Wykład 12. Samoorganizacja społeczności wiejskich jako podstawa życia zbiorowego wsi.

Instytucje i organizacje wiejskie i ich rola w procesach zmian

Na obszarach wiejskich funkcjonuje dzisiaj blisko 200 różnych instytucji i organizacji

1. Związki zawodowe rolników - 3, "Samoobrona", "Solidarność RI", Krajowy Związek Kółek i Organizacji Rolniczych,

2. Izby Rolnicze - instytucje samorządu zawodowego, w każdym województwie jedna, porozumienie na szczeblu ogólnokrajowym,

3. Zrzeszenia branżowe i związki producentów,

4. Wiejskie organizacje społeczne - Ochotnicza Straż Pożarna, organizacje młodzieżowe, Koła Gospodyń Wiejskich,

5. Organizacje gospodarcze - spółki wodne, komitety budowy infrastruktury technicznej,

6. Instytucje państwowe, których przedmiotem zainteresowania jest rozwiązywanie problemów wsi i rolnictwa - Agencja Rynku Rolnego, Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.

7. Ośrodki Doradztwa Rolniczego,

8. Struktury lokalne partii politycznych, PSL

9. Wiejskie organizacje spółdzielcze,

10. Grupy producentów rolnych,

11. Stowarzyszenia Agroturystyczne,

12. Lokalne stowarzyszenia kulturalne i inne,

13. Organizacje działające na terenie parafii,

14. Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych

15. Kluby Sportowe,

Kondycja tych instytucji i organizacji jest słaba. Jakie są źródła tej słabości:

• koszty transformacji,

• brak historycznych tradycji,

• wyuczona bezradność,

• apatia społeczna i rozgoryczenie środowisk wiejskich.

• nadmierna polityzacja samorządowych podmiotów,

Typologia organizacji działających w polu polityki rolnej (Osa, Gorlach, Podedworna):

1. wielkość i charakter zasobów organizacyjnych,

2. zasięg działania,

3. charakter członkostwa,

4. rola w kształtowaniu polityki rolnej,

5. zakres autonomii organizacyjnej,

6. cele organizacji,

7. czynniki historyczne, które wpłynęły na rozwój i możliwości działania organizacji.

Większość organizacji ma charakter wyraźnie dystrybucyjny, koncentruje się na osiąganiu korzyści danej grupy. Żadna z tych organizacji nie potrafi skutecznie bronić interesów wsi i rolników ani na forum wewnętrznym ani w kontekście integracji z UE.

W zarządzaniu rolnictwem dominuje administracja rządowa. organizacje samorządowe działają w rozproszeniu, konkurują ze sobą zamiast współpracować, to osłabia ich pozycję.

"Okres przejściowy" trwa bardzo długo i osłabia środowiska wiejskie.

Czy formuła tych organizacji nie jest przeżytkiem, czy są one potrzebne w gospodarce rynkowej. Czy działające struktury są odpowiednim partnerem dla administracji państwowej, biznesu? Czy mogą skutecznie uzgadniać interesy producentów rolnych z interesem państwa, konsumentów?

Uczestnictwo mieszkańców wsi w stowarzyszeniach i organizacjach jest mniejsze niż mieszkańców miast. Często ogranicza się do uczestnictwa biernego.

Czy polscy rolnicy są gotowi do współdziałania, do tworzenia struktur oddolnych, lokalnych? Udział w takich inicjatywach jest niewielki. Nasza wieś nie rozwinęła kultury uczestnictwa. Dominuje zamknięcie się we własnym gospodarstwie. Przeciwstawienie prywatnej i publicznej sfery życia i dominacja prywatnej, za którą każdy czuje się odpowiedzialny. Za sferę publiczną nie odpowiada nikt. Niski poziom uczestnictwa w wyborach lokalnych, i niska aktywność w inicjatywach samorządowych.

Rolnicy posiadają największą wiedzę o urzędach lokalnych. Orientują się jak załatwić kredyt, koncesję, ulgę podatkową. Wykazują poczucie wpływu na zarządzanie na szczeblu lokalnym. Lepiej niż mieszkańcy miast są poinformowani o osobach pełniących funkcje w urzędzie gminy i są bardziej aktywni na poziomie własnej miejscowości.

Bardzo krytycznie oceniane są istniejące instytucje i organizacje.

Najwyżej:

samorząd lokalny, jedyna instytucja oceniana wyraźnie pozytywnie.

Najniżej:

kółka rolnicze, Gminne spółdzielnie, instytucje samorządu zawodowego,

Pewne grupy branżowe są lepiej zorganizowane, np. producenci owoców i warzyw, producenci mleka, drobiu, trzody chlewnej.

Jakie czynniki wpływają na rozmieszczenie przestrzenne stowarzyszeń w Polsce? Według J. Bartkowskiego decydują o tym dwa czynniki:

1. Zróżnicowanie centra - peryferie.

2. Podział na historyczne regiony w Polsce.

Typ zróżnicowania zależy od charakteru stowarzyszenia.

W miastach działają głównie stowarzyszenia nowopowstałe, na wsi jedynie wówczas, gdy wieś jest usytuowana blisko centrów społeczno-gospodarczych.

Na wsi działają głównie stowarzyszenia tradycyjne i ich dystrybucja zależy od charakteru regionów.

Stowarzyszenia jako forma organizowania się ludzi dla zaspokojenia indywidualnych i zbiorowych potrzeb pojawiły się w Polsce stosunkowo niedawno.

Czynnikiem różnicującym natężenie aktywności społecznej w gminie jest:

• położenie w sieci osadnictwa,

• dostępność komunikacyjna,

• położenie względem centrów ekonomicznych, administracyjnych i dróg komunikacji (do 4 km).

Dlaczego występuje taka zależność?

1. koncentracja aktywności społecznej i gospodarczej w ośrodkach centralnych i nierównomierne rozmieszczenie w przestrzeni czynników stanowiących podłoże dla aktywności społecznej. Poszczególne miejscowości pełnią różne funkcje w sieci osadniczej. Zgodnie z teorią Christallera jednostki osadnicze tworzą hierarchię w zależności od wielkości rejonu obsługi. Pozycja miejscowości jest zdeterminowana centralnością położenia i charakterem analizowanej potrzeby społecznej. Czynniki natury społecznej określające liczbę stowarzyszeń - wykształcenie i skład zawodowy mieszkańców.

2. Proces społecznego uczenia się i przepływ informacji i wzorów działania od ośrodka inicjującego do innych, od centrów do miejscowości peryferyjnych. Zgodnie z tymi zależnościami dostęp do innowacji zależy od usytuowania komunikacyjnego miejscowości, dostępności środków masowego przekazu, natężenia kontaktów zewnętrznych jej mieszkańców i ich mobilności społecznej.

Charakter stowarzyszeń zależy od specyfiki społeczności lokalnej, odmienności podłoża kulturowego, składem społecznym ludności i jej tradycjami społecznymi. Poszczególne regiony różnią się bardzo od siebie, ziemie zachodnie od ziem Polski Południowej i Wschodniej. Każdy z polskich regionów historyczno-kulturowych miał inne warunki do rozwoju stowarzyszeń i każdy wytworzył specyficzne stowarzyszenia, które odegrały istotną rolę w jego rozwoju społecznym.

Jakie czynniki zakłócają informacje o stowarzyszeniach?

1. dane GUS - niepełna informacja, brak form działalności niesformalizowanej.

2. Rejestry stowarzyszeń - radosna twórczość na temat własnej potęgi, żeby dobrze wypaść w oczach centrali.

3. Badania sondażowe przynoszą również wyższe wskaźniki uczestnictwa, gdyż ludzie chcą się dobrze zaprezentować, ponadto pewnych form działalności nie traktują jako aktywności społecznej - np. działalności w komitetach rodzicielskich w szkołach.

Charakterystyka poziomu aktywności społecznej w Polsce.

Sondaże wskazują, że większość Polaków nie należy do żadnej organizacji.

Tab. Deklarowana przynależność do organizacji w Polsce.

Liczba organizacji	1990	1999
0	72,3	80,8
1	20,1	13,8
2	4,8	3,5
3 i więcej	1,1	1,2

Źródło: Bartkowski, Społeczne determinanty geograficznego rozmieszczenia organizacji

Niska aktywność występowała także przed wojną. Liczba działających stowarzyszeń była w Polsce niższa niż w krajach zachodnich.

Od czego zależy poziom aktywności społecznej w danym kraju w Europie?

• uwarunkowania kulturowe,

• podział na dwa główne obszary:

Europy czynnej - kraje skandynawskie, Holandia, Zachodnie Niemcy,

Europa bierna - Południe i postkomuna.

Zmiany przejawiają się inaczej na Wschodzie i Zachodzie Europy.

W krajach starej Unii aktywność wzrosła, w nowej zmalała.

Zróżnicowanie centrum-peryferie, podział związany z lokalizacją, z umiejscowieniem gminy lub miasta w sieci osadniczej i sieci komunikacyjnej. Wyznacza to status i wielkość miejscowości, odległość od najbliższej aglomeracji, regionalnych centrów administracyjnych i komunikacyjnych. Od tych czynników zależą kontakty ze światem i otwarcie na nowe formy aktywności. Oddziałują także na skład społeczny mieszkańców i lokalizację przedsiębiorstw.

Z drugiej strony oddziałują czynniki określające poziom integracji lokalnej:

Odsetek ludności zamieszkałej od urodzenia,

Stowarzyszenia zarejestrowane a typ gminy:

Typ gminy	Stowarzyszenia zarejestrowane na 100 tys. m.
miasta	84,75
Miasto -gmina	24,75
Gminy wiejskie	14,33

Wielkość gminy a aktywność organizacji pozarządowych

Typ gminy (pow.tys)	Stowarzyszenia zarejestrowane na 100 tys. Mieszkańców
Powyżej 100	85
50-100	57
20-50	41
10-20	34
5-10	27
2-5	25
0-2	14

Żródło: Bartkowski,

Silne uzależnienie aktywności społecznej od statusu i wielkości gminy. Im wyższy status administracyjny gminy, tym więcej w niej zarejestrowanej aktywności organizacji. W przypadku miast decydującym czynnikiem jest wielkość, w przypadkach pozostałych znaczące jest także położenie. Im bliżej centrów administracyjnych lub aglomeracji, tym większa aktywność organizacji i stowarzyszeń.

Odległość gminy od byłego miasta wojewódzkiego a aktywność organizacji pozarządowych

Typ gminy i poł.	Odległość od miasta	Stowarzyszenia/1000	Szkoła społeczna
Miasto	Do 5 km 5-15 15-30 ponad 30 km	105 42 43 41 42	93 % 58 63 34 33
Miasto-gm.	Do 5km 5-15 15-30 ponad 30	77 27 27 23	00 6 8 4
Gm.wiejskie	Do 5 km 5-15 15-30 ponad 30 km	26 23 17 12	3 4 0,27 0,58

Źródło: Bartkowski

Lokalizacja jest determinantą wielu zjawisk ekonomicznych, społecznych i politycznych. Wraz z oddalaniem się od miasta wojewódzkiego maleje liczba stowarzyszeń, podmiotów gospodarczych, telefonów, osób z wyższym wykształceniem i rośnie odsetek immobilnej ludności. Im dalej od kolei tym mniej jest podmiotów gospodarczych, spółek zagranicznych na 1 mieszkańca, mniejszy odsetek firm prywatnych i mniejszy odsetek rolników prowadzących działalność gospodarczą. Towarzyszy temu coraz niższe wykształcenie ludności, niższe wykształcenie rolników i wyższy odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym.

Aktywność społeczna w gminach jest w większym stopniu zdeterminowana ich położeniem względem centrów kulturowych i administracyjnych niż ekonomicznych. Bardziej oddziałują więc czynniki społeczne niż same czynniki ekonomiczne i dostępność gospodarcza.

Czy poświęca Pani swój wolny czas na działalność w którejś organizacji stowarzyszeniu. (CBOS 1999)

	wieś	Miasto do 20 tys.	M. pow.20 tys.	Ogółem
Org. Na rzecz szkol. OSP Związki zawodowe Org. i ruchy religijne Org. Charytatywne Org. Kobiece Org. Młodzieżowe Samorządy gminne Partie i stow. Polit.	6,2 4,6 2,7 3,5 5,7 2,8 1,7 2,2 1,0	5,1 0,8 4,1 7,8 2,2 1,3 2,8 1,4 0,4	5,0 0,5 6,3 3,3 6,7 0,5 2,0 0,6 0,8	5,5 2,0 4,8 3,9 5,7 2,8 1,5 2,0 0,8

1

---