1. Co to są niepowodzenia szkolne?

Niepowodzenia szkolne są to sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczo - dydaktycznymi szkoły, a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Niepowodzenia mogą występować w różnych zakresach działalności i wymagań szkoły, zarówno w zakresie uczenia się, jak i w zakresie moralnej postawy młodzieży. Jedne są związane z pracą dydaktyczną, a drugie z pracą wychowawczą. Pierwsze dotyczą istnienia dysharmonii lub konfliktu między nauczycielami, uczniami i warunkami społecznymi tej pracy. Rezultaty tych niepowodzeń mogą być różne. Mogą wywołać skutki mniej poważne lub też przyczyniać się do przedłużenia pobytu ucznia w szkole, a nawet usunięcia go z niej.

Wincenty Okoń w „Nowym słowniku pedagogicznym” jako niepowodzenie szkolne ujmuje proces pojawienia się i utrwalenia rozbieżności między celami edukacyjnymi a osiągnięciami szkolnymi uczniów oraz kształtowania się negatywnego stosunku młodzieży wobec wymagań szkoły.

2. Rodzaje niepowodzeń.

Niepowodzenia szkolne mogą mieć charakter jawny bądź ukryty.

Ukryte występują wówczas, gdy nauczyciele nie dostrzegają braków w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach uczniów, mimo iż braki istnieją. Kiedy jednak przyjmują już widoczną postać wiążą się z okresowymi ocenami niedostatecznymi. Oceny te mogą być poprawione, lecz kryjące się za nimi zaniedbania i braki rzadko udaje się wyrównać.

Niepowodzenia ukryte prowadzą zazwyczaj do niepowodzeń jawnych. W tym wypadku nauczyciel już dostrzega braki w opanowaniu przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy jako niedostateczne. Jeżeli te oceny się powtarzają, wówczas uczeń może być zatrzymany w tej samej klasie. Staje się on wówczas tzw. uczniem drugorocznym. Zjawisko to jest wyrazem zdecydowanego konfliktu między wymaganiami szkoły, a postępami ucznia. Drugoroczność wywiera ujemny wpływ na zdecydowaną większość uczniów, zniechęca ich do pracy, tłumi zainteresowanie nauką, wpływa niekorzystnie na stosunek do otoczenia, wywołuje różnorakie kompleksy i zaburzenia w zachowaniu, a nawet może doprowadzić do zahamowania prawidłowego dotychczas umysłowego rozwoju dziecka. Takie dziecko niekorzystnie wpływa też na całą klasę. Zastanawiając się nad tym problemem nasuwa się pytanie, dlaczego tak się dzieje, jakie są przyczyny tych niepowodzeń?

O ukrytym niepowodzeniu mówimy wtedy, gdy braki w wiadomościach i umiejętnościach szkolnych nie znajdują odzwierciedlenia w postaci złych ocen. Niezgodność pomiędzy poziomem rzeczywistych osiągnięć szkolnych a jakością ocen często bywa spowodowana zwykłym przeoczeniem nauczyciela, tylko niekiedy wynika ze świadomego postępowania nauczyciela, który zawyża stopnie ucznia dla jakichś specjalnych powodów. Nieujawnienie w ciągu dłuższego czasu braków szkolnych stanowi poważne zagrożenie dla kariery szkolnej dziecka. Na ogół ukryte niepowodzenie szkolne szybko się przekształca w jawne i skłania dorosłych do interwencji.

3. Fazy niepowodzeń szkolnych.

W „Nowym słowniku pedagogicznym” W. Okoń za J. Konopnickim wyróżnia kilka faz niepowodzeń.

Pierwsze dwie fazy to okres niepowodzenia ukrytego: pojawiają się wówczas braki w opanowaniu materiału, stopniowo stają się one coraz większe, jednocześnie występują pierwsze oznaki niezadowolenia ze szkoły i negatywnego do niej stosunku. W fazie trzeciej szkoła zauważa już braki i wystawia pierwsze oceny niedostateczne, niepowodzenie szkolne staje się jawne. Faza czwarta to już drugoroczność, będąca jawnym przyznaniem się szkoły do bezsilności, a zarazem otwarciem uczniowi drogi do wykolejenia się. Drugim obok drugoroczności rodzajem całkowitego niepowodzenia szkolnego jest odsiew szkolny, a więc zjawisko całkowitego przerwania nauki przed ukończeniem szkoły.

4. Przyczyny niepowodzeń.

Przyczyny niepowodzeń szkolnych są na ogół wielorakie i złożone. Może to być np. niechętny stosunek do nauki, lenistwo, złe zachowanie się w szkole itp. Są to czynniki w większości zależne od dzieci. Istnieją także czynniki, które nie są zależne od uczniów, takie jak np. długotrwała choroba, różnorakie niedostatki w pracy dydaktyczno- wychowawczej szkoły. Do niepowodzeń może się też przyczynić zła atmosfera wychowawcza w rodzinie lub przebywanie dziecka w złym środowisku. Przyczyn niepowodzeń może być bardzo wiele. Czesław Kupisiewicz w swej książce pt.: "Podstawy dydaktyki ogólnej" wymienia trzy rodzaje przyczyn niepowodzeń szkolnych:

przyczyny społeczno - ekonomiczne,

przyczyny biopsychiczne,

przyczyny dydaktyczne.

Do przyczyn społeczno - ekonomicznych należą głównie warunki społeczne życia dzieci. Są one związane z domem i środowiskiem oraz sytuacją materialną tej rodziny. Należy do nich nędza materialna, złe warunki mieszkaniowe, brak pomocy szkolnych, niedostateczna opieka ze strony domu oraz zły wpływ środowiska i wiele innych rzeczy. Dom ma ogromne znaczenie w początkowym przygotowaniu oraz nastawieniu psychicznym dziecka do szkoły i nauki. Jeżeli np. dziecko pochodzi z rodziny ubogiej, wówczas wyniki naukowe są słabsze. Dzieci z tzw. rodzin biednych wykazują - jak przedstawiają różne badania - gorszy poziom intelektualny.

Środowisko, w jakim przebywa dziecko od najmłodszych lat, też odgrywa rolę w rozwoju umysłowym dziecka. W tym czasie poznaje ono świat - naśladuje rodziców bądź najbliższe osoby. I to, w jakim stopniu są autorytetem dla niego te osoby, ogromnie wpływa potem na jego dalsze życie. Na podstawie przeprowadzonych różnych badań stwierdzono, iż dzieci pochodzące z rodzin ubogich są zazwyczaj nieśmiałe, małomówne i osiągają słabsze wyniki w nauce.

Przyczyny biopsychiczne są one związane zdaniem wielu badaczy, z zadatkami dziecięcymi. Jednym z podstawowych źródeł niepowodzeń szkolnych mogą być różnice między uzdolnieniami i zamiłowaniami poszczególnych uczniów w tym samym wieku. Poziom uczniów jest wtedy różny, poczynając od bardzo zdolnych, aż do opóźnionych. Sprawia to ogromną trudność nauczycielowi i wychowawcy, który musi dopasowywać nauczanie do poziomu uczniów.

Ogromny wpływ na powodzenia lub niepowodzenia mają nagany lub pochwały. Dodatnio działają pochwały, gdyż mobilizują dzieci do nauki. Dzieci muszą być doceniane, muszą się czuć dobrze w szkole. Niektórzy badacze tego zagadnienia twierdzą, że na wyniki w szkole ma też wpływ temperament ucznia. Stwierdzili także, iż nadmierne obciążanie uczniów różnorodnymi obowiązkami i pracami jest niejednokrotnie przyczyną niepowodzeń szkolnych.

Często również, zwłaszcza w obecnych czasach, przyczyną niepowodzeń szkolnych są zaburzenia nerwicowe.

Przyczyny dydaktyczne. Zależą one od samego nauczyciela, przy czym wypływają głównie z niesprawiedliwej oceny pracy uczniów. Często wynikają one z niedostatecznej znajomości uczniów przez nauczycieli, braku opieki nad uczniami opóźnionymi w rozwoju oraz z błędów metodycznych popełnianych przez nauczycieli. Praca dydaktyczna składa się z wielu czynników. Mogą to być: treści, metody nauczania i środki nauczania, poziom kwalifikacji zawodowych nauczycieli, ich pozycja społeczna, a także organizowanie różnych zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Jest to praca bardzo trudna i odpowiedzialna. Nauczyciele spotykają się z różnymi dziećmi. Muszą się dostosować do wszystkich grup dzieci. Nauka prowadzona przez nauczyciela nie może być sztywnym przepisem. Musi on kochać swoją pracę, być przygotowanym do prowadzenia lekcji. Zadaniem jego jest, by nie dopuścić do opóźnienia nauki, gdyż to ujemnie odbija się na wynikach.

Pierwszym czynnikiem wpływającym na powodzenia lub niepowodzenia szkolne są warunki społeczne, a przede wszystkim środowisko rodzinne dziecka. Czynniki natury społecznej wpływające na naukę dziecka to:

• sytuacja materialna rodziny,

• praca ucznia w gospodarstwie domowym,

• warunki odrabiania prac domowych,

• liczebność rodzeństwa,

• atmosfera domowa,

• poziom świadomości wychowawczej rodziców,

• pijaństwo,

• rozbicie rodziny,

• dbałość o dziecko i jego wychowanie,

• współpraca rodziców lub opiekunów dziecka ze szkołą,

• poziom kulturalny i moralny życia domowego,

• ujemne lub dodatnie wpływy otoczenia.

Drugim czynnikiem, od którego zależą wyniki pracy dydaktycznej, jest sam uczeń, jego stan zdrowia, zadatki dziedziczne w postaci funkcjonowania zmysłów, zdolności, określony temperament oraz jego rozwój ogólny, na który składa się zdobyta wiedza, doświadczenie, życie uczuciowe, cechy charakteru, rozwój aktywności, samodzielności, dociekliwości, wytrwałości w dążeniu do celu, odpowiednich zainteresowań i zamiłowań oraz tendencji samokształceniowych. Duży wpływ na powstawanie niepowodzeń szkolnych mają zakłócenia rozwoju psychofizycznego dziecka. Osiąganie powodzeń szkolnych utrudniają:

• defekty wzroku, słuchu oraz wszelkie choroby i urazy pogarszające stan zdrowia dziecka, wypadki i inne zdarzenia losowe,

• obniżona sprawność intelektualna dziecka, obniżony poziom inteligencji,

• zaburzenia w funkcjonowaniu receptorów i narządów ruchu,

• opóźnienie rozwoju procesów umysłowych,

• różne zakłócenia w rozwoju uczuciowości, motywacji i postaw, a także związane z nimi zaburzenia funkcjonowania społecznego.

Czynniki te bardzo często tworzą skomplikowany splot niekorzystnych dla nauki warunków. Szybko staje się on tak złożony, że po pewnym okresie niepowodzeń szkolnych otoczenie dziecka nie może już stwierdzić, co było pierwotnym źródłem trudności w nauce, a co jest konsekwencją niepowodzeń.

Trzecim czynnikiem, od którego zależą powodzenia szkolne, jest nauczyciel i narzędzia jego działalności oraz szkoła. I tak, wyniki pracy nauczyciela zależą od jego cech wewnętrznych, takich jak:

• przygotowania pedagogicznego i dydaktycznego (lepszego lub gorszego), 

• doświadczeń życiowych (skromnych lub bogatych),

• zdolności (mniejszych lub większych),

• charakteru,

• postawy (społecznej lub egoistycznej),

• zamiłowania do pracy nauczycielskiej,

• niechęci do niej.

Oprócz czynników wewnętrznych nauczyciela określony wpływ na powodzenia szkolne mają również czynniki zewnętrzne, np.:

• pozycja społeczna nauczyciela, jego autorytet, 

• warunki materialne,

• warunki życia osobistego na tle środowiska,

• szczególnie fakt czy to życie jest mniej lub bardziej szczęśliwe.

Narzędzia pracy nauczyciela to programy nauczania i podręczniki, które bardzo często są niedoskonałe. Źródłem słabych wyników w nauce są zwykle pewne błędy w doborze treści i metod nauczania. Jeżeli zadania stawiane dziecku są zbyt trudne albo zbyt łatwe, proces uczenia się może ulec zakłóceniom.

Poważnym źródłem niepowodzeń szkolnych może być sama szkoła, jej warunki lokalowe i wyposażenie w pomoce naukowe, atmosfera szkoły - współżycie i współdziałanie grona nauczycielskiego, organizacja życia szkolnego, organizacje uczniowskie, praca pozalekcyjna w szkole, kontakty między uczniami oraz oddziaływanie rówieśników.

Najczęściej przyczyny powodujące niepowodzenia szkolne mają charakter sprzężony, stanowią splot różnych uwarunkowań. Ujawniając się najpierw w nauce, rzutują najczęściej na zachowanie lub odwrotnie. Wówczas zamiast poważnie zainteresować się przyczyną niepowodzeń, dorosłe otoczenie formułuje opinie: "On jest zdolny, ale leniwy", "On jest mało zdolny, a do tego jeszcze nie chce się uczyć", "Gdyby chciał, na pewno miałby lepsze stopnie" itp.

5. Zapobieganie niepowodzeniom

Podsumowując, najczęstsze przyczyny które wpływają na niepowodzenia w szkole to: warunki środowiskowe, rodzinne oraz wpływ pedagogiczny. Wobec tych niepowodzeń nie można być obojętnym. Należy je usuwać, stosując odpowiedzialną profilaktyką pedagogiczną, w której można by wprowadzić nauczanie problemowe. Powoduje ono wzrost zainteresowań nauką, wdraża do wspólnego przezwyciężania trudności itd.

Należałoby też przeprowadzić diagnozę pedagogiczną. Podstawą jej diagnozy są indywidualne rozmowy nauczycieli z uczniami i ich rodzicami, obserwacja i badania testowe oraz inne formy, m. in. angażujące samych uczniów, np. organizowane co dwa tygodnie rady klasowe. Nauczyciel musi bliżej poznać uczniów w szkole i poza szkołą, ich warunki pracy, pilność, zainteresowania, uzdolnienia, charakter itd., aby podejmować właściwe działania zmierzające do usuwania luk w wiadomościach uczniów, aby podnosić ich wiarę we własne siły. Nauczyciel powinien otaczać słabszych uczniów specjalną opieką, zwłaszcza w czasie lekcji. Należy organizować grupy wyrównawcze dla dzieci mniej zdolnych.
Wszystkie te zabiegi mają zmierzać do eliminowania niepowodzeń szkolnych. Jest to zadanie ogromnie trudne, ale należy je podejmować, by szkoła mogła być dla dzieci drugim domem, w którym każde dziecko czuje się dobrze i jest szczęśliwe.
Zawiedzeni rodzice różnymi sposobami, nawet biciem, starają się skłonić dziecko do nauki. Ale to na ogół nie pomaga. Nauczyciele powinni dokładać dużo starań, aby wyrównać braki dziecka, nie powinni okazywać niechęci takiemu dziecku, nie wyśmiewać jego odpowiedzi, nie używać krzywdzących określeń, a nawet przezwisk w stosunku do takiego dziecka. Nagany, krytyka, szykanowanie, odtrącanie przez rodziców i kolegów doprowadzają do tego, że dziecko traci poczucie własnej wartości, przestaje wierzyć we własne możliwości. Często powoduje to wyraźne znerwicowanie osobowości - wzrastający lęk, napięcie, a później apatia dziecka, a nawet kształtuje jego coraz bardziej antyspołeczny charakter.

Aby dziecko odnosiło powodzenia szkolne, musi mieć motywację do nauki szkolnej. By chciało i lubiło się uczyć, należy: pobudzać jego ciekawość (poprzez pytania, sprzeczności, problemy), stosować nagrody emocjonalne, tzn. cieszyć się razem z dzieckiem oraz okazywać mu zainteresowanie i zadowolenie z jego większych czy mniejszych sukcesów szkolnych, wyrabiać systematyczność w uczeniu się, ale raczej nie stosować nagród rzeczowych.

Trzeba silnie podkreślić, że dziecko ma się uczyć dla siebie a nie dla nagrody. Dlatego dobry stopień można uczcić jakąś niespodzianką, np. pójściem do kina, na lody, do cyrku; należy unikać kar i gróźb, a stosować zachętę. Dziecko powinno otrzymać zapowiedzianą nagrodę; nie dopuszczać do tego, aby nauce towarzyszył lęk: np. pewien uczeń bał się czytać na głos, ponieważ ilekroć popełnił błąd, nauczycielka krzyczała na niego; stosować tzw. pedagogikę sukcesu, która polega na tym, aby stwarzać dziecku warunki do osiągania sukcesów, które można by nazwać pozornymi, gdyby je rozpatrywać na tle osiągnięć innych uczniów i wymagań szkolnych.

Nauczyciel, który chce pomóc dziecku w trudnościach szkolnych, powinien:

1) prowadzić systematyczną obserwację ucznia przez cały rok szkolny oraz analizować wnikliwie wytwory jego pracy;

2) dobrze poznać swoich wychowanków i ich środowisko rodzinne;

3) indywidualizować pracę na lekcji, szczególną opieką otaczając uczniów z trudnościami;

4) stosować ćwiczenia korektywne, umożliwiające wdrożenie uczniów do systematyczności, kontroli, czy koncentracji uwagi;

5) utrzymywać stały kontakt z rodzicami dziecka;

6) pozostawać w stałym kontakcie z psychologiem, pedagogiem, poradnią psychologiczno-pedagogiczną (B. Łuczak, 1998).

Bibliografia:

• Edukacja i dialog listopad-grudzień 2001 nr. 9-10

• Cz. Kupisiewicz „Podstawy dydaktyki ogólnej”

• W. Okoń „Nowy słownik pedagogiczny”

• Wychowawca 02/2003

Cz. Kupisiewicz „Podstawy dydaktyki ogólnej”

W. Okoń „Nowy słownik pedagogiczny”

Edukacja i dialog listopad-grudzień 2001 nr. 9-10

W. Okoń „Nowy słownik pedagogiczny”

Edukacja i dialog listopad-grudzień 2001 nr. 9-10

Kupisiewicz Cz.: Podstawy dydaktyki ogólnej.

Edukacja i dialog listopad-grudzień 2001 nr. 9-10

Wychowawca 02/2003

---