośredniczenia przy zawieraniu umów oznaczonego rodzaju na rzecz zleceniodawcy lub do zawierania w jego imieniu takich umów; agent nie jest podporządkowany kierownictwu zleceniodawcy)
W związku z częstym zastępowaniem umów o pracę umowami cywilno-prawnymi(które nie gwarantują pracownikom prawa do urlopu czy gwarancji minimalnego wynagrodzenia, jeżeli nie zostaną w umowie zawarte) w 2002 roku znowelizowano Kodeks pracy, dodając zapis
Nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy, określonych w § 1[czyli wypisanych powyżej].
Nowelizacja z 2002 roku wyklucza, zatem możliwości zatrudniania pracowników, którzy pracują w ustalonych przez pracodawcę godzinach i w siedzibie firmy, na umowę zlecenia lub umowę o dzieło.
Umowa o pracę - co to takiego jest?
Umowa o pracę jest czynnością prawną, gdzie pracownik i pracodawca składają zgodne oświadczenia woli. Pracownik zobowiązuje się do świadczenia pracy na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy, w miejscu i czasie określonym w umowie. Pracodawca zaś zobowiązuje się przede wszystkim do zapłaty umówionego przez strony wynagrodzenia.
Jakie rodzaje umów o pracę wyróżnia kodeks pracy?
- umowa na okres próbny,
- umowa na czas określony,
- umowa na czas wykonania określonej pracy,
- umowa na czas nieokreślony,
- umowa o zastępstwo.
Czy na przyszłym pracodawcy spoczywają jakieś obowiązki jeszcze przed zawarciem umowy o pracę?
Tak. Pracodawca, przed zawarciem umowy o pracę, zobowiązany jest bowiem skierować pracownika na wstępne badania lekarskie. Pracodawca ponosi wszelkie koszty z tym związane.
W jakiej formie zawarta powinna być umowa o pracę?
Każda umowa o pracę, niezależnie od jej rodzaju, powinna zostać zawarta na piśmie. Ponadto forma pisemna wymagana jest również przy każdorazowej zmianie jej warunków.
A jeżeli brak jest umowy zawartej na piśmie?
Jeżeli umowa o pracę nie została zawarta z zachowaniem formy pisemnej, pracodawca powinien potwierdzić pracownikowi na piśmie wcześniejsze ustalenia co do rodzaju umowy oraz jej warunków, najpóźniej w dniu rozpoczęcia przez pracownika pracy.
Pracodawca, który nie potwierdzi na piśmie zawartej z pracownikiem umowy o pracę, dopuszcza się - zgodnie z kodeksem pracy - wykroczenia przeciwko prawom pracownika i podlega karze grzywny.
Jaka zgodnie z prawem pracy powinna być treść umowy o pracę, czyli na co zwrócić uwagę przed podpisaniem umowy?
Umowę o pracę zawiera się na piśmie, z wyraźnym określeniem stron umowy (dane pracownika i pracodawcy), rodzaju umowy (umowa na okres próbny, na czas określony itd.), daty jej zawarcia oraz warunków pracy i płacy, w szczególności rodzaju pracy i miejsca jej wykonywania, wynagrodzenia i jego składników, wymiaru czasu pracy oraz terminu jej rozpoczęcia.
Pracodawca ma również obowiązek poinformować pracownika na piśmie o obowiązującej dobowej i tygodniowej normie czasu pracy, częstotliwości wypłaty wynagrodzenia za pracę, urlopie wypoczynkowym oraz długości okresu wypowiedzenia. Informacja ta udzielona musi zostać najpóźniej w ciągu 7 dni od dnia zawarcia umowy o pracę.
Ponadto pracodawca, który nie ma obowiązku ustalenia regulaminu pracy, zobowiązany jest poinformować pracownika o porze nocnej, miejscu, terminie i czasie wypłaty wynagrodzenia oraz przyjętym sposobie potwierdzania przez pracowników przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności.
Należy podkreślić, iż w polskim prawie pracy obowiązuje zasada, iż postanowienia umowy, które są mniej korzystne dla pracownika, niż to wynika z przepisów prawa pracy, są nieważne. Na ich miejsce "wchodzą" przepisy prawa pracy powszechnie obowiązujące.
Czy pracodawca może w treści umowy ograniczyć pracownikowi możliwość dodatkowego zatrudnienia?
Prawo pracy nie zawiera postanowień zabraniających bądź ograniczających możliwość dodatkowego zatrudnienia. Wyjątek stanowią uregulowania dotyczące umów o zakazie konkurencji. Zdarza się, że pracodawcy błędnie interpretują te przepisy i zakaz konkurencji starają się regulować w ramach umowy o pracę, dodając klauzulę konkurencyjną do jej treści. Kodeks pracy jednoznacznie stanowi, iż zakaz konkurencji należy uregulować w odrębnej umowie. Niedopuszczalne jest załączanie tych postanowień do umowy o pracę.
W jakim terminie nawiązany zostaje stosunek pracy, czyli od kiedy formalnie jestem pracownikiem?
Stosunek pracy nawiązany zostaje w terminie określonym w umowie jako "dzień rozpoczęcia pracy", a jeżeli terminu tego nie określono - w dniu zawarcia umowy. Od tego dnia jesteśmy podmiotem wszelkich praw i obowiązków z tym związanych.