Wykład 10. Mentalność ekonomiczna mieszkańców wsi
Dlaczego mentalność ekonomiczna - kształtuje zachowania w gospodarce, decyduje o tempie, kierunkach, jakości przemian. Wzory kultury decydują o funkcjonowaniu instytucji, stanowią kontekst społeczny dla ich funkcjonowania. Działający ludzie są społecznymi aktorami i przenoszą na teren gospodarki swoje usytuowanie w strukturze społecznej oraz wzory zachowań, motywacje, systemy wartości, przekonania.
Jak definiowana bywa mentalność w socjologii?
1. Sorokin - jako mentalność kulturowa, która określa sposób ujmowania świata, narzuca hierarchię wartości, kryteria prawdy. Od tak rozumianej mentalności zależy kształt pozostałych składników systemu społeczno-kulturowego. Dwa typy mentalności kulturowej: ideacyjny i zmysłowy oraz typ pośredni - idealistyczny. Typy mentalności oddają cykl zmian społecznych,
2. Manheim - struktury myślowe, światopogląd = ideologia=mentalność
3. Jako fenomen społeczno - historyczny, którego zmiany są trudno uchwytne ze względu na szczególną cechę, obecność w psychice człowieka przeszłych i teraźniejszych pokładów ludzkiego myślenia, mentalność jest odporna na zmiany, a zarazem ulega przeobrażeniom.
4. Mills, podobnie jak From, - mentalność odsłania się poprzez ludzkie zachowania, wiąże się z wyborem odpowiedniego stylu życia.
5. Sztompka - mentalność środowiskowa - treści świadomości wspólne ludziom zajmującymi podobne pozycje społeczne, zasób wspólnej wiedzy, wspólnych przekonań, Składniki mentalności środowiskowej: zaufanie a priori, lojalność wobec środowiska, zagęszczenie interakcji wewnątrz środowiska,
mentalność warstw społecznych - wspólne przekonania, które charakteryzują osoby należące do tej samej kategorii społecznej, swoisty syndrom wartości, charakterystyczny dla danej kategorii.
Mentalność rozpatrywana jest w kontekście społeczeństwa, kontekst społeczny determinuje mentalność grup i klas, jest to struktura trwała, stabilna, oporna na zmiany, decydujący wpływ na jej kształtowanie mają wartości.
Świda-Ziemba - struktura oporna na zmiany, głęboko zakorzeniona, niezwerbalizowana i nieuświadomiona, stanowi wynik socjalizacji, systemu bodźców sytuacyjnych, symbolicznych, słownych, własnych doświadczeń, percepcji rzeczywistości. Jest to struktura przejawiająca się w naturalnych odruchach percepcyjnych, emocjonalnych i behawioralnych i stanowi ogólną podstawę do formowania się ludzkich postaw. System zasad stanowiących składnik kultury, którymi jednostka, zbiorowość kieruje się przy przetwarzaniu informacji o życiu społecznym.
Tradycyjna mentalność ekonomiczna mieszkańców wsi, mentalność chłopska, gdyż chłopi stanowili podstawową kategorię mieszkańców wsi:
według stereotypu - ścisłe powiązania społeczne, dominacja zbiorowości, wspólnoty nad jednostką, brak zdolności do postępu, tkwienie w tradycyjnych więziach społecznych,
Thomas i Znaniecki -
pozostałości starej rodzinnej ekonomii, wartości ekonomiczne ocenia się pod względem jakościowym, nie ilościowym, zainteresowanie warunkami życia nie zaś wzbogaceniem się,
stadium indywidualnej ekonomii, charakteryzującej się ilościową oceną wartości i dążeniem do wzbogacenia się,
stadium kooperacji, rozwijającej się pod wpływem z zewnątrz.
kategorie życia ekonomicznego mają charakter socjologiczny, kalkulacja nie oparta na zysku lecz nakierowana na zaspokojenie potrzeb rodziny.
Szczególne miejsce w systemie myślenia zajmuje ziemia i własność. specyficznie traktowany pieniądz, praca, brak ekonomicznego ekwiwalentu za pracę.
Znaczenie ziemi jako wartości społecznej, nie zaś ekonomicznej w kulturze chłopskiej określało, że uprawnienia i obowiązki członków gospodarstwa nie zależały od żadnych indywidualnych praw ani tytułu własności, ale od tego, jak bliski był ich stosunek względem rodziny. Ziemia wyrażała unikalną grupę rodzinną, która była z nią związana. Z takim znaczeniem ziemi w kulturze chłopskiej wiązał Znaniecki niechętny stosunek chłopów wobec wszelkiej wspólnej jej własności oraz traktowania w kategoriach ekonomicznych, np. zastawiania w banku. Ziemia zastawiona posiadała inną jakość, ulegała profanacji, traciła swój symboliczny charakter. Podobnie stosunkiem do ziemi wyjaśniano niechęć chłopów do pożyczek, zastawów hipotecznych, itp., chociaż działania takie byłyby uzasadnione ekonomicznie, gdyż procenty od kredytu na zakup ziemi były w latach dwudziestych XX wieku bardzo niskie.
Jako podstawa materialnej i społecznej egzystencji ziemia stanowiła najbardziej cenioną formę własności. Od rozmiarów własności ziemi zależała pozycja społeczna rodziny w środowisku lokalnym. Własność ziemi traktowana była inaczej niż dochód, a dochód dzięki niej osiągnięty mógł być inwestowany tylko w dobra tej samej klasy. Pieniądz nie był traktowany jak kapitał, a jedynie jako środek zastępczy wobec własności. Wyrażało się to w różnym traktowaniu pieniędzy, zależnie od źródła ich pochodzenia i przeznaczenia, np. pieniądze uzyskane jako posag lub spłata rodzinna mogły być przeznaczone tylko na zakup ziemi, gdyż należały do kategorii własności, a nie dochodu.
F. Znaniecki twierdził, że istniała ogólna tendencja do zamiany pieniędzy z klasy dochodu na własność, gdyż jedynie własność, a nie wysokość dochodu wyznaczały pozycję ekonomiczną i społeczną rodziny. Własność wyrażała społeczną stronę życia ekonomicznego - bardziej cenione było gospodarstwo większe, choć źle prowadzone niż mniejsze dobrze prowadzone, chociaż ich wartość ekonomiczna mogła być inna. Rzadko zdarzało się, żeby chłop próbował zamienić ziemię na inne dobra, nie istniała też żadna ekonomiczna jej równowartość. Taki stosunek do ziemi trwał mniej więcej do czasów II wojny światowej.
Rola własności w życiu chłopów ulegała zmianie pod wpływem procesów indywidualizacji i kapitalizacji własności. Kiedy jeden człowiek poprzez swoje dążenia do awansu i emigrację zarobkową mógł zmieniać rozmiary własności, pojawiło się zagrożenie dla solidarności rodzinnej. Dokonywała się kapitalizacja własności, która umożliwiała jednakowe traktowanie różnych jej form i porównywanie produktywności.
Równie szczególne znaczenie posiadała ziemia jako miejsce pracy chłopa, którego podstawowym obowiązkiem była jej obsługa. Praca ta była obowiązkiem moralnym - należało ją wykonywać niezależnie od wyników, od efektów ekonomicznych. Należało też pozostawać wiernym pracy na ziemi, chociaż nie przysparzało to dostatecznych korzyści materialnych. Taką postawę wobec ziemi kształtowały nakazy religijne, tradycja, środowisko lokalne i kultura. W szczególnym traktowaniu ziemi wyrażała się odrębność kulturowa chłopów i ich specyficzny, “agrocentryczny” świat wartości, w którym zajmowała ona centralne miejsce. Gospodarstwo było źródłem utrzymania rodziny, a nie źródłem dochodu, bogactwa ekonomicznego.
szacunek dla ziemi jako rodzaj służby,
gospodarność - F. Mleczko- maksymalne wykorzystanie wszystkiego, czym gospodarstwo dysponowało, uwaga skierowana na utrzymanie stanu posiadania a nie na rozwój.
zaradność - gromadzenie i racjonowanie dóbr, aby starczały na dłużej, towarzyszył temu minimalizm konsumpcyjny, oszczędność,
kult krzątaniny, szacunek dla pracy fizycznej, potępienie próżnowania,
nie maksymalizacja zysku jak w kapitaliźmie lecz minimalizacja ryzyka jako naczelna zasada gospodarowania.
Cechy współczesnej mentalności ekonomicznej mieszkańców wsi:
mentalność stanowi barierę przemian strukturalnych,
gotowość do działania na rynku pracy, ale oczekiwanie na pracę, a nie jej poszukiwanie, sytuacja na rynku pracy pogłębia apatię, przygnębienie i bierność, część mieszkańców wyraża nadzieję, że odnajdzie swoje miejsce w systemie gospodarki rynkowej, niska mobilność właścicieli gospodarstw, ziemia nadal traktowana jako jedyna żywicielka, a nie czynnik produkcji. zachowania prorynkowe blokuje niska samoocena (Krzyminiewska), niechęć do zmian, brak otwartości na nowe doświadczenia, trwanie mimo wszystko.
F. Znaniecki wyjaśniał w następujący sposób brak postaw przedsiębiorczych wśród chłopów:
“Obawa przed niepowodzeniem, mająca swe źródło w poczuciu niedostatecznego przystosowania się do złożoności współczesnego życia ekonomicznego, w sposób nieuchronny powstrzymuje chłopa przed podjęciem wielkich przedsięwzięć”. Można przypuszczać, że obawy te zmalały dziś o tyle, o ile wzrosło wykształcenie rolników i ich wiedza profesjonalna i nie stanowią głównych hamulców zachowań przedsiębiorczych.
1
4