WARTOŚCI UTYLITARNE

Nie spos prowadzić wspłześnie dyskusji o wartościach pomijając zagadnienie

wartości utylitarnych. Z wartościami tymi związanych jest wiele problem.

Poczynając od ogromnych trudności z podaniem ich definicji, na ustaleniu do jakiej

dyscypliny nauki naleŻą kończąc. Zadanie komplikuje dodatkowo fakt, Że niemal nikt nie

ma wątpliwości, co do ich istnienia.

1. Wartości absolutne versus wartości zrelatywizowane

RozrŻienie to opisuje trafnie Zygmunt Bauman:

Na przestrzeni większej części dziej ludzkich, ani nie dostrzegano, ani nie czyniono

większej rŻicy między tak odmiennymi dziś od siebie kryteriami ludzkich postępk,

jak np. standardy „uŻyteczności”, „prawdy”, „piękna”, czy „przyzwoitości”. W łonie

„tradycyjnego” trybu Życia wszystko, co się działo, zdawało się posiadać ten sam cięŻar

właściwy. (…) Ogł rzeczy, jakie czynić naleŻało lub nie naleŻało, opatrzony był podpisem

i pieczęcią mocy tak wielkiej, Że kaprys, czy wola ludzka przeciwstawiać się jej nie mogły.

(…) Zmiana wiązała się z wyłanianiem się „indywidu” - jednostek o nie do końca

określonej i nie gwarantowanej przez zbiorowość toŻsamości, stających przeto przed

zadaniem „konstruowania” własnej „toŻsamości społecznej” (…) i zmuszonych tym

samym do dokonywania co raz to nowych wybor.1

Zaryzykować moŻna twierdzenie, Że istnieją wartości absolutne i utylitarne. Wartości

utylitarne są „usytuowane” poza dobrem i złem, tzn. będąc wartościami uŻytkowymi

(doraźnymi) nie mogą być stosowane w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania o dobro i

zło.

Podstawowe załoŻenie utylitaryzmu moŻna sformułować następująco: Człowiek winien

Żyć wedle zasady uŻyteczności, czyli dokonywać wybor przyczyniających się do

pomnaŻania szczęścia.

Istnieje stanowisko zwane utylitaryzmem idealnym (G. E. Moore), kty głosi, Że poza

przyjemnością są rnieŻ inne rzeczy dobre.

Samo słowo utylitaryzm (od łac. utilis) znaczy uŻyteczny.

Scheler, Hildebrand, Ingarden, Elzenberg

Aksjologia Maxa Schelera - pięć system jakości wartości4:

1. Wartości religijne - wartość tego, co święte.

2. Wartości duchowe:

a. czystego poznania prawdy,

b. tego, co sprawiedliwe,

c. tego, co piękne.

3. Wartości witalne - wartości tego, co szlachetne, w sensie dzielności.

4. Wartości utylitarne, cywilizacyjne - wartości tego, co uŻyteczne.

5. Wartości hedonistyczne - wartości tego, co przyjemne.

Wartością najwyŻszą dla Schelera była świętość, absolutna i niewywodliwa z innych

wartości.

Dietrich von Hildebrand stwierdził, Że nie kaŻde dobro jest nim w znaczeniu

aksjologicznym - nie kaŻde dobro ma sw fundament w wartości.

Wprowadził pojęcie waŻności - ten szczegny moment, dzięki ktemu przedmiot moŻe

wywoływać reakcję uczuciową lub motywować naszą wolę.5

Roman Ingarden uwaŻał, Że wartościowym działaniem z utylitarnego punktu widzenia

jest np. budowanie solidnych most, kte mają słuŻyć ludziom, a kte byłyby trwałe,

tanie i ładne. Wartość utylitarną posiada wszelkie działanie, kte przyczynia się

do budowania dobra społecznego.

Wartość rzeczy poŻytecznych zaleŻy od tego, do jakiego stopnia ich posiadacze zdolni

są do rozkoszowania się nimi.

Henryk Elzenberg miał do wartości utylitarnych stosunek krytyczny. Jego zdaniem

istnieją cztery grupy znaczeń związanych z wartościami w znaczeniu utylitarnym:

- PoŻądanie - wartość to rzeczywista lub domniemana zdolność jakiegoś przedmiotu do

zaspokojenia poŻądania człowieka.

- Potrzeba - oznacza to, bez czego ktoś lub coś ponosi szkodę.

- Przyjemność.

- Zwiększone istnienie.

Wartości utylitarne definiowane przez poŻądanie i potrzebę mają charakter negatywny,

tj. mogą jedynie neutralizować lub likwidować ujemne stany rzeczy, ale nie prowadzą do

wytworzenia Żadnych dodatnich system.

Wartość utylitarna jest ze swej istoty względna - jest to zawsze wartość dla kogoś.

4. Freud, Murray, Maslow

Zagadnieniem, ktego nie moŻna pominąć miąc o wartościach jest kwestia potrzeb.

Jest to istotne szczegnie wspłześnie i zwłaszcza przy omawianiu wartości utylitarnych

(uŻytkowych), ktych związek z poŻytkiem jest bezdyskusyjny.

Zygmunt Freud

… prawdziwym celem Życia indywidualnego organizmu jest zaspokojenie jego wrodzonych

potrzeb, kte wywołują napięcia, za ktymi kryją się popędy wywierające wpływ na

Życie psychiczne. Potrzeby są więc przyczyną wszelkich ludzkich aktywności.7

PowyŻsze zdanie ma bezpośrednie przełoŻenie na zagadnienia etyczne - skoro potrzeby

są przyczyną wszystkich ludzkich aktywności, a ich celem jest z kolei zapewnienie

człowiekowi przetrwania, to jedyną wartością jest ludzkie Życie, a wszystkie

wybory i oceny moralne są mu podporządkowane.

Henry Muray

Według Murray'a wszelkie ludzkie działanie prowadzi do jakiegoś celu, więc wybory

moralne rnieŻ są podporządkowane przez  cel.

Abraham H. Maslow

Potrzeby:

SAMOTRANSCENDENCJI, czasem określane jako "potrzeby duchowe",

SAMOREALIZACJI - potrzeby samorealizacji - wyraŻają się w dąŻeniu człowieka do

rozwoju swoich moŻliwości: stanowią środek do zaspokojenia potrzeb fizjologicznych lub

reakcje kompensujące niezaspokojenie innych potrzeb,

- estetyczne (potrzeba harmonii i piękna i seksu),

- poznawcze (potrzeby wiedzy, rozumienia, nowości),

SZACUNKU I UZNANIA - potrzeby uznania i prestiŻu we własnych oczach i w oczach

innych ludzi:

- pragnienie potęgi, wyczynu i wolności.

- potrzeba respektu i uznania ze strony innych ludzi, dobrego statusu społecznego, sławy,

dominacji, zwracania na siebie uwagi.

PRZYNALEśNOŚCI - występują w usiłowaniach przezwycięŻenia osamotnienia,

eliminacji i obcości, tendencji do nawiązywania bliskich intymnych stosunk,

uczestnictwa w Życiu grupy.

BEZPIECZEŃSTWA - pobudzają do działania, zapewniając nienaruszalność, ujawniają

się gdy dotychczasowe nawyki okazują się mało przydatne.

FIZJOLOGICZNE - gdy me są zaspokojone, dominują nad wszystkimi innymi

potrzebami, wypierają je na dalszy plan i decydują o przebiegu zachowania człowieka.

Niech za podsumowanie etyki Maslowa posłuŻą jego własne słowa:

Nie mamy się dokąd zwrić, pozostaje nam więc tylko kierunek do wewnątrz, do

swojego ja, kte jest siedliskiem wartości.

Hierarchia potrzeb Maslowa

POTRZEBY TRANSCENDENCJI

PrzeŻywania szczytowego doświadczenia

POTRZEBY SAMOREALIZACJI

Posiadania cel, spełniania swojego

potencjału, estetyczne, poznawcze

POTRZEBY SZACUNKU I UZNANIA

Zaufanie do siebie, poczucie własnej

wartości, kompetencja, powaŻanie

POTRZEBY MIŁOŚCI I PRZYNALEśNOŚCI

Więzi, afiliacja, miłość, bycie kochanym

POTRZEBY BEZPIECZEŃSTWA

ZaleŻność, opieka i oparcie, protekcja,

wygoda, spok, wolność od strachu

POTRZEBY FIZJOLOGICZNE

Jedzenie, woda, tlen, potrzeby seksualne,

brak napięcia, sen

Wspłześnie wartość stała się przedmiotem nie tylko filozofii, ale rnieŻ psychologii.

Psychologiczne kierunki interpretacji wartości:

1. HUMANISTYCZNY - wartości są tym, co jest subiektywnie wybierane przez

człowieka.

2. NATURALISTYCZNY - wartością jest to, co przyczynia się do zaspokojenia potrzeb

organizmu. W tym ujęciu wartością ostateczną jest przeŻycie.

3. SPOŁECZNY - tu najistotniejszym elementem jest przekazywanie wartości

w kontaktach międzyludzkich i społeczny k

4. EGZYSTENCJALNY - waŻny jest przede wszystkim indywidualny aspekt przeŻywania

wartości w sytuacji wybor egzystencjalnych.

Prowadzi do stanu występującego obecnie pod nazwą interdyscyplinarności. Stopień

skomplikowania materii badawczej, jaką jest ludzka aktywność na polu etyki, czy szerzej,

aksjologii, powoduje, iŻ wymyka się ona sztywnym normom nauk. Efektem tego w Życiu

codziennym człowieka są dylematy.

5.1. Dylematy etyczne

Dylematy etyczne to zagadnienie niezwykle skomplikowane, szczegnie, Że:

1. Dylematy etyczne nie są tak naprawdę etycznymi - zagadnienia takie, jak np. prawa

człowieka, tolerancja, eutanazja, kara śmierci, czy aborcja nie są przedmiotem etyki.

Tzn. są do rozwaŻenia w obrębie ktejś z dostępnych koncepcji etycznych, ale

odpowiedź na gruncie danego systemu, jest prosta. Jeśli np. przyjmujemy system

nietzscheański, to na tolerancję nie ma miejsca.

2. Nie są to więc dylematy etyczne, ale moralne. Tu po raz kolejny uwidacznia się

rŻica między teoretycznym ujęciem etycznym, a praktyczna ocena moralną.

Znaczy to, Że dany czyn moŻe zostać zakwalifikowany jako etyczny, ale niemoralny.

3. Etyka wspłześnie funkcjonuje w języku potocznym, jako rnoznaczna z

moralnością, co nie posiada jednak uzasadnienia teoretycznego.

4. Z punktu widzenia teorii moralności zagadnienia takie jak:

- prawa człowieka,

- tolerancja,

- aborcja,

- eutanazja,

- i wiele innych związanych np. z genetyką, czy klonowaniem,

są rozwaŻane na gruncie określonej koncepcji. W Życiu praktycznym rzadko jest tak, aby

ktoś ściśle przestrzegał reguł jednego systemu. Dlatego teŻ w praktyce zdajemy się na

indywidualne osądy moralne (tzw. kręgosłup moralny), kte są oczywiście

wynikiem znanych nam(świadomie lub nie), wpojonych przez otoczenie, system

etycznych.

Przykłady dylemat etycznych:

1. Dylemat matki - Matka jest sama w domu z trką małych dzieci. Słyszy

włamywaczy, ktych zachowanie sugeruje jednoznacznie, iŻ zabiją kaŻdego, kogo

spotkają. Matka ukrywa się z dziećmi w schowku pod schodami. Jedno z dzieci nadziewa

się na wystający gwźź. Aby uniknąć dekonspiracji, a tym samym ocalić rodzinę, matka

zakrywa dłonią usta dziecka. Podjęta przez matkę akcja prowadzi do śmierci dziecka.

Matka działając w obronie siebie i pozostałych dzieci zabiła jedno z nich. Czy powinna

być ukarana?

2. Dylemat zwrotnicy i dylemat mostka

Po szynach nadjeŻdŻa rozpędzony wagon. Stoisz przy zwrotnicy ustawionej tak, Że wagon

pojedzie prosto i zabije pięć nieznanych ci os idących po torze. Jeśli nic nie zrobisz,

wszyscy zginą. MoŻesz jednak przestawić zwrotnicę. Wagon skręci, na boczny tor, na

ktym stoi jeden, rnieŻ nieznany ci człowiek. Przestawiając zwrotnicę ratujesz Życie

pięciu osobom, ale zabijasz jedną. Czy przestawisz zwrotnicę?

W dylemacie mostka matematycznie sytuacja jest identyczna - tor, rozpędzony wagon,

pięć os na torze, kte bez twojej interwencji nie unikną śmierci. Jest jednak rŻica

faktyczna - tor biegnie prosto pod mostkiem, na ktym stoisz z nieznanym człowiekiem.

Jeśli zepchniesz go w odpowiednim momencie, to jego ciało spowoduje zatrzymanie

wagonu, ale on zginie. Co zrobisz?

Obecnie etyka jest obecna wszędzie. Mią o niej politycy, lekarze, dziennikarze i

przedstawiciele innych zawod. O etyce mią księŻa i filozofowie. Stała się nauka

interdyscyplinarną (prowadzi się nawet badania tzw. neuron lustrzanych, kte mają

być odpowiednikiem zmysłu moralnego9).

Czy wszystkie te zastosowania praktyczne i dociekania teoretyczne dają nam

jednoznaczne odpowiedzi na pytanie o dobro, prawdę, czy naturę wartości? Zdaje się, Że

nie.

Dodatkowo naduŻywanie sł etyczny, moralny powoduje ich powszednienie i rozmycie

istotowego sensu tych zagadnień. Koniec końc, nie jest istotne, jaki system wartości

wyznajemy, byle byśmy tylko wypełniali zalecenie XIX wiecznego myśliciela angielskiego,

W obu wypadkach decyzja ma charakter etyczny, ale jest pogwałceniem zasad

Moralnych.

---