Wykład 5. Modernizacja rolnictwa. Przemiany struktury agrarnej w Polsce.

Pod wpływem modernizacyjnych właściwości kapitalizmu zmienia się natura producenta rolnego - przestaje być chłopem, użytkownikiem niewielkiego gospodarstwa rolnego, zorientowanym na przetrwanie, a staje się farmerem powiększającym swoje gospodarstwo. Zaczyna dążyć do wykształcenia profilu produkcyjnego, podejmować ryzyko.

Procesy zmian rolnictwa: - uprzemysłowienie rolnictwa:

1. innowacje techniczne - dały oszczędność czasu i siły roboczej. Można je traktować jako aspekt procesu uprzemysłowienia rolnictwa.

2. Fragmentaryzacja pracy rolnika, rozłożenie jej na czynności, z których część może być wykonana poza gospodarstwem. Specjalizacja produkcji.

3. Pojawienie się swoistej, industrialnej kultury czy mentalności w środowisku rolników. Praca przestaje być sposobem życia, a staje się zawodem, ekonomicznym przedsięwzięciem. Celem strategicznym nie jest utrzymanie gospodarstwa lecz wypracowanie zysku.

Te procesy sprawiają, że gospodarstwo staje się integralnym elementem szerszych struktur społecznych, zostaje włączone w łańcuchy zaopatrzeniowe. Uruchamia się mechanizm kieratu technologicznego - mechanizm twardego, ekonomicznego współzawodnictwa, nad którym żaden pojedynczy rolnik nie jest w stanie zapanować. Mechanizm ten sprawia, że rolnik musi przyswajać technologie, aby utrzymać się w rolnictwie.

Cechy	Kraje nier.	Kraje śred. I	Kraje śred. II	Kraje roz. I	Kraje roz.II
PKB/głowę	Do 2 tys.USD	2-5	5-10	10-20	Ponad 20
Wartość dod.	Pon. 0,5 tys.	0,5-1,0	1,0-3,0	3-23	Pow. 23
U. rol. w PKB	Pow.30%	20-29	10-19	6-9	Poniżej 6
% zatr. w rol.	45 i więcej	25-45	15-25	10-15	Poniżej 10
Popyt/podaż	niedobory	niedobory	równowaga	nadwyżka	Nadprodukcja
Typ gospodarstwa	chłopskie	rolnicze	farmerskie	Handlowe rodzinne	Agrobiznes
Typ użytkow.	chłop	rolnik	farmer	Przedsięb.	Agrobiznesme

Modernizacja rolnictwa spowodowała zmianę charakteru działalności rolniczej - organizmy żywych zwierząt zaczęły być wykorzystywane nie do produkcji tradycyjnych artykułów spożywczych lecz jako etap procesu biochemicznego w procesie produkcji farmaceutyków.

Pharming (wytwarzanie określonych związków chemicznych) i Farming ( prowadzenie gospodarstwa)

Związki rolnictwa z obszarem wiejskim.

Typ społeczeństwa	Typ rolnictwa	Obszar wiejski
Tradycyjne, przedprzemysłowe	Tradycyjne, naturalne, ograniczona orientacja rynkowa	Naturalne środowisko produkcji rolnej
Nowoczesne, przemysłowe	Przemysłowe, pełna orientacja na rynek, element agrobiznesu	Relatywna autonomia produkcji rolnej
Ponowoczesne, postindustrialne	Zróżnicowane: związki z agrobiznesem, produkcja ekologiczna, powiązanie z innymi typami działalności gospodarczej	Rozerwanie relacji między obszarem wiejskim a rolnictwem, aranżacja obszarów wiejskich do pozarolniczych funkcji

Zróżnicowanie gospodarstw rolnych w Polsce:

1. Gospodarstwa rozwojowe - 160 - 170 tys. prowadzone przez ludzi młodych, dynamicznych, dysponujących przygotowaniem menedżerskim, dobrze wyposażone w kapitały ekonomiczne i kulturowe.

2. Tradycyjne gospodarstwa chłopskie, zdolne do rozwoju, 350-400 tys, ich przyszłość zależy od polityki rolnej państwa,

3. Nierozwojowe gospodarstwa chłopskie, które walczą o przetrwanie, ale nie są o własnych siłach się zrekonstruować. Prowadzone zwykle przez rolników starszych, gorzej wykształconych, 1200 - 1300 tys.

4. upadające gospodarstwa chłopskie - 300-350 tys. Gospodarstwa prowadzone przez ludzi starszych, samotnych, bez następców.

6% gospodarstw ma zdolność do akumulacji kapitału,

1% zmian struktury agrarnej - wynik działania mechanizmów samoistnych.

Struktura agrarna w Polsce na tle struktury w innych krajach

UE Polska

Liczba gosp. szybki spadek stabilizacja

Migracja z rol. wysoka i definityw. niewielka i wahadłowa

koncentracja ziemi szybka stagnacja

specjalizacja wysoka niska

towarowość prod. wysoka niska

inkorporacja w struk. rozwinięta nierozwinięta

ESU = European Size Unit, Jednostka ta odpowiada wartości

nadwyżki bezpośredniej równej 1200 ecu (W ROKU 1994) Równa się ona różnicy między wartością produkcji brutto powiększoną o subsydia a kosztami zmiennymi.

Gospodarstwa dzielone są na IX klas.

Struktura gospodarstw w UE według ESU

grupy UE-12 Portugalia W.Brytania

małe do 8 ESU 31,1 78,6 2,0

Śred.małe (8-16ESU) 17,2 12,2 9,0

Śred.duże (16-40ESU) 32,9 7,7 40,3

duże (40-100 ESU) 14,7 1,3 31,0

bardzo duże(pow.100ESU) 4,1 0,2 17,7

oprac. na podstawie J.Wilkin, Struktura wsi i rolnictwa-Polska a kraje UE.

ok. 85-90 % gospodarstw w Polsce do 8 ESU

niski stopień koncentracji zasobów produkcyjnych w Polsce, ziemi, nakładów kapitałowych,

w całej UE ok. 1 mln producentów mleka, w Polsce ponad 1,3 mln.

Wskaźnik PSE = Producer Subsidy Equivalent,

Grupy obszarowe	1996	2002
Ogółem 1-5 ha 5-20 pow.20 ha	2046 tys. 100% 1130 55 828 40 88 4	1956 tys. 100% 1147 59 693 35 116 6

Tendencje zmian struktury agrarnej w Polsce:

1. polaryzacja struktury - rośnie liczba małych i dużych, maleje środek, ponad 35% użytków rolnych znajduje się w gospodarstwach powyżej 15 ha. ( inaczej np. w USA, gdzie w latach 90, kurczy się liczba małych,)

2. przyśpieszenie procesów koncentracji ziemi w drugiej połowie lat 90, koncentracja dużej ilości gruntów w gospodarstwach największych, przy niewielkim wzroście liczby tych gospodarstw.

3. ubytek liczby gospodarstw - 226 tys. mniej., ubyło w przedziałach od 2-15 ha, w grupie 5-10 ha wypadło 18% gospodarstw,

4. wzrósł średni obszar gospodarstwa, powiększył się udział gospodarstw powyżej 10 ha,

5. Przyrost liczby gospodarstw najmniejszych i największych.

najmniejsze przyrastały głównie w regionie południowo-wschodnim, tworzyły się na gruntach chłopskich, w obrocie rodzinnym, miały niewiele wspólnego z rolnictwem, jeśli zbada się strukturę źródeł utrzymania, duże przyrastały tam, gdzie była wolna ziemia z AWRSP.

Dzierżawy i zakupy ziemi z AWRSP były głównym źródłem przemian struktury agrarnej.

Część wschodnia i południowa Polski - brak istotnych zmian w strukturze agrarnej.

Według danych z ostatniego Spisu Rolnego o 46 % wzrosła liczba gospodarstw, w których podjęto pozarolniczą działalność gospodarczą.

Ludność wiejska według danych z ostatniego Narodowego Spisu Ludności i Mieszkań

38 % ludności Polski mieszka na wsi, i jest to 6 % mniej niż w roku 1946. Na terenach na wschód od Wisły - 53% ludności stanowią mieszkańcy wsi, na zachód 31%. Ubytek ludności wiejskiej spowodowany migracjami jest kompensowany wyższym przyrostem naturalnym.

Województwa o najwyższym udziale ludności wiejskiej, ponad 50%. Towarzyszy temu najniższy PKB osiągany na 1 mieszkańca, 30% średniego PKB w UE.

Podkarpackie,

Świętokrzyskie,

Lubelskie,

Ludność związana z rolnictwem stanowi według Spisu 58% ogółu mieszkańców wsi. W miastach mieszka 20% ludności związanej z rolnictwem. Odmienne trendy w stosunku do poprzedniego Spisu. Na wsi ludność związana z rolnictwem zmalała o 13%, w mieście wzrosła o 10%. Interpretacje tego faktu są różne.

Ponad połowa ludności związanej z rolnictwem (55%) była związana z małymi gospodarstwami, do 5 ha.

wykształcenie	Lud.związana z rol.	Lud.wiejska	Lud.miejska	Lud. Polski
Podstawowe Zasad. Zawodowe Średnie wyższe	39% 28 21 4	38% 29 22 4	22 21 39 14	28% 32 24 10

Użytkownicy gospodarstw rolnych są nieco lepiej wykształceni niż ogół ludności wiejskiej.

Osoby pracujące w gospodarstwach powyżej 50 ha są lepiej wykształcone niż pozostali.

Cechy społeczno-demograficzne ludności wiejskiej w Polsce:

1. wyższy przyrost naturalny i dzietność kobiet,

2. liczniejsze rodziny i częściej występuje wielopokoleniowość,

3. niższy wskaźnik rozwodów,

4. niższy poziom wykształcenia - 17% populacji wykształcenie wyższe i średnie, w miastach - 44%, podstawowe na wsi 55%, w miastach 31%.

5. podobne źródła utrzymania - 2/3 ludności utrzymuje się z pracy, 1/3 niezarobkowe źródła utrzymania-emerytury, renty, zasiłki.

6. Co drugi mieszkaniec wsi pracuje "na swoim", co szósty mieszkaniec miasta.

7. ponad połowa mieszkańców wsi - 56 % zatrudniona jest w rolnictwie, 20% ogółu aktywnej zawodowo siły roboczej.

8. 54% mieszkańców wsi - ludność chłopska, 46%- ludność pozachłopska. 40% ludności chłopskiej utrzymuje się z rolnictwa.

9. Spadek ludności zawodowo czynnej wśród ogółu mieszkańców wsi, wzrost biernych zawodowo - emeryci i bezrobotni

10. ograniczenie migracji do miast,

UE; mniej niż 5% zatrudnionych w rolnictwie - Belgia, Holandia, Luxembourg, Wielka Brytania,

5-10% Niemcy, Dania, Francja,

10-20% Hiszpania, Irlandia, Włochy,

powyżej 20 % - Portugalia i Grecja.

Odsetek mieszkańców wsi w UE 27,6%.

1

4

---