FORMY ORGANIZACYJNE KSZTAŁCENIA
O skuteczności pracy dydaktyczno-wychowawczej decydują nie tylko stosowane w niej metody, lecz również formy organizacyjne. Te są z kolei zdeterminowane przez cele i zadania kształcenia, liczbę uczniów objętych oddziaływaniem dydaktycznym, charakterystyczne właściwości po-szczególnych przedmiotów nauki szkolnej, miejsce l czas pracy dzieci i młodzieży, wyposażenie szkoły w pomoce naukowe itp. Dobór form organizacyjnych zależy więc, podobnie jak dobór metod nauczania, od wielu różnych czynników. O ile jednak metody odpowiadają na pytanie, jak uczyć w określonych warunkach, np. na lekcji języka polskiego, w warsztacie szkolnym, zakładzie produkcyjnym, na wycieczce botanicznej lub w świetlicy, o tyle formy nauczania, przesądzając o organizacyjnej stronie pracy dydaktycznej, wskazują, jak organizować tę pracę stosownie do tego, kto, gdzie, kiedy i w jakim celu ma być przedmiotem kształcenia.
l. Kryteria podziału organizacyjnych form nauczania
W podręcznikach dydaktyki, zwłaszcza dawniejszych, można się spotkać z opisem takich form organizacyjnych nauczania, jak: Indywidualne (jednostkowe), zindywidualizowane, masowe (zbiorowe) i grupowe, ex. cathedra i wzajemne (monitorialne), lekcyjne i pozalekcyjne, szkolne i pozaszkolne. W nowszych podręcznikach wymienia się ponadto nauczanie klasowo-lekcyjne, lekcyjno-gabinetowe, brygadowo-produkcyjne i inne. Podstawę tych podziałów stanowią różne kryteria, a mianowicie:
liczba uczniów uczestniczących w procesie nauczania - uczenia się;
miejsce uczenia się dzieci i młodzieży;
czas trwania zajęć dydaktycznych.
Ze względu na pierwsze z wymienionych kryteriów wyróżnia się jednostkowe i zbiorowe formy organizowania pracy uczniów. Natomiast stosownie do miejsca pracy uczniów zwykło się dzielić te formy na zajęcia szkolne (nauka w klasie podczas lekcji, praca w laboratorium, warsztacie szkolnym, świetlicy itd.) oraz pozaszkolne (praca domowa, wycieczka, zajęcia w zakładach produkcyjnych itp.)
I wreszcie z punktu widzenia czasu pracy dzieci i młodzieży można mówić o zajęciach lekcyjnych l pozalekcyjnych. Pierwsze odbywają się na lekcjach - stąd pochodzi ich nazwa, drugie natomiast w czasie nieobjętym lekcjami. Zajęcia pozalekcyjne mogą być organizowane zarówno w szkole, np. w świetlicy, jak i poza jej murami, jako zajęcia pozaszkolne. Niekiedy pewne zajęcia pozaszkolne (wycieczki, praca produkcyjna uczniów w zakładzie przemysłowym itp.) organizuje się w czasie przeznaczonym na prowadzenie lekcji; z punktu widzenia omawianego tutaj kryterium podziału, tj. czasu uczenia się uczniów, należałoby więc je zaliczyć do zajęć „lekcyjnych".
Nauczanie jednostkowe
Jest to najstarsza forma organizacyjna procesu nauczania, znana już w starożytności. Polega ona na tym, że uczeń realizuje określone zadania dydaktyczne indywidualnie, korzystając przy tym z bezpośredniej lub pośredniej pomocy nauczyciela. Przykładem bezpośrednich i zarazem jednostkowych kontaktów nauczyciela l ucznia są korepetycje. Z kolei studiowanie podręcznika jest jedną z możliwych egzemplifikacji pomocy udzielanej uczniowi przez nauczyciela - jako autora - w sposób pośredni.
Niewątpliwą zaletą bezpośredniego nauczania jednostkowego jest to, że umożliwia ono pełną indywidualizację treści i tempa uczenia się, co z kolei pozwala na stałą i zarazem bardzo dokładną kontrolę zarówno przebiegu, jak i wyników pracy ucznia, jego każdego kroku na drodze prowadzącej od niewiedzy do wiedzy. Dzięki temu nauczyciel może również modyfikować własne czynności dydaktyczne i przystosowywać je do stale zmieniających się, ale zawsze przezeń kontrolowanych sytuacji. Efekty nauczania jednostkowego są na ogół bardzo duże, gdyż uczeń opanowuje określone wiadomości, umiejętności i nawyki w optymalnym dla siebie czasie i przy oszczędnym, stale kontrolowanym wydatkowaniu sił. Jest zrozumiałe, że warunkiem koniecznym uzyskania takich rezultatów są odpowiednie kwalifikacje pedagogiczne nauczyciela.