Wykład 9. Przedsiębiorczość wiejska
Socjolog może badać przedsiębiorczość jako „zmienną zależną”, zastanawiając się nad jej uwarunkowaniami czy też przyczynami. Może również zajmować go opis konsekwencji przedsiębiorczości dla szerszego systemu społecznego - wtedy zainteresowany będzie przedsiębiorczością jako zmienną niezależną”. Przedsiębiorczość jest przedmiotem zainteresowań zarówno jako zmienna zależna, gdy analizuje się uwarunkowania społeczne działań przedsiębiorczych rolników, jak i jako zmienna niezależna, gdy bada się znaczenie działań przedsiębiorczych dla procesów restrukturyzacji rolnictwa w Polsce. Restrukturyzacja rolnictwa w UE:
-dezagraryzacja gospodarki wiejskiej,
-rozwój aktywności ekonomicznej nie związanej z rolnictwem.
Wieś w Unii Europejskiej uniezależnia się od rolnictwa jako źródła utrzymania. Zamiast z produkcji rolniczej dochody jej mieszkańców pochodzą w coraz większym stopniu z turystyki, ochrony krajobrazu wiejskiego, ochrony środowiska naturalnego i usług opiekuńczych, na które popyt gwałtownie wzrósł, wraz z procesami starzenia się społeczeństw. Zmiany te są akceptowane i mocno wspierane przez Wspólną Politykę Rolną.
Polska: odmiennie niż w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej i w UE, co wiąże się w dużym stopniu z przetrwaniem rolnictwa rodzinnego i innym typem struktury agrarnej, występującym w Polsce w okresie realnego socjalizmu.
Bardzo ważną rolę w restrukturyzacji rolnictwa mogą odegrać mechanizmy endogenne, kreujące rozwój przedsiębiorczości na wsi i inicjujące zmiany dostosowawcze w wymiarze mikrostrukturalnym, w skali gospodarstwa, które musi w jakiś sposób przystosować się do sytuacji społeczno-ekonomicznej.
Badacze życia gospodarczego i politycy przypisują duże znaczenie rozwojowi przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, dostrzegając w tym sposób przezwyciężenia głównych współczesnych problemów wsi i rolnictwa. W UE szanse rozwojowe, jakie kreuje rozwój przedsiębiorczości mieszkańców wsi zostały dostrzeżone wcześniej i znalazło to wyraz w zmianach przedmiotu zainteresowań i celów polityki wobec obszarów wiejskich, z rozwoju produkcji rolnej i wydajności na rzecz aspektów nierolniczych rozwoju wiejskiego i problemów ochrony środowiska. Od roku 1988 na pierwszy plan wysunęły się problemy planowania regionalnego i wspieranie procesów rozwoju lokalnego. Zmiana ta była spowodowana rosnącymi nadwyżkami żywności i kosztami jej przechowywania, rosnącą presją interesów regionalnych i promocją nierolniczych aspektów rozwoju wiejskiego oraz wpływami lobby ochrony środowiska naturalnego, które domaga się ograniczania i kontrolowania praktyk intensywnej produkcji rolnej, dostrzegając w niej źródło zagrożeń dla środowiska naturalnego.
Pojęcie przedsiębiorczości wiejskiej
Kreowaniu przedsiębiorczości w środowisku wiejskim przypisuje się wiele funkcji:
1.Agencje rozwojowe traktują ją jako strategię prowadzącą do tworzenia nowych możliwości zatrudnienia.
2.Politycy dostrzegają w niej sposób zapobiegania niepokojom na wsi.
3.Rolnicy uznają za sposób zwiększania własnych dochodów.
4. kobiety wiejskie wiążą z nią możliwość pracy zarobkowej w pobliżu domu.
Wszystkie wymienione grupy traktują rozwój przedsiębiorczości na wsi jako sposób poprawy jakości życia jednostek, rodzin i społeczności lokalnych oraz przetrwania wsi jako odrębnego środowiska społecznego. Podobnie strategie rozwoju lokalnego podkreślają znaczenie kreowania i wspierania przedsiębiorczości wiejskiej jako ważnego źródła procesów rozwojowych.
Jak rozumiana bywa przedsiębiorczość wiejska w literaturze ekonomicznej i socjologicznej? Najczęściej w literaturze ekonomicznej analizuje się ją w perspektywie rozwoju „small businessu”, jako elementu strategii rozwoju obszarów wiejskich, bądź jako cechę osobowości, przejawiającą się w takich cechach, jak zaradność, inicjatywa, skłonność do ryzyka i rozwinięta potrzeba osiągnięć. Z takim rozumieniem przedsiębiorczości polemizują teoretycy organizacji i socjologowie, łącząc ją raczej z charakterem podejmowanych działań. P.F. Drucker stwierdza wyraźnie: „Przedsiębiorczość jest więc cechą danej osoby czy instytucji, ale nie jest cechą osobowości [...] Przedsiębiorczość jest więc raczej sposobem zachowania się niż cechą osobowości”. W literaturze socjologicznej na plan pierwszy wysuwają się zainteresowania świadomościowym wymiarem przedsiębiorczości, „etosem przedsiębiorcy”, specyficznymi dla przedsiębiorców wiejskich wzorami działań społecznych i hierarchiami wartości oraz problemami racjonalności społecznej, którą wyraża przedsiębiorczość.
W przedsiębiorczości rolników systematycznie zmniejsza się udział składników genetycznych, a więc wartości chłopskiego etosu pracy. Rośnie za to udział czynników czysto ekonomicznych, łączonych z zabiegami o zdobywanie pozycji na rynku dostępu do informacji, utrącenie konkurencji - często przez udział w instytucjach o charakterze stowarzyszeń zawodowych i organizacjach politycznych.”
Przedsiębiorczość wiejska ma charakter specyficzny. Składają się na nią:
wykorzystywanie dwóch źródeł zasobów - rolniczych i pozarolniczych, wewnętrznych i zewnętrznych wobec środowiska wiejskiego,
silne powiązanie celów ekonomicznych i społecznych. Przedsiębiorczość w środowisku wiejskim nie jest jedynie źródłem zysku, ale służy rozwiązaniu ważnych kwestii społecznych: rewitalizacji terenów wiejskich, zwalczaniu bezrobocia na wsi, poprawie warunków bytu rodzin wiejskich.
wykorzystywanie w działalności gospodarczej powiązań rodzinnych, członkowie rodziny stanowią źródło wzorów działania, dostarczają pracowników, kredytów, informacji, itp.
wywieranie dużego wpływu na społeczność wiejską,
silne oparcie w społeczności lokalnej i zależność od tej społeczności.
Zachowania przedsiębiorcze rolników obejmują różne formy działalności gospodarczej, zarówno o charakterze rolniczym jak i pozarolniczym. Najczęściej takie zachowania oznaczają:
poszukiwanie nowych możliwości wykorzystania zasobów lokalnych,
nowych form organizacyjnych działalności gospodarczej, nowych technologii, nowych kierunków tej działalności. Określenie „nowy” nie oznacza, że są to nowe rozwiązania w skali narodowej, czy globalnej. Chodzi raczej o nowe formy w skali lokalnej.
Współcześnie w naukach społecznych coraz więcej zwolenników zyskuje takie rozumienie procesów rozwoju wiejskiego, w którym zakłada się, że społeczności wiejskie nie będą w stanie zmienić się dzięki dostarczonym z zewnątrz funduszom i specjalistom, opłacanym przez władze centralne. Społeczności te mogą zmienić się i przetrwać jedynie wówczas, gdy doprowadzi się do rekonstrukcji systemu gospodarczego wsi, która oznacza redefinicję obszarów aktywności zawodowej jej mieszkańców i wytworzy się pewną krytyczną masę ludzi przedsiębiorczych, którzy będą trwale związani z danym środowiskiem lokalnym i potrafią skapitalizować istniejące w nim zasoby naturalne i społeczne. Ich działalność stanie się wzorem dla pozostałych mieszkańców wsi i może spotkać się z naśladownictwem. Działania przedsiębiorcze w środowisku wiejskim obejmują więc:
pozarolnicze wykorzystanie zasobów lokalnych, np. ziemi, walorów krajobrazu, produktów rolniczych, drewna, gliny i innych surowców lokalnych,
dywersyfikację aktywności gospodarczej, poprzez podejmowanie działań nie związanych z rolnictwem
i nierolniczym wykorzystaniem lokalnych zasobów, ziemi, wody, walorów środowiska naturalnego, tradycji rękodzielniczych, co wiąże się z rozwojem agroturystyki, usług hotelarskich, itp.
nowe sposoby produkcji rolniczej, które polegają na wykorzystywaniu nowych technologii, produkowaniu zdrowej żywności lub produkowaniu w sposób mniej uciążliwy dla środowiska naturalnego,
poszukiwanie nowych rynków zbytu dla produktów rolniczych,
dodawanie nowej wartości do produktów rolniczych, przez ich przetwarzanie, standaryzację, pakowanie, itp.
Uwarunkowania społeczne zachowań przedsiębiorczych:
odziedziczone tradycje zachowań przedsiębiorczych,
pozycja w rodzinie,
status społeczny,
poziom wykształcenia.
Badania wskazują, że osoby pochodzące z rodzin właścicieli firm są bardziej skłonne do podjęcia roli przedsiębiorcy niż inni. Podobnie osoby będące starszymi dziećmi w rodzinie, członkowie grup marginalnych, mniejszości etnicznych, religijnych, itp., dla których zamknięte są inne kanały awansu społecznego i jedynie podjęcie roli przedsiębiorcy stwarza możliwości takiego awansu. Ogromne znaczenie dla podejmowania działań przedsiębiorczych ma poziom wykształcenia potencjalnych przedsiębiorców. Chociaż w historii rozwoju gospodarczego ważną rolę odegrał przedsiębiorca self-made man, który często posiadał braki w wykształceniu formalnym, współcześnie przeważa pogląd, że przedsiębiorcy lepiej wykształceni odnoszą więcej sukcesów w prowadzeniu swej działalności i lepiej potrafią radzić sobie w warunkach konkurencji.
Polscy farmerzy jako przedsiębiorcy
Wyspecjalizowane gospodarstwa nie mają charakteru rodzinnego - zatrudnia się w nich na stałe najemną siłę roboczą - Zapotrzebowanie na pracę najemną zależy od następujących czynników:
od kierunku produkcji rolniczej,
od podejmowania działalności pozarolniczej,
od zasobów rodzinnej siły roboczej, która wiąże się ściśle z fazą życia rodzinnego.
Uwzględniając rodzaj działalności gospodarczej da się wskazać dwa wzory rolników przedsiębiorców. Jeden, którego można nazwać „profesjonalnym rolnikiem”, drugi „rolnik biznesmen”. „Profesjonalny rolnik” ogranicza aktywność gospodarczą do sfery produkcji rolniczej - uprawy i hodowli. Celem ich działalności jest powiększanie produkcji, powiększanie obszaru gospodarstwa, modernizacja maszyn, budynków, wprowadzanie innowacji w hodowli, żywieniu zwierząt, itp. Jest to typ łączący cechy dwóch opisywanych w literaturze stylów zarządzania gospodarstwem określanych jako „dedicated producer”, czyli „rolnik poświęcony produkcji” oraz „miłośnik wiejskiego stylu życia”. Ze stylem pierwszym łączy go deklarowana niechęć do podejmowania działalności pozarolniczej, ostrożność w planowaniu działań i zarządzaniu finansowym. Ze stylem drugim zaś wysoka ocena wartości związanych z pracą rolnika, zamiłowanie do niej. Realizowane działania przedsiębiorcze mają na celu głównie doskonalenie rolniczego warsztatu pracy, na co przeznaczane są akumulowane zasoby ekonomiczne. Działania te polegają na powiększaniu skali, zwiększaniu efektywności, wprowadzaniu nowych technik produkcji rolniczej. Uważają się za „fachowców” od produkowania żywności. Są rozmiłowani w swoim zawodzie, którego funkcja ogranicza się ich zdaniem, do produkowania żywności. „Rolnik powinien produkować, a nie zajmować się handlem”. Są skłonni do podejmowania ryzyka, ale jedynie ryzyka związanego z produkcją rolniczą, do której czują się dobrze przygotowani.
Kompetencje społeczne do pełnienia roli przedsiębiorcy nie wykraczają poza znane, oswojone sposoby funkcjonowania w roli społecznej rolnika producenta, które często stanowią kontynuację tradycji rodzinnych i środowiskowych. Wszelkie wkraczanie na nowe, nieznane tereny działalności budzi tak dużą niepewność i lęk, że nie spotyka się z zainteresowaniem. Postawa taka utrudnia reagowanie na zmienne warunki rynkowe. Zauważalna przewaga naśladownictwa nad eksperymentowaniem i poszukiwaniem nowych rozwiązań stanowi hamulec przed podejmowaniem działań nowatorskich, których oczekuje się zwykle od przedsiębiorców. Trwanie przy produkcji rolniczej, chociaż staje się ona nieopłacalna można w części wyjaśnić przywiązaniem do tzw. ilościowego modelu gospodarstwa, który był obecny w kulturze wsi, jeszcze w latach osiemdziesiątych. Innym czynnikiem wyjaśniającym jest brak wykształcenia pozarolniczego, i brak wiedzy niezbędnej do podejmowania innych kierunków działalności gospodarczej.
W centrum zainteresowania zawodowego tych rolników nie znajdują się sprawy związane z doskonaleniem produkcji, poprawą efektywności, itp. Ten etap już osiągnęli. Rozmiarami produkcji i wydajnością dorównują rolnikom z UE. Problemy, z którymi borykają się dotyczą sprzedaży, rynków zbytu, budowania trwałych powiązań z odbiorcami. Chociaż problemy te potrafią zdefiniować, nie zauważyłam wielu prób przeciwdziałania im. Brak jest form współdziałania, które prowadziłyby do tworzenia instytucji pomocnych w rozwiązywaniu wspólnych problemów. Ich inicjatywa i przedsiębiorczość zaowocowała podjęciem działań dostosowawczych w skali gospodarstwa. Świadomość, że trzeba będzie zmierzyć się z konkurencją z rolnikami europejskimi skłoniła do modernizacji gospodarstw i zwiększenia skali produkcji. Towarzyszyło temu przekonanie, że jest to skuteczna strategia przystosowania się do zmian.
„Profesjonalny rolnik” zainteresowany jest przede wszystkim optymalnym wykorzystaniem zasobów własnego gospodarstwa, które jest źródłem kapitałów, które akumuluje, a własna praca i praca rodziny przyczyniająca się do rozwoju produkcji rolniczej są postrzegane jako klucz do sukcesu.
Typ drugi przedsiębiorcy obejmuje rolników, którzy podjęli jakąś działalność pozarolniczą, których określiłam jako „rolników biznesmenów”. Odpowiada to stylowi zarządzania gospodarstwem, który określany jest jako „elastyczny strateg”. Celem jego jest dążenie do dywersyfikacji zasobów, co realizuje poprzez konstruowanie strategii działania będących odpowiedzią na sygnały płynące z rynku. Gospodarstwa stanowiące uzupełnienie tej działalności są stosunkowo duże - 40 ha, 17 ha, 100 ha i 730 ha. Podjęta działalność pozarolnicza nie prowadziła do ograniczenia produkcji rolniczej, wręcz przeciwnie - zyski z tej działalności przeznaczane były na zakup ziemi. Ten typ działań przedsiębiorczych podejmowanych przez mieszkańców wsi zasługuje na szczególną uwagę, gdyż prowadzi do tworzenia nowych miejsc pracy na wsi oraz postulowanej przez ekonomistów dywersyfikacji dochodów i dezagraryzacji gospodarki wiejskiej. Być może są one wyrazem rodzącej się świadomości rynku i konieczności zmiany orientacji własnej działalności gospodarczej ograniczającej się do rolnictwa, gdy przestaje ono zapewniać odpowiedni poziom dochodów rodzinie.
Gdyby próbować wyjaśnić czynniki sprzyjające podejmowaniu działalności pozarolniczej, to nie dostarczają ich charakterystyki społeczne przedsiębiorców takie jak poziom wykształcenia - prawie wszyscy legitymowali się wykształceniem średnim lub zawodowym rolniczym, jeden wyższym ekonomicznym (agroturystyka), czy wcześniejsza praca poza rolnictwem, którą wykonywał tenże przedsiębiorca. Można mówić o wpływie tradycji rodzinnych, ojciec jednego z założycieli ubojni był rzeźnikiem. Źródeł motywacji tych działań można poszukiwać w indywidualnych dążeniach i potrzebach rolników, które stymulowały ich do formułowania coraz bardziej ambitnych celów, których realizacja owocowała rozwojem przedsiębiorstw. W każdych warunkach, także w okresie realnego socjalizmu, dążyli do rozwoju i modernizacji gospodarstwa, podporządkowując temu celowi potrzeby konsumpcyjne rodziny, co podkreślane było w wielu wywiadach.
Rozwój obu grup przedsiębiorców można także wiązać z zamknięciem kanałów ruchliwości społecznej i ograniczeniem możliwości awansu społecznego poza rolnictwem. W wielu z nich dorosłe dzieci, które założyły własne rodziny mieszkają i pracują wspólnie z rodzicami. Poziom ich wykształcenia nie wykracza poza wykształcenie średnie. Jedynie w trzech rodzinach były dzieci, które skończyły bądź kontynuowały studia wyższe. Zważywszy na stosunkowo wysoki poziom zamożności, jaki rodziny te osiągnęły już w latach osiemdziesiątych, uderza brak aspiracji i dążeń w kierunku innych dróg awansu, jak tylko poprzez pozostanie w gospodarstwie, poprzez rozwijanie spuścizny rodziców. Czy można uznać to za wyraz dowartościowania rodzinnego gospodarstwa jako miejsca pracy, czy też raczej wyraz blokady innych możliwości, urządzenia się poza rolnictwem?
Do rzadkości należą aspiracje w kierunku kształcenia dzieci i deklarowana jasno gotowość do ponoszenia nakładów z tym związanych. Chlubnym wyjątkiem jest żona rolnika z woj. gdańskiego, posiadającego wyższe wykształcenie rolnicze, która woziła syna do pobliskiego miasteczka na lekcje muzyki i języka angielskiego. To była też jedyna rodzina, w której otwarcie deklarowano niechęć do tego, aby syn kontynuował zawód rolnika. Innym przykładem aspiracji edukacyjnych jest rodzina zamożnego sadownika z województwa płockiego, której syn uczęszczał do renomowanego liceum warszawskiego. Tu także ojciec legitymował się wyższym wykształceniem, prawniczym i widoczne były aspiracje odnoszące się do wykształcenia dzieci.
Działania przedsiębiorcze podejmowane przez właścicieli dużych, nowoczesnych gospodarstw doprowadziły do nagromadzenia znacznych zasobów ekonomicznych, które inwestowane były głównie w rozwój działalności produkcyjnej, a w znacznie mniejszym stopniu w podejmowanie działalności pozarolniczej. Zakumulowane kapitały ekonomiczne przeznaczone zostały w większym stopniu na rozwój rolniczego warsztatu pracy, modernizację maszyn, budynków, zakup ziemi, a nie na ostentacyjną konsumpcję. Do wyjątków zaliczyć należy prywatny kort tenisowy wybudowany w jednym z domostw.
Źródła wzorów działań przedsiębiorczych
Wśród podejmowanych działań dominuje naśladownictwo nad eksperymentowaniem i poszukiwaniem nowych rozwiązań. Kogo naśladowano? Rzadko był to sąsiad, czy członek rodziny, a coraz częściej farmer zachodnioeuropejski. Badani byli na ogół świadomi wyzwań, jakie niesie dla polskiego rolnictwa integracja z UE i deklarowali chęć sprostania im. Starali się przystosować do nowych warunków. Oceniali optymistycznie swoje szanse konkurowania z rolnikami UE. Ilustruje to następująca wypowiedź:
„... ja sam osobiście twierdzę, jeśli mnie się stworzy takie same warunki jak rolnikowi w Niemczech czy w Holandii, ja jestem w stanie z nim stanąć. Ja mogę konkurować z nim. To nie dam rady, choćby nie wiem Ale nie żeby na przykład ich żywność była preferencyjna, dawali im tam dopłaty i ja mam dać radę. co. To są nieuczciwe reguły. Ja wolnego rynku się nie boję, ale niech będą wszyscy równo, to tak.”
(wyw. nr 15, wyk. śred. rol. 75 ha, woj. poznańskie)
Wielu rolników nawiązało kontakty zagraniczne - albo uczestniczyli w wycieczkach albo gościli wycieczki zagranicznych rolników u siebie, sadownicy zatrudniają okresowo Holendra do cięcia drzew. Punktem odniesienia w perspektywie poznawczej staje się poziom rolnictwa zachodnioeuropejskiego. ”
Bez inicjowania, propagowania i wspierania różnych form przedsiębiorczości na wsi trudno będzie osiągnąć uniezależnienie dochodów jej mieszkańców od produkcji rolniczej i dezagraryzację gospodarki wiejskiej oraz poprawę warunków życia.
Kto i jak powinien te formy propagować, aby zmienić realizowane przez rolników wzory działań? Szczególnie w sytuacji społeczno -ekonomicznej polskiej wsi ogromnego znaczenia nabiera realizowanie działań nowatorskich, które mogą kreować nowe wartości, wykorzystując w sposób alternatywny zasoby, którymi dysponują nowocześni rolnicy. Poprzez zdolność do podejmowania działań innowacyjnych definiowana jest najczęściej w socjologii gospodarki rola społeczna przedsiębiorcy.
Działania przedsiębiorcze rolników mogą spełnić istotną rolę w procesach restrukturyzacji polskiego rolnictwa rodzinnego. Rolnicy muszą pozyskiwać środki na rozwój gospodarstw, a niska opłacalność produkcji rolnej nakazuje ostrożność w korzystaniu z kredytów, gdyż grozi to pułapką zadłużeniową. Działania przedsiębiorcze, zarówno odnoszące się do działalności rolniczej, jak i te, które prowadzą do odchodzenia od rolnictwa, poprzez zwiększanie korzyści ekonomicznych rolników umożliwiają akumulację kapitałów. Mogą one być wykorzystywane albo na umacnianie swojej pozycji w rolnictwie, albo na dywersyfikację działalności gospodarczej, która prowadzi do dezagraryzacji gospodarki wiejskiej. Gospodarka polskiej wsi jest zbyt zależna od rolnictwa, co stanowi jedną z przyczyn jej trudności rozwojowych.
Gdzie szukać należy partnerów do współpracy? W jakim zakresie państwo powinno wspierać rozwój przedsiębiorczości wiejskiej, traktując to jako instrument redukowania dysproporcji rozwojowych i wyrównywania szans życiowych, gdyż jak wcześniej zostało powiedziane, przedsiębiorczość wiejska służy nie tylko realizacji celów indywidualnych przedsiębiorców, ale także osiąganiu ważnych celów społecznych.
Z doświadczeń innych krajów wiadomo, że wielki kapitał nie jest zainteresowany inwestycjami w środowisku wiejskim i złudne są nadzieje, że w Polsce znajdą się inwestorzy zewnętrzni na taką skalę, by stworzyć miejsca pracy na wsi i rozwiązać problem przeludnienia agrarnego. Środowiska wiejskie muszą polegać przede wszystkim na sobie.
Jak mogą władze lokalne stymulować przedsiębiorczość?
-zapewnianie terenów pod inwestycje,
tworzenie specjalnych programów w wyniku których powstawałyby filie firm na obszarach wiejskich,
rozwój kwalifikacji ludności wiejskiej - edukacja, szkolenia,
pomoc doradcza dla właścicieli firm,
preferencje dla inwestorów (ulgi w podatkach),
programy naprawcze dla firm będących w trudnej sytuacji współfinansowane przez władze lokalne,
promocja gminy,
Czym charakteryzują się firmy działające na terenach wiejskich?
Niewielkie rozmiary- 95% to firmy do 5 zatrudnionych),
krótki żywot,
przeważają firmy w miastach,
rozproszenie rynku,
wysokie koszty promocji i zaopatrzenia,
9