NIEPOWODZENIA SZKOLNE/ DYDAKTYCZNE
Niepowodzenia- sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Zakładamy przy tym, że wymagania szkoły są zgodne z uznawanymi przez społeczeństwo celami wychowania oraz adekwatne w stosunku do obowiązujących programów.
Niepowodzenia ukryte- występują wówczas, gdy nauczyciele nie dostrzegają braków w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach uczniów, mimo że braki tego rodzaju - z punktu widzenia celów oraz programu nauczania - rzeczywiście istnieją.
Niepowodzenia ukryte prowadzą zazwyczaj do niepowodzeń jawnych.
Niepowodzenia jawne- gdy nauczyciel stwierdza określone braki w opanowywanej przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy jako „niedostateczne".
Zjawisko drugoroczności i wieloroczności (jeżeli uczeń nie zdaje jakiejś klasy raz lub kilkukrotnie) prowadzi dość często do odsiewu szkolnego, tzn. do całkowitego przerwania przez ucznia nauki w szkole przed jej ukończeniem.
Przyczyny niepowodzeń
Przyczyny niepowodzeń szkolnych są na ogół wielorakie l złożone. Należy do nich np.
niechętny stosunek do nauki,
nieodpowiednie zachowanie się w szkole,
lenistwo itp.,
-a więc czynniki względnie zależne od dzieci i młodzieży
zła atmosfera wychowawcza w rodzinie,
długotrwała choroba,
różnorakie niedostatki w dydaktyczno-wychowawczej pracy szkoły itd.
- tzn. czynniki od uczniów względnie niezależne.
Przyczyny społeczno-ekonomiczne
niedożywienie
dzieci mające nieodpowiednie ubrania
nieodpowiednie lub całkowity brak podręczników
brak pomocy ze strony rodziców przy odrabianiu lekcji (brak chęci lub niewykształcenie rodziców)
niechętny stosunek rodziców do szkoły
niski poziom kulturalny rodziców
dzieci, które są obciążone już od dzieciństwa pracą w domu lub pracą zarobkową
problemy z pieniędzmi w domu (materialne problemy)
Przyczyny biopsychiczne
różnice między uzdolnieniami i zamiłowaniami poszczególnych uczniów w tym samym wieku. Różnice te utrudniają szkole pełne wykorzystanie możliwości intelektualnych zarówno dzieci bardzo zdolnych, jak i mniej zdolnych
inny rodzaj zdolności dziecka niż ten, którego wymaga szkoła
zaburzenia l braki w funkcjonowaniu procesów poznawczych u dzieci i młodzieży.
nieprzestrzeganie zasad higieny szkolnej oraz higieny psychicznej, np. nadmierne obciążanie uczniów różnorakimi obowiązkami i pracami
. Niektórzy wskazują wprawdzie na celowość przystosowania tej pracy np. do już istniejących potrzeb i zainteresowań dzieci, równocześnie jednak nie doceniają możliwości odpowiedniego rozbudzania, kształtowania i rozwijania intelektualnych potrzeb i zainteresowań uczniów. Dlatego też rejestr przyczyn niepowodzeń szkolnych nie byłby pełny, gdyby zabrakło w nim czynników tkwiących w pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela oraz w jej warunkach zewnętrznych.
Złe warunki życia
Przyczyny dydaktyczne
Czynnikiem decydującym o szkolnych losach uczniów jest - według opinii większości pedagogów współczesnych - praca dydaktyczno-wychowawcza, świadomy i celowy wysiłek pedagogiczny (por. np. Okoń 1998).
Jedną z podstawowych przyczyn dydaktycznych zjawiska niepowodzeń szkolnych jest niewątpliwie nazbyt sztywny, uniformistyczny system nauczania. System ten utrudnia indywidualizowanie pracy dydaktyczno-wychowawczej, w wielu przypadkach uniemożliwia łączenie nauki szkolnej z życiem i społecznie uwarunkowanymi potrzebami dzieci i młodzieży, skazując na niepowodzenie uczniów najsłabszych, a l najlepszym nie stwarza warunków umożliwiających ich pełny rozwój.
niedostateczna pod względem dydaktycznym praca nauczycieli oraz różnorakie braki tkwiące w takich „narzędziach" tej pracy, jak podręczniki, pomoce dydaktyczne itd.
werbalizm, jednostronny intelektualizm uprawiany w szkołach ogólnokształcących oraz ciasny praktycyzm w szkolnictwie zawodowym, stereotypowość stosowanych metod pracy dydaktyczno-wychowawczej, brak systematycznej kontroli wyników nauczania, nadmierne obciążenie uczniów obowiązkami domowymi itd.
Niepowodzenia szkolne występują zwykle obok innych przyczyn i warunkują się wzajemnie.
niewłaściwą pracę nauczyciela oraz niekorzystne „warunki zewnętrzne" (Laderriere) czy też nieodpowiednie „narzędzia" tej pracy (Okoń).
2. Dydaktyczne środki przeciwdziałania niepowodzeniom szkolnym
Na usunięcie niektórych przyczyn niepowodzeń szkolnych, takich jak brak należytej opieki nad uczniem ze strony rodziny rozbitej, niekorzystne warunki materialne lub mieszkaniowe rodziców ucznia itp., nauczyciel ma zazwyczaj znikomy wpływ i jego możliwości działania w tej dziedzinie są siłą rzeczy bardzo ograniczone. Stosunkowo duże możliwości ma on natomiast w zakresie przeciwdziałania tym przyczynom niepowodzeń szkolnych, które tkwią „w nim samym oraz w narzędziach jego pracy".
WLAKA Z NIEPOWODZENIAMI
Do podstawowych dydaktycznych środków zapobiegania i zwalczania niepowodzeń szkolnych należy zaliczyć:
• profilaktykę pedagogiczną, w tym nauczanie problemowe i nauczanie grupowe;
• diagnozę pedagogiczną, a przede wszystkim posługiwanie się takimi sposobami poznawania uczniów oraz kontroli i oceny wyników nauczania, jakie pozwalają na możliwie natychmiastowe wykrywanie powstających luk w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach każdego ucznia;
• terapię pedagogiczną, a zwłaszcza wyrównywanie wykrytych zaległości w opanowywanym przez uczniów materiale programowym poprzez indywidualizację nauczania na lekcji oraz w drodze organizowanych przez szkołę zajęć pozalekcyjnych w grupach wyrównawczych.
Profilaktyka pedagogiczna
Wyniki procesu nauczania i wychowania zależą w poważnej mierze od stosowanych przez nauczycieli form i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej. Do form i metod, które wpływają skutecznie na wzrost efektywności pracy szkoły:
nauczanie problemowe. Praca uczniów na lekcji w kilkuosobowych zespołach nad określonymi problemami o charakterze praktycznym lub teoretycznym powoduje wzrost zainteresowania nauką, wdraża ich do wspólnego przezwyciężania trudności, stwarza liczne okazje do wymiany poglądów, wyrabia krytycyzm myślenia, uczy racjonalnych metod planowania i organizacji wysiłków itd. Dlatego też nauczanie problemowe w zespołach stanowi jeden z najpoważniejszych warunków skuteczności walki z niepowodzeniami szkolnymi i z tego głównie powodu zasługuje na to, aby je uczynić podstawową formą pracy nauczyciela na lekcji.
Diagnoza pedagogiczna
Podstawą diagnozy pedagogicznej są:
indywidualne rozmowy nauczycieli z uczniami i ich rodzicami,
przygodne i ciągłe obserwacje uczniów,
wywiady środowiskowe,
badania testowe
organizowane co dwa-trzy tygodnie zebrania nauczycieli (rady klasowe).
Opiekun klasy powinien ponadto prowadzić na bieżąco dziennik obserwacji pedagogicznych w odniesieniu do każdego wychowanka,
Nauczyciele powinni również przeprowadzać w różnych formach kontrolę i ocenę wyników nauczania, aby możliwie szybko wykrywać występujące u poszczególnych uczniów braki w zakresie opanowania treści programowych np. za pomocą testów pedagogicznych oraz innych sposobów i form kontroli.
Jedną z form diagnozy pedagogicznej są systematyczne spotkania tzw. rad klasowych, tzn. zebrania wszystkich nauczycieli pracujących z uczniami danej klasy. W razie potrzeby w tego rodzaju spotkaniach mogą również uczestniczyć inne osoby, np. pracownicy biblioteki szkolnej, przedstawiciele komitetu rodzicielskiego, lekarz szkolny, zaproszeni rodzice.
Terapia pedagogiczna
Polega na wyrównywaniu luk w wiadomościach uczniów oraz w miarę możliwości zlikwidowanie ich przyczyn.” (Czajkowska I 1989, s.73)
Formy pracy terapeutycznej dzielimy na zajęcia indywidualne i zbiorowe.
Nauczyciel, znając braki w zakresie opanowania materiału nauczania przez poszczególnych uczniów, posługuje się różnymi formami pracy w celu usunięcia tych braków. Może np. polecić uczniom wykonanie odpowiednio zindywidualizowanych prac domowych, prowadzić indywidualne konsultacje, otaczać słabszych uczniów specjalną opieką w czasie lekcji, uzgadniać z rodzicami wspólną linię oddziaływań dydaktyczno--wychowawczych itd. Jeżeli te sposoby pracy indywidualnej nie zapewnią mimo wszystko spodziewanych rezultatów i uczeń w dalszym ciągu będzie wykazywał braki w zakresie takich czy innych partii materiału nauczania, nauczyciel powinien go wówczas skierować do odpowiedniej grupy wyrównawczej.
Wskazane jest, aby zajęcia w grupach wyrównawczych odbywały się po lekcjach na terenie szkoły. Ich celem jest zlikwidowanie ujawnionych u poszczególnych uczniów opóźnień w nauce. W grupach tych uczniowie powinni pracować samodzielnie pod kierunkiem nauczyciela. Dobór ćwiczeń dla każdego ucznia musi być przy tym tak pomyślany, aby mógł on wyrównać braki i w konsekwencji aktywnie uczestniczyć w pracy klasy. Zarówno plan zajęć w grupach, jak i uzyskiwane wyniki należy omawiać w czasie zebrań rad klasowych. Znajomość błędów popełnianych przez uczniów, ujawnianych dzięki stosunkowo częstej kontroli ich postępów w nauce, stanowi dodatkowy czynnik umożliwiający nauczycielom indywidualizowanie nauczania w grupach wyrównawczych.
Skład grup wyrównawczych nie powinien być stały. Dobrze więc jest, gdy uczniowie biorą w nich udział dopóty, dopóki nie uzupełnią stwierdzonych przez nauczyciela braków. Niektórzy uczniowie pracują równocześnie w dwóch, a nawet w trzech grupach wyrównawczych, np. z języka polskiego, matematyki l fizyki. Z tego względu rozkład i organizacja zajęć poszczególnych grup muszą być przedmiotem szczególnej troski ze strony kierownictwa szkoły. Najlepiej jest, gdy zajęcia w grupach wyrównawczych stanowią stałą pozycję w tygodniowym rozkładzie zajęć szkoły.
Bardzo przydatne w pracy nad usuwaniem luk w wiadomościach i umiejętnościach uczniów okazują się teksty programowane. Ponieważ dotyczą tematów, w zakresie których uczniowie wykazują określone braki. pozwalają im one pracować samodzielnie w stosownym dla każdego tempie, a równocześnie zmuszają ich do systematycznej samokontroli i samooceny uzyskiwanych rezultatów. Przeprowadzone badania empiryczne wykazały, że właśnie ta forma likwidowania opóźnień w nauce stanowi skuteczne uzupełnienie zajęć prowadzonych w grupach wyrównawczych (Kupisiewicz, 1972; Karpińska, 1999).
Dzieląc dydaktyczne przyczyny niepowodzeń uczniów w nauce szkolnej na względnie niezależne i względnie zależne od nauczyciela, w obrębie tych ostatnich możemy wyróżnić następujące grupy:
• różnorakie błędy l usterki metodyczne, np. nieprzestrzeganie takich lub innych zasad nauczania;
• niedostateczna znajomość uczniów przez nauczyciela;
• brak należytej opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce ze strony szkoły.
Scharakteryzowane w niniejszym podrozdziale zabiegi profilaktyczne mają nie dopuszczać do powstania błędów metodycznych; błędom nauczyciela wynikającym z nieznajomości uczniów powinny zapobiegać czynności diagnostyczne, natomiast celem zabiegów terapeutycznych jest zapewnienie odpowiedniej opieki tym uczniom opóźnionym, którzy nie potrafią bez pomocy nauczycieli przezwyciężyć trudności napotykanych w nauce szkolnej.