GNIEŹNIEŃSKA WYŻSZA SZKOŁA
HUMANISTYCZNO - MENEDŻERSKA
MILENIUM
STUDIA PODYPLOMOWE :
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE
MAŁGORZATA SIEDLECKA
AGRESJA W ŚRODOWISKU SZKOLNYM
Praca dyplomowa pod kierunkiem
dr W. Błasiak
SPIS TREŚCI
WSTĘP………………………………………………3
1.Pojęcia agresji……………………………………..4
2.Żródła agresji i przemocy………………………….6
3.Formy i rodzaje agresji w szkole…………………..9
Zakończenie…………………………………………11
Bibliografia………………………………………….14
2
WSTĘP
Zjawisko agresji jest poważnym problemem w szkole. Naukowcy twierdzą, że 15 - 17 % uczniów osobiście styka się ze zjawiskiem przemocy.1 Przemoc narusza podstawowe prawa każdego dziecka do życia. Dzieci uciekając się do tego typu zachowań sprawiają poważne trudności wychowawcze, gdyż ich zachowanie nacechowane jest brakiem zdyscyplinowania, które powoduje częste naruszenie szkolnego regulaminu i innych norm życia społecznego.
Szkoła musi uczyć jak radzić sobie w sytuacjach stresowych. Jej obowiązkiem jest tworzenie dobrego klimatu i sprawiedliwe traktowanie uczniów, uczenie funkcjonowania w społeczeństwie oraz tolerancji dla innych kultur. Wychowanie tych młodych ludzi w szkole nie zawsze jednak zdąża w tak pożądanym kierunku. Bardzo częstym zjawiskiem środowisku szkolnym, jest przemoc, agresja, niechęć i brak tolerancji w stosunku do inności rówieśników. Zachowania agresywne dzieci i młodzieży na terenie szkoły spowodowane są różnymi czynnikami.
Większość psychologów uważa, że niewłaściwe zachowania kształtują się pod wpływem życiowych doświadczeń. Źródłem agresywnych zachowań są przede wszystkim doświadczenia frustracyjne, które przebiegają pod wpływem silnych negatywnych emocji.2
Największy wpływ na wychowanie dziecka ma w równej mierze rodzina, szkoła i rówieśnicy. Do tego dochodzą jeszcze geny, media, kościół, środowisko.
Dlatego też nie można obarczać odpowiedzialnością za wszystkie efekty wychowania tylko rodziców, albo tylko nauczycieli. Praca wychowawcza jest wspólna, dlatego też, ani rodzina, ani szkoła nie jest od tego zwolniona. Dla rozpatrywania problemu agresji i wyjaśnienia jej podłoża jest konieczne poznanie mechanizmów jej powstawania.
1.Zawadzka M., Bieńczak E. Agresja i przemoc. „Gazeta szkolna” 2003 nr 18, s.12-14.
2.Stach R., „Zachowania agresywne”, Wrocław 1989, s.32.
3
1. Pojęcia agresji
Agresja wśród dzieci i młodzieży jest zjawiskiem narastającym, procesem, który zaczyna się od drobnej dokuczliwości i szkodzenia dobremu samopoczuciu innych aż do ciężkich przestępstw.
Pojęcie agresji tak definiujemy:
- wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej - rzeczywistej bądź symbolicznej - jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje,
- działanie, u którego podłoża leżą gniewne emocje i nieprzyjazne intencje, działanie, które ma na celu wywołać u drugiej osoby ból, strach, niepokój bądź wewnętrzne cierpienie,
- aspołeczny sposób zachowania się wynikający z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym,
- zachowanie skierowane przeciw określonym osobom lub rzeczom i przyjmujące formę ataku,
- zachowanie zwrócone przeciw innym osobom (również przeciw samemu sobie) i przedmiotom oraz działanie na ich szkodę.
Według słownika psychologicznego pod red. Włodzimierza Szewczuka
cyt.”…agresja to wszelkie działania fizyczne lub słowne, których celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej - rzeczywistej bądź symbolicznej - jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje”.1
Agresja oznacza więc takie zachowanie osoby, która dąży do wyładowania swojego niezadowolenia lub gniewu na innej osobie, osobach lub rzeczach.
Mówiąc o agresji nie sposób pominąć zjawiska przemocy. Często pojęcia
agresja i przemoc stosuje się w tym samym znaczeniu. Definicja J. Pospieszyla,
Nazywa cyt.”…przemoc wszelkimi nieprzypadkowymi atakami godzącymi w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnej relacji”.2
1. Szewczyk W. Słownik psychologiczny, Wiedza powszechna, Warszawa 1985, s.23.
2.Pospieszyl K. Przemoc wobec dziecka - zarys teoretyczny koncepcji, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1989, s.85.
4
Z analizy literatury wynika, iż przemocą są takie zachowania wobec drugiej osoby lub grupy osób, które prowadzą do negatywnych, bezpośrednich lub pośrednich konsekwencji dla osób doświadczających przemoc.
Zazwyczaj przemoc ma silne podłoże emocjonalne, ale nie zawsze. Zdarza się, że zarówno obiekt ataku, jak i zastosowane formy zostają uprzednio wnikliwie przemyślane - ta forma przemocy budzi szczególny niepokój.
Przemoc i agresja to prymitywne, naganne zachowania świadczące o słabości charakteru, braku kultury i braku umiejętności współżycia.
Dzieciom i młodzieży obecnie zarzuca się silne odnoszenie wszystkiego do własnej osoby oraz wzrastającą agresywność. Wielu osobom z trudnością przychodzi nawiązanie i utrzymanie pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi, włączenie się do grupy, wykazanie zrozumienia. Najczęściej spotykamy się z wycofywaniem i brakiem konstruktywnego radzenia sobie z problemami konfliktami.
Agresywne zachowanie młodego pokolenia nie jest problemem nowym i nie jest problemem tylko dzisiejszych czasów - odnotowane było już we wcześniejszych okresach. Kwalifikowano je jako najbardziej przeszkadzające postępowanie, na które najtrudniej wywrzeć jakikolwiek wpływ.
Tym bardziej zadziwiający jest fakt, że wysyłki zmierzające do opracowania nowych metod i środków zaradzających są oderwane od tych doświadczeń. Umiejętności, jakie dzieci i młodzież muszą nabyć, żeby nauczyć się panować nad swoimi agresywnymi impulsami oraz nawiązywać utrzymywać zadawalające kontakty z innymi ludźmi nie są prawie w ogóle ćwiczone.
Dzieciom i młodzieży najczęściej przyswaja się to, że powinny nawzajem znosić swoją obecność. Ukierunkowuje się je raczej na uzyskanie harmonii, w której chodzi o unikanie konfliktów, niż na poważne zajęcie się nimi.
Nad konfliktami pracuje się wciąż w przeważającej mierze w konwencjonalny sposób, tzn. poprzez poszukiwanie winnego i jego upomnienie, lub przywołanie do porządku.
5
2. Źródła agresji i przemocy.
W ostatnich latach skoncentrowano się na trzech źródłach przemocy:
w rodzinie, w szkole i w środowisku rówieśniczym.
Ale agresji i przemocy, dzieci i młodzież uczą się również ze środków masowego przekazu.
Ludzie zmęczeni trudnościami codziennego życia, zgorzkniali rozczarowaniami i brakiem perspektyw bywają napięci, rozdrażnieni, skłonni do wybuchów gniewu. Dzieci to widzą. Uczą się na podstawie naszych słów i czynów.
Ważnym źródłem agresji dziecięcej jest także nadmierne przeciążenie dziecka obowiązkami, brak bliskości uczuciowej z rodzicami, przyzwolenie na zachowania agresywne ze strony rodziców, a także metody wychowawcze oparte na sile.
Z pewnością złego zachowania uczy się dziecko, którego rodzice własnym przykładem wskazują na użycie siły jako jednej formy rozwiązania konfliktów.
Szkodliwe jest stosowanie w stosunku do dziecka wyłącznie kar, zwłaszcza fizycznych.
Dom często uczy agresji przekazując polecenia: bądź mężczyzną, w razie czego oddaj, pamiętaj że masz łokcie itp. Rodzice pochwalają w ten sposób agresywne zachowania swoich pociech, co prowadzi do utrwalenia tego negatywnego wzoru zachowania.1
Jeżeli rodzina jest wolna od agresywnych zachowań, to dziecko może i tak jej doświadczyć „dzięki” środkom masowego przekazu.
Badania dowodzą, że dzieci od maleńkości uzależnione są od telewizora, który jest przypuszczalnie jednym z główniejszych źródeł agresji dzieci i młodzieży.
Brutalny obraz i z filmu, i z wiadomości często dziecko odbiera w ten sam sposób. Dla niego oba zdarzenia są fikcją. Wytwarza się w dziecku przekonanie,
że człowiek jest niezniszczalny, „ma drugi lub kolejne życie”.
1.R. Stach, Zachowania…..,s.38 - 42.
6
Rodzice przemęczeni obowiązkami zawodowymi, domowymi sami niejednokrotnie uzależniają dzieci od telewizora, włączając go, aby mieć tzw. święty spokój, aby odpocząć, aby zebrać siły przed kolejnym pracowitym dniem.
Pamiętać należy, że telewizja poprzez oddziaływanie na uczucia dziecka wywołuje silne przeżycia emocjonalne spowodowane oglądaniem nie tylko scen grozy, okrucieństwa, ale także filmów i programów zawierających treści o dużym napięciu dramatycznym.
Również ciągłe przedstawianie przez telewizję negatywnego obrazu świata, w którym nie ma przyjaźni i życzliwości, a normę stanowi walka, podstęp i zemsta, powoduje tworzenie się przekonania o niemożności innego postępowania.
Zauważono, że dzieci pod wpływem programów zawierających agresję, przemoc „twardnieją”, stają się obojętne wobec okrucieństwa, zanika u tych dzieci wrażliwość moralna, najważniejsza staje się siła, pieniądze, władza. Nie liczą się sentymenty i uczucia.
Szkoła jako instytucja wraz z jej uwarunkowaniami pedagogicznymi oraz sposobem organizacji procesu dydaktycznego, może również przyczynić się do powstawania zachowań agresywnych .
Czynniki instytucjonalno - organizacyjne, które na to wpływają, to min.:
- zbyt dużo dzieci w klasach - zbyt dużo czasu spędzonego w sposób ukierunkowany,
- za mało możliwości wycofania się z pracy grupowej oraz zbyt mało możliwości tworzenia,
- ograniczona ruchliwość ( za dużo siedzenia na krzesłach lub przy stołach, za mało przestrzeni i okazji do ruchu)
- struktura organizacyjna szkoły (nauka zmianowa, „okienka”, zmiana nauczycieli itp.)
- ogólny standard budynku i otoczenia, oświetlenie, poziom hałasu, wystrój pomieszczeń.
Przyczyny psychologiczne, które powodują wzrost zachowań agresywnych dzieci są następujące:
- frustracje wynikające z braku dobrego kontaktu z dorosłymi lub agresja z ich strony,
- niskie poczucie własnej wartości, połączone z dużą ilością otrzymanych przez nich negatywnych komunikatów od dorosłych,
- modelowanie zachowań agresywnych w mediach,
7
- brak jasnych i przestrzeganych reguł życia szkolnego,
- mała umiejętność radzenia sobie z przeżywaniem silnych i negatywnych uczuć a zwłaszcza złości,
- brak umiejętności konstruktywnego rozwiązywania sytuacji konfliktowych,
- frustracja spowodowana brakiem perspektyw życiowych.1
Kolejne przyczyny zachowań agresywnych to:
- mało rozwinięta samokontrola swoich emocji - kłopoty w radzeniu sobie ze strachem, lękiem, poczuciem krzywdy lub winy i nie są w stanie przewidzieć swoich reakcji emocjonalnych - nie kontrolują swoich zachowań,
- ustabilizowane wzory zachowań agresywnych i stosowania przemocy zapewniają im odnoszenie sukcesów i są dla nich nagradzające,
- używanie alkoholu i narkotyków. Używki powodują wzrost zachowań agresywnych, ponieważ obniżają kontrolę i ograniczają właściwą ocenę sytuacji.
- usposobienie dziecka. Istnieje większe prawdopodobieństwo, że agresja rozwija się u dziecka aktywnego, aktywnego większym temperamencie. Zdarza się też, że dzieci „grzeczne” decydują się w końcu na manifestację własnych uczuć, emocji. Może to być zamknięcie, izolacja, ale również autoagresja. 2
1.J. Danielewska, Agresja u dzieci - Szkoła porozumienia.WSiP 2002, s. 4.
2. M. Hume, D. Wiśniewski, Przyczyny współczesnej agresji. Opieka, wychowanie, terapia.
Nr1/2000.
8
3. Formy i rodzaje agresji w szkole.
W rzeczywistości szkolnej można wyróżnić następujące formy agresji:
- agresja werbalna: grożenie, wyśmiewanie, plotkowanie, dokuczanie, przezywanie,
- agresja fizyczna: bicie, kopanie, popychanie, ograniczanie swobody ruchów, szarpanie, przyciskanie, szczypanie, ciągnięcie,
- inne formy agresji: brutalne, obraźliwe gesty i miny, celowe wykluczanie z grupy rówieśniczej, zastraszanie, szczucie przeciw komuś.1
Agresja przejawiać się może na różne sposoby, które ogólnie można jednak sprowadzić do dwóch kategorii: agresji czynnej i biernej.
Czy agresją łatwo zidentyfikować, ponieważ nie można jej ukryć i z reguły bywa głośna, a co najmniej widoczna. Jej zewnętrzne oznaki to krzyki, oskarżenia, złośliwości, szyderstwa, groźby i przemoc fizyczna. Naukowcy twierdzą, że czynna agresja jest próbą ochrony samego siebie. Wyrasta ona często z głębokiego braku poczucia bezpieczeństwa.
Agresja czynna jest również często stosowana przez dzieci w szkole jak i agresja bierna. Te dzieci, które się uciekają do agresji biernej zazwyczaj, że czują gniew wobec drugiej osoby czy wobec samego siebie. Zamiast otwartej wojny wybierają partyzanckie podjazdy, sabotaż i ochłodzenie stosunków. Oto kilka form biernej agresji:
- Nie odzywanie się, naburmuszona mina, obrażanie się.
- Tzw. Techniki zwlekania: lenistwo, spóźnianie się.
- Nie przyznawanie się do gniewu.
- Ignorowanie rozmówcy.
- Świadome „granie na nerwach” drugiej osobie, ale bez przekraczania granic otwartego konfliktu.
Bierna agresja to próba manipulacji drugą osobą, dokuczanie jej lub zranienie bez ryzykowania otwartego konfliktu. Bierna agresja jest bardziej destrukcyjna od czynnej. Bierny agresor nie daje się złapać na gorącym uczynku, w związku z czym odsłonięcie działającego u niego mechanizmu zaprzeczania i skłonienie do podjęcia uczciwych, równoprawnych negocjacji może okazać się bardzo trudne.
1.J.Kołodziejczyk, Agresja i przemoc w szkole, Kraków 2003, s. 12- 13.
9
Agresja bezpośrednia jest skierowana na osoby będące powodem doznanej frustracji.
Agresja przemieszczona skierowuje się natomiast na osoby, które nie miały nic wspólnego z frustracją doznaną przez danego osobnika. Mamy z nią do
czynienia u dziecka, które surowo karane w domu zachowuje się agresywnie w stosunku do swych słabszych kolegów w szkole, bijąc ich i dokuczając im w różny sposób. Agresja przemieszczona wywołuje bardzo niekorzystny wpływ na współżycie w grupie, szczególnie takiej, jaką jest klasa szkolna, gdyż jej przedmiotem są osoby atakowane bez żadnego, zrozumiałego dla nich powodu. Wzbudza to poczucie krzywdy, poświadczenia o niesprawiedliwym traktowaniu, a nieraz również chęć zemsty i odwetu za doznane przykrości, co przyczynia się do powstawania i narastania konfliktów grupowych.
Agresja w szkole ma często podwójny cel: po pierwsze instrumentalny, polegający na odebraniu, przy pomocy gróźb lub siły, jakiegoś przedmiotu, zaczynając od śniadania i drobnych pieniędzy, po drugie jest dla agresorów rodzajem okrutnej zabawy, w której stosowanie przemocy, poniżanie ofiar, obserwowanie jej strachu i bezsilności, dostarcza sprawcom swoistej, w istocie sadystycznej, satysfakcji. Ogromne rozmiary takiej agresji szkolnej spowodowały działania mające na celu jej ograniczenie i stopniową eliminację.
Występowanie agresji w szkole powoduje konsekwencje zarówno fizyczne, jak psychiczne.1
Do tych pierwszych należą: drobne uszkodzenia, okaleczenia ciała, jak i ciężkie pobicia, gwałty czy śmierć, zniszczenia rzeczy materialnych i organizmów żywych. W tej grupie skutków znajdują się również szkody materialne, to jest zniszczony, zdemolowany sprzęt i pomoce dydaktyczne.
Psychologiczne konsekwencje agresji mogą być bezpośrednie i przejawiają się one w zależności od sytuacji i właściwości dzieci reakcjami typu: płacz, krzyk, ucieczka lub zachowania agresywne. Skutki pośrednie to: zaburzenia w koncentracji uwagi, snu, łaknienia, moczenie się nocne i inne formy niepokoju ruchowego.
1. J.Kołodziejczyk, Agresja……s. 45-50.
10
Zakończenie
W dzisiejszych czasach nie ma jednoznacznej odpowiedzi, jak można chronić przed agresją dzieci i młodzież. Nie zawsze bowiem dzieci są świadome tego, że wyrządzają komuś krzywdę i są agresywne.
Przemoc jest obecnie wszędzie i dlatego dzieci i młodzież wychowuje się już z tą świadomością, że agresja musi być, a silniejszy ma zawsze racje.
W większości młodzi ludzie nie poczuwają się do winy, a szkody jakie wyrządzają nie są przez nich naprawiane. Z kolei ofiara przemocy nie uskarża się, ponieważ traktuje agresję jako coś normalnego, co już wkomponowało się w jej życie.
Niezbędne jest więc przeciwdziałanie agresji i przemocy wśród młodego pokolenia - zarówno zwalczenie jej przejawów, jak też usuwanie samych przyczyn stosowania przemocy.
W przeciwdziałaniu agresji istotne znaczenie ma zabezpieczenie dziecka przed niekorzystnym wpływem modeli agresywnego zachowania. W tym celu u dziecka przejawiającego skłonności agresywne należałoby ograniczyć oglądanie filmów zawierających obrazy agresji, zakazania czytania książek o podobnej treści. Równocześnie należałoby starać się zainteresować dziecko filmami lub książkami ukazującymi pozytywne modele zachowania. Powinny one przedstawiać różne formy prawidłowo ukształtowanych kontaktów społecznych, aprobować koleżeństwo, przyjaźń, wzajemną życzliwość, gotowość udzielania i niesienia pomocy, opieki nad słabszymi.
Jeśli modele agresywnego zachowania występują w bezpośrednim otoczeniu dziecka, wtedy należałoby dążyć do izolowania dziecka. Można to osiągnąć przez dłuższy pobyt dziecka w świetlicy szkolnej lub nawiązanie kontaktów koleżeńskich z dziećmi nie przejawiającymi skłonności agresywnych.
Wszelkie działania przeciw agresji muszą być skonfrontowane z nauczycielami, rodzicami, policją- wtedy będzie można mówić o sukcesie. W działalności szkoły w większym stopniu należy wbudować funkcje opiekuńcze, integracyjne i wychowawcze. Istotne zatem jest:
11
- zacieśnienie współpracy szkoły i policji poprzez zwiększenie ilości prelekcji dla uczniów, mające uświadomienie im zagrożeń i sankcji karnych,
- prowadzenie rejestru aktów agresji w szkole - zorganizowanie wspólnych spotkań rodziców ofiar i prześladowców, by nazwać problem i pomyśleć nad konstruktywnym rozwiązaniem,
- próba zmniejszenia poziomu agresji w szkole poprzez aranżowanie sytuacji pozwalających wyładować energię,
- rozmawianie o problemie z uczniami na lekcjach wychowawczych, wspólne ustalanie przyczyn agresji, uczenie jak radzić sobie ze złością.
We współczesnej literaturze zwraca się uwagę na potrzebę wytwarzania pozytywnej atmosfery w klasie. Wychowawca powinien posiadać umiejętności wczuwania się w przekazywanie przez ucznia treści i kryjące się za nim jego przeżycia, powinien wystrzegać się bycia słuchaczem powierzchownym i nie zainteresowanym. Zadania jakie dzieci wykonują w klasie powinny być traktowane z powagą, bez lęku o negatywną ocenę swojej osoby. Wymagania stawiane dzieciom i młodzieży mogą być wysokie, lecz zawsze musi być doceniony wysiłek, zrozumienie, współodczuwane trudności emocjonalne, nawet wówczas, gdy decydujemy się zastosować karę. Uczeń musi umieć podporządkować się pewnym normom społecznym funkcjonującym w grupie. Zwrócić należy także uwagę na unikanie okazji dostarczających dzieciom wzorów zachowań agresywnych, a wszelkie kary ograniczyć do minimum, unikając kar fizycznych będących przejawem otwartej agresji.
Karanie zachowań agresywnych poprzez gniew nie przynosi oczekiwanych rezultatów, gdyż wytwarza zwykle agresję u dziecka.
Szczególnie ważne przy postępowaniu z dzieckiem agresywnym jest uniknięcie przyczyn jego braku bezpieczeństwa oraz zaprzestanie zmuszania dziecka do pewnych form zachowania zanim osiągnie pewien wiek.
Jeżeli dziecko zachowuje się agresywnie, aby zwrócić na siebie uwagę, należy zastanowić się, czy rodzice, nauczyciele poświęcają mu rzeczywiście odpowiednią ilość uwagi.
Dziecko agresywne znajduje się w niekorzystnej sytuacji społecznej z powodu swojego zachowania. Rzadko też bywa szczęśliwe. Odczuwa ono dotkliwe negatywne reakcje otoczenia na swoje zachowania.
Środki zaradcze powinni podjąć również rodzice. Muszą być świadomi tego, że ich dziecko także może stać się ofiarą. Rodzice nie powinni przekazywać
12
dzieciom własnego lęku lecz od najmłodszych lat dziecka wyrabiać w nim siłę ducha, uczulać na zagrożenia, ale nie robić z dziecka tchórza, wspierać go w rozwiązywaniu problemów, obserwować by nie przeoczyć sygnałów jego lęku
( np. gdy boi się pójść do szkoły, nie chce wyjść na podwórko, w domu giną pieniądze).
Przytoczone wyżej rozważania ukazują, że zapobieganie przemocy wśród dzieci i młodzieży jest trudne i złożone, wymaga czasu, nakładów finansowych i zaangażowania różnych instytucji. Młodzi ludzie uczą się przemocy w ciągu lat. Wydaje się więc oczywiste, że redukcja zachowań agresywnych i przemocy nie
może być skutkiem magicznych recept ani kwestią kilkunastu godzin zajęć, gdyż nie jest to problem określonej wiedzy czy umiejętności, ale rozwoju całej osobowości.
Praca przemoc jest nie tylko wyzwaniem dla ofiary czy sprawcy, jest to również wyzwanie dla systemu wychowania.
Praca nad eliminowaniem form otwartej agresji u dziecka nie jest łatwa i nie daje natychmiastowych efektów. Dziecka agresywnego nie da się zmienić na miłego w przeciągu kilku dni, praca jest długotrwała i często bardzo uciążliwa, wymagająca cierpliwości i miłości.
Miłość, cierpliwość i zrozumienie to gwarancja sukcesu w walce z agresją dziecka, ucznia.
13
Bibliografia
Zawadzka M., Bieńczak E., Agresja przemoc. „Gazeta szkolna”2003.
Stach R. Zachowania agresywne,Wrocław 1989.
Szewczuk W. Słownik psychologiczny. Wiedza powszechna, Warszawa1989
Pospieszyl K., Przemoc wobec dziecka - zarys teoretyczny koncepcji.
Psychologia wychowawcza, Warszawa 1989.
J. Danielewska, Agresja u dzieci - Szkoła porozumienia. WSiP 2002.
M. Hume, D. Wiśniewski, Przyczyny współczesnej agresji.
Opieka, wychowanie, terapia. Nr 1/2000.
14