1. Starożytność

1.1. Sokrates

Sokrates, podobnie jak większość ludzi jego epoki, zajmował się tylko człowiekiem.

Zajmował się jak podaje Arystoteles jedynie sprawami etycznymi, całą zaś przyroda nie

zajmował się wcale.1

Poglądy etyczne Sokratesa można wyrazić w 3 punktach:

1. Cnota jest dobrem bezwzględnym - cnota w czasach Sokratesa obejmowała swoim

znaczeniem tężyznę Życiową, dzielność, sprawność w spełnianiu zawodowych czynności

(róże dla kobiet i mężczyzn). Przeciw temu relatywizmowi Sokrates zaproponował zalety

jednakowe dla całego gatunku ludzkiego: sprawiedliwość, odwaga, czy panowanie

nad sobą są zaletami zawsze i wszędzie. Nazywając te zalety cnotą dał temu

wyrazowi specjalne, zupełnie nowe znaczenie. Wytworzył nowe pojęcie cnoty przez to, Że

spośród zalet człowieka wyodrębnił zalety moralne.

2. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem - Sokrates twierdził, Że czyn jest

niezawodnie dobry, gdy wypływa zeń pożytek. Szczęście związane jest z cnotą, bo z

cnoty wynika. Szczęśliwym jest ten, kto posiada największe dobra, a największym

dobrem jest cnota.

3. Cnota jest wiedzą - Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości. Nikt umyślnie i

świadomie nie czyni zła. Nie może być inaczej, bo skoro dobro jest pożyteczne i

gwarantuje szczęście, to nie ma Żadnego powodu, aby ktoś, kto dobro zna, nie czynił go.

Wiedza jest więc warunkiem dostatecznym cnoty - cnota jest wiedzą.

Ponieważ cnota jest wiedzą, można się jej nauczyć. Z koncepcji Sokratesa wyłania się

proste przesłanie Życiowe - należy szukać wiedzy, a kto może, powinien innych

wiedzy uczyć.

1.2. Platon

Umiłowanie mądrości leży poniekąd w naturze ludzkiej duszy

Platon był uczniem Sokratesa. W etyce podążał początkowo drogą wyznaczoną przez

swojego mistrza. Po pewnym czasie przekonał się jednak, Że cnota nie zależy od samego

rozumu.

Rozważając koncepcje duszy rozszerzył etykę. Zakładał harmonię duszy ludzkiej (wg

niego dusza składała się z trzech części), cnotę również pojmował jako harmonijną.

Wyróżnił zatem trzy rodzaje duszy i odpowiadające im trzy cnoty:

1. Mądrość jest cnotą części rozumnej.

2. Męstwo jest cnotą części impulsywnej.

3. Panowanie nad sobą jest cnotą części pożądliwej.

Dodatkowo, jako spajającą, dodał czwartą cnotę - sprawiedliwość.

W ten sposób powstała klasyczna TEORIA CZTERECH CNÓT.

1.3. Arystoteles

Etyka Arystotelesa była empiryczna. Normy łączył z opisem działania człowieka, szukał

cel osiągalnych. Normy chciał wywodzić z realnej natury człowieka. Powszechność

zasad chciał łączyć z indywidualną naturą działającego.

Arystoteles mniemał, Że naturę dobra, znajdzie się przez ustalenie celi, jakie ludzie

stawiają sobie w Życiu. Cele są różne, wyższe i niższe, niższe są środkami do wyższych,

ale ten łańcuch nie może iść w nieskończoność, musi zatem istnieć cel ostateczny,

najważniejszy, który nie jest już środkiem do niczego innego. Taki cel jest najwyższym

dobrem osiągalnym - wg Arystotelesa celem tym jest EUDAJMONIA, czyli

doskonałość jednostki, optimum, jakie człowiek może przy swej naturze

osiągnąć.

1.4. Stoicy, Sceptycy, Epikurejczycy

Inaczej szczęście pojmowali stoicy. żyjemy w świecie zdeterminowanym przez

niezmienne prawa natury, w świecie, w którym wszystko co się wydarza dzieje się

według ustalonego przez Boga planu. Cóż może zrobić człowiek w tej sytuacji? Otóż tą

odpowiedzią jest obojętność. Ona pozwalając człowiekowi na zdystansowanie się do

świata daje mu jednocześnie wolność. Człowiek zatem ma Życie we własnych rękach,

może nim kierować, więc od nas samych zależy to, czy będziemy szczęśliwi. Droga do

szczęścia wiedzie poprzez cnotę rozumianą jako wewnętrzna doskonałość, a jej znamiona

to umiejętność wyboru dobra, sprawiedliwość i umiarkowanie. Do cnoty zaś dochodzimy

poprzez rozum. Czyli poddanie się prawom natury, poprzez zrozumienie ich konieczności,

Życie cnotliwe, osiągnięcie apatii czyli stanu beznamiętności czyni Życie szczęśliwym.

Szczęście jest dostępne wszystkim, nawet niewolnicy mogą je osiągnąć, ale wobec tak

wysokich wymagań stawianych człowiekowi osiągają ją tylko nieliczni - mędrcy. Stąd

elitarność stoickiego szczęścia.

Arystotelizm w etyce to twierdzenie, iż najwyższym dobrem jest szczęście, którego

osnowę stanowi działalność godna człowieka, rozumna i cnotliwa.

Gdy przeto twierdzimy, Że przyjemność jest naszym celem najwyższym, to bynajmniej

nie mamy na myśli przyjemności płynącej z rozpusty ani z przyjemności zmysłowych (...)

mądrość jest początkiem wszelkiego dobra i dobrem najwyższym (...) źródło wszystkich

innych cnót" - Epikur.

Szczęście to przyjemność głosił Epikur. Skoro jest ono celem ludzkiego Życia, to Życie to

powinno obfitować w przyjemności. Ale czy wszystkie przyjemności są godne zdobycia?

Weryfikatorem przyjemności jest rozum. Wszystkie są dobre, ale nie

wszystkie są godne wyboru. Lepiej wybrać przyjemności statyczne, które sprowadzają się

do unikania cierpień i niepokój duszy. Przyjemności dynamiczne, związane z naszymi

potrzebami, często prowadzą do cierpień. Stąd postulat minimalizacji potrzeb. Epikur

podkreśla rolę rozumu, ponieważ to dzięki wiedzy uwalniamy się od lęk przed bogami,

przeznaczeniem, cierpieniem i śmiercią. W ostateczności osiągnięcie ataraksji to stan, o

który należy zabiegać. Wiąże się on ze spokojem duszy i ciała, różnoznacznym ze

szczęściem.”3

Etyka sceptyk oddaje ich podejście do każdego innego tematu:

- nie ma nic takiego, co przez wszystkich byłoby uznane za dobre,

- nikt nie wie, co to jest dobro,

- nikt nie umie dobra zdefiniować,

- nie ma nic takiego, co z natury swej byłoby dobre, tak jak np. ogień dla wszystkich jest

gorący,

- jedynym słusznym rozwiązaniem jest więc powstrzymanie się od wydawania sąd,

- w Życiu praktycznym wcale nie potrzeba pewności, wystarczy rozsądne

prawdopodobieństwo.

1.5. Neoplatonizm

Twórcą neoplatonizmu, był Plotyn, który jednocześnie był ostatnim z twórcom wielkiego

systemu starożytności.

Etyka Plotyna miała nowy charakter. To, co dotąd uważano za cnoty, przestało być

najwyższym celem Życia moralnego. Nad istniejącymi dotychczas cnotami Plotyn umieścił

cnoty oczyszczające, a nad nimi cnoty najwyższe, które upodabniają duszę

ludzką do Boga.

1.6. Gnostycy, św. Augustyn, Eriugena

Istotę gnostycyzmu stanowi:

1. Skrajnie dualistyczna i pesymistyczna wizja świata - zło jest czynnikiem różnie

odwiecznym jak dobro; zło pochodzi z materii, dobro od Boga.

2. Historia świata to zmaganie się mocy złych i dobrych.

3. Koncepcje swoje wywodzili z alegorycznego rozumienia Pisma św.

4. Wyzwolenie od zła, to wyzwolenie od materii.

Heteronomiczna etyka św. Augustyna.

św. Augustyn

Przyjęcie teorii o ciągłym "podtrzymywaniu" istnienia świata materialnego przez wolę

Boga, połączonej z zasadą wszechwiedzy Boga, eliminuje w zasadzie możliwość istnienia

wolnej woli. Brak wolnej woli powoduje, Że wszelka etyka traci sens. Co więcej,

skoro bez woli Boga nawet najmniejszy liść nie może spaść z drzewa, cała

odpowiedzialność za dzieje świata spada niejako na Niego, jest On więc

odpowiedzialny za całe dobro i zło. Koncepcja braku wolnej woli i przyjęcia, Że zło

pochodzi od Boga, była w ostrej sprzeczności z teologią chrześcijańską. Aby uniknąć tych

konsekwencji swojego systemu, Augustyn stworzył teorię teodycei.

Teoria ta zakłada, Że B obdarzył wolną wolą ludzi właśnie po to, aby mogło zaistnieć

dobro i etyka. Bóg mógł teoretycznie stworzyć świat bez wolnej woli i zła, ale w takim

świecie dobro byłoby bez wartości, gdyż byłoby dostępne automatycznie i przy braku

kontrastu ze złem jego wartość nie byłaby w ogóle doceniania. Stąd B uznał, Że do

pełnej doskonałości jego dzieła potrzebny jest pewien margines zła. To zło nie

jest jednak bezpośrednim dziełem Boga, lecz jest wytworem woli człowieka, która poszła

na "manowce".

Po to, aby mając wolną wolę postępować dobrze, potrzebna jest jednak Łaska

Boża. Jest to ta sama łaska, która umożliwia iluminację. Podobnie jak przy iluminacji,

Łaska Boża jest zawsze darem Boga. Nie można jej sobie zaskarbić w Żaden sposób,

czyniąc dobro. Wręcz przeciwnie, to łaska powoduje i umożliwia dobre postępowanie.

Z takiego rozumowania wynikła jasno teoria predestynacji, zakładająca, Że ludzie,

niezależnie od swoich uczynków, są albo wybrani przez Boga do czynienia źle, albo

dobrze i nikt prócz Boga nie może tego zmienić.

Stąd ludzie dzielą się na przeznaczonych do zbawienia i potępienia, jednak część

z tych, którzy są przeznaczeni do zbawienia, może odwrócić się od łaski Bożej

i również dołączyć do potępionych.4

Postawa Augustyna była introspekcyjna, a wola miała pierwszeństwo przed

rozumem.

Eriugena, w przeciwieństwie do głoszonej przez Augustyna predestynacji podwójnej,

głosił jedną predestynację.

B jest jeden, więc nie może być źródłem rzeczy przeciwstawnych, dobra i zła. Istnieje i

łaska Boża i wolność ludzka i nie sposób tego podważać, bo są to prawdy objawione.

1.7. Filozofia Wschodu

Buddyzm

W filozofii buddyzmu, który jest zarazem prądem filozoficznym jak i religią, nie ma boga,

jest za to dążenie do uwolnienia od cierpienia wszystkich Żyjących istot. Budda

zdecydował się na skrajną ascezę i praktykował ją przez kilka lat, ale wciąż nie osiągnął

celu. Mając trzydzieści pięć lat zrozumiał, Że ani skrajne przyjemności, ani wyczerpująca

siły asceza nie są właściwymi ścieżkami. Wkroczył wtedy na „drogę środka”, odżywiał się

zdrowo, nie zamęczał swego organizmu, ale też nie wyznawał skrajnego hedonizmu.

Pewnego dnia, siedząc pod olbrzymim figowcem doznał olśnienia i nagle zrozumiał sens

całej zagadki. Spędził noc na głębokich rozmyślaniach i z nadejściem ranka był już

przekonany, Że znalazł rozwiązanie. W ten sposób stał się Budda, pierwszymi słowami

jakie wypowiedział: były słowa „O jakże wspaniale! Każda istota bez wyjątku jest Buddą.”

Zasady moralne buddystów określa tzw. „Ośmiostopniowa ścieżka”:

Ośmiostopniowa ścieżka zawiera etyczną modlitwę Buddy: właściwa wiara, właściwe

postanowienie, właściwa mowa, właściwy czyn, właściwe Życie, właściwe dążenie,

właściwe pamiętanie, właściwe zagłębianie się. Kto pozna szlachetne prawdy i kroczy

ośmiostopniowa ścieżką, dostępuje zbawienia. Celem jest osiągnięcie nirwany

(rozproszenia). Oznacza to stan pełnego wygaśnięcia pragnień Życiowych i wyrwanie się z

kręgu wcieleń. Oświeceni potrafią uwolnić się od wszelkich pragnień już za Życia, a po

swej śmierci osiągają pełną nirwanę.5

Hinduizm

Etyka hinduistyczna opiera się na kilku fundamentalnych założeniach:

- wszyscy są sobie różni - niezależnie od wyznania, rasy, państwa, wieku, płci czy

inteligencji, są oni bowiem częścią Boga,

- należy stosować się do zasady ahinsa i nie krzywdzić Żadnej istoty czynem, myślą ani

słowem, nie licząc wyjątkowych przypadków, gdy to może być konieczne aby obronić

siebie lub kogoś innego,

- Boga można czcić pod dowolną formą i imieniem,

- każdą istotę zamieszkuje B,

- należy spełniać swój obowiązek społeczny i religijny.

Z założeń tych wynika etyka hinduistyczna, która również jest wspólna dla wszystkich

kult hinduistycznych. Etyka ta nazywana jest Dharmą i obejmuje swym zasięgiem nie

tylko ludzi ale także wszelkie istoty Żywe. Jej podstawą są wartości takie jak miłość,

współczucie i spokój, a także pokonanie pragnień i przywiązać, oddanie Bogu.

Konfucjanizm

Główną zasadą, którą człowiek szlachetny powinien kierować się w swoim postępowaniu,

było zen. Termin ten jest trudny do przetłumaczenia. Jest to jednocześnie główna

cnota człowieka szlachetnego, oraz jego podstawowy obowiązek wobec całego

otoczenia. Zen, identyfikowane czasami z humanitarnością, zakłada powściągliwość,

skromność, rozsądek, dobroć, bezstronność, poczucie sprawiedliwości. Zen

urzeczywistnia się w działaniu poprzez: dobre obyczaje, sprawiedliwość i prawość,

wierność i szczerość, naukę, miłość synowską i szacunek dla starszych. Dobre obyczaje

to spełnianie w określonym czasie i w określonych sytuacjach określonych gest i

czyn - tego wszystkiego, co można było nazwać obrzędem, albo etykietą. Obowiązek

prawości polega na lojalności wobec władcy, takiej samej, jaką powinno się mieć wobec

własnych rodzic. Obowiązek wierności i szczerości to wyrażanie zdania, zabieranie

głosu w sprawach istotnych, lecz nie mówienie tego, co się w danej sytuacji myśli, a

tego, co się myśleć powinno. Ze szczerości wynika też obowiązek lojalności i wierności

wobec głowy rodu, państwa. Nauka związana z wiedzą polega na naśladowaniu tego, co

było doskonałe, a więc przeszłości, przez poznanie zabytków piśmiennictwa.

Konfucjusz powiedział: „Uczyć się, lecz nie myśleć, to bezużyteczne. Lecz myśleć, a nie

uczyć się, to niebezpieczne”.

2. Średniowiecze

2.1. Mistyka średniowieczna

Mistycyzm, czyli teoria głosząca, iż obcowanie z Bogiem jest najlepszym, a w zasadzie

jedynym środkiem poznania prawdy.

Nie dla wszystkiego można szukać wytłumaczenia i zrozumienia. Nie można go szukać

szczególnie dla woli Bożej, która nie dlatego jest słuszna, Że chce rzeczy słusznych,

ale dlatego, Że to Bóg tego chce. Na pytanie dlaczego coś jest słuszne, należy

odpowiedzieć - Bo jest zgodne z wolą Bożą, która jest słuszna. Na pytanie kolejne, tj.

dlaczego wola Boża jest słuszna, możliwa jest tylko jedna odpowiedź - pierwsza

przyczyna, która sama przez się jest tym, czym jest, nie ma przyczyny.

2.2. Abelard i spór o uniwersalia

Abelard

Ważnym zagadnieniem w rozważaniu kwestii etycznych jest spór o uniwersalia

(powszechniki). Generalnie rzecz ujmując, chodzi o to, czym są pojęcia, tzn. czy

pojęciom ogólnym, jak np. dobro, odpowiadają przedmioty rzeczywiste, a jeśli

tak, to jakie?

Abelard jest w sporze tym istotny, ponieważ jego głos był przełomowym - stwierdził, Że

w przedmiotowym sporze nie chodzi o słowa, ale o ich znaczenie. Wg niego

uniwersalia to orzeczenia - nie odpowiada im Żaden konkretny przedmiot, są tylko

określeniami podmiotu - np. ludzie są dobrzy. Do swojej koncepcji dodał, iż pojęcia

ogólne nie są wrodzone. Rozum, postrzegając konkretne rzeczy abstrahuje i wydobywa

z nich poszczególne składniki, a następnie tworzy przedstawienia ogólne. Tak np.

z obserwacji zachowań uznanych za moralne, tworzy się pojęcie moralności.

2.3. Św. Tomasz z Akwinu

Tomasz poszedł droga wyznaczona przez Arystotelesa, tj. za jego etyką umiaru

i rozumu.

Tomasz uważał, Że rozum winien stać przed wolą, a co więcej, kierować nią. W opozycji

do augustiańskiego woluntaryzmu, stał na stanowisku intelektualizmu. Ostateczny cel

Życia widział w szczęściu pojmowanym jako poznanie Boga.

Tomasz, w odróżnieniu od Augustyna, uwzględniał, poza celem ostatecznym, również

cele bliższe, co umożliwiało mu prowadzenie badań empirycznych przy zachowaniu

wyraźnej postawy teocentrycznej.

Korzystając z wzorów Arystotelesa i łącząc je z etyką chrześcijańską, stworzył system

etyki o nieporównanej pełni i konsekwencji.

3. Nowożytność

3.1. Kartezjusz

Czym dla nowożytnej nauki był Galileusz, tym dla nowożytnej filozofii był Kartezjusz,

który stworzył nowy typ filozofii. Dlatego też, od tego właśnie momentu przyjęło się

zaczynać nowy okres w filozofii.

Swoje rozważania oparł na poszukiwaniu metody pewnego myślenia. Poprzez zwątpienie

cofał się do podstaw, aż doszedł do wniosku, Że nie sposób wątpić w to, Że się wątpi. Aby

B był dla niego ostatecznym celem i miernikiem ludzkich czyn.

jednak ja mogło zwątpić, musi istnieć. Tak doszedł Kartezjusz do przekonaniu o własnym

istnieniu, czyli samoświadomości. Kolejnym wnioskiem było stwierdzenie, Że wątpienie

jest myśleniem i stąd powstało słynne Cogito ergo sum (myślę, więc jestem).

Jeśli chodzi o zagadnienia etyczne, to Kartezjusz w czasie swych naukowych poszukiwań

stworzył narzędzie umożliwiające mu funkcjonowanie w społeczeństwie, czyli tzw.

moralność tymczasową. Był to zestaw podstawowych zasad, które gwarantowały mu

możliwość bezpiecznego (bez groźby aresztowania) prowadzenia swoich dociekań.

Aby uchronić się przed bezowocną auto-kontemplacją, Kartezjusz musiał odbudować

zburzony wątpieniem świat. W procesie tym oparł się na jedynej niepodważalnej idei -

Stwierdził, Że umysł ludzki posiada ideę Boga, która tylko przez Boga samego mogła

zostać weń wszczepiona. Zatem, idea Boga jest ideą wrodzoną. Jest również ideą

najpewniejszą, co czyni ją źródłem wartości. Wskazania etyczne są więc pochodnymi

wrodzonej idei Boga.

3.2. Pascal

Z zasad wyznaczonych przez Kartezjusza powstała w następnym pokoleniu filozofia

praktyczna czyniąca zadość potrzebom moralnym, a zwłaszcza religijnym.

Blaise Pascal

http://www2.lv.psu.edu/ojj/courses

Podobnie jak Kartezjusz uznał, Że wzorem wiedzy jest geometria. Doszedł jednak do

wniosku, iż zbudowana na wyznaczonych przez geometrie zasadach wiedza nie potrafi

wyjaśnić zagadnień etycznych i religijnych.

Poszukując wyjścia z problemu stworzył „porządek serca”, różny od „porządku rozumu”.

Wyniki swoich badań sformułował w trzech punktach:

1. Wiedzy trzeba stawiać wysokie wymagania.

2. Trzeba się przekonać, Że rozum nie może im sprostać.

3. Trzeba poddać się objawieniu.

Źródłem objawienia jest B, którego nie da się racjonalnie wyjaśnić, dlatego też Pascal

stwierdził, Że zgodnie z zasadami logiki z dwóch zdań sprzecznych trzeba wybrać jedno z

dwóch zdań: B istnieje albo B nie istnieje. W zależności od przyjętej wersji,

człowiek może Żyć w zgodzie z boskimi nakazami albo przeciw nim.

Pascal nie próbował dowieść istnienia Boga, obliczył natomiast, Że przyjęcie istnienia

Boga jest bardziej zyskowne.

Z rozumowania tego powstał tzw. Zakład Pascala, który mówi, Że lepiej jest założyć, Że

B istnieje, bo wtedy ryzyko start jest mniejsze (najwyżej jedno Życie doczesne),

ponieważ jeśli przyjmiemy, Że boga nie ma, o okaże się, Że się myliliśmy, stracimy Życie

wieczne.

W konsekwencji Pascal stworzył hierarchie dóbr, gdzie materia była na samym dole, a

dobrem najwyższym był B.

Człowiek był w jego koncepcji tym stworzeniem, w którym spotykają się wszystkie

szczeble wartości - Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to trzcina myśląca.

Podlega niezależnym i silniejszym od niego prawom, ale ma możliwość dokonywania

wyborów.

3.3. Hobbes

Etykę traktował naturalistycznie, wychodząc z założenie, iż człowiek podlega takim

samym prawom mechanicznym, jakie rządzą przyrodą. Starał się uchwycić

mechanizm psychiczny jednostki i na tej podstawie i wyprowadzić z niego cały złożony

ustrój Życia.

Hobbes wychodził z założenia, Że człowiek z natury swej jest indywidualistą i

egoistą, dbającym jedynie o własny interes - stąd sformułowanie Homo homini lapus

(człowiek człowiekowi wilkiem).

Ponieważ jednak walka przynosi szkody, ludzie opuścili stan natury i zaczęli Żyć zgodnie z

umową:

każdy zrezygnował z części swoich pretensji na rzecz społeczności, aby w zamian

otrzymać od niej obronę - tak powstało państwo.

3.4. Locke, Berkeley, Hume

Od Locke'a rozpoczęła się filozofia empiryczna, czyli taka, gdzie wiedza pochodzi z

doświadczenia. Miało to bezpośredni wpływ na etykę.

Trzy główne tezy Locke'a głosiły:

1. Badania powinny być prowadzone w łączność z Życiem.

2. Badania powinno się oprzeć na podstawie psychologicznej.

3. Każdy powinien mieć prawo do swobodnego rozwoju i osądu.

Zatem, reguły etyczne powinny być Żywe i konkretne, oparte na psychologii

popęd i woli, a Życie moralne powinno być wolne, oparte na własnym

rozumie każdego. Locke uważał, Że ludzie są egoistami i uważał, Że tak powinno być,

byle tylko działali rozumnie.

Berkeley był skrajnym subiektywistą - esse est perci pi = istnieje tylko to, co

postrzegane. Postrzega tylko człowiek, więc również wartości istnieją tylko dlatego, Że

ktoś je wyznaje. Co do zasady, stanowisko etyczne Berkeleya pokrywa się ze

stanowiskiem Locke'a. Istnieje wszak jedna różnica - z koncepcji Berkeley'a wynika, Że

jeśli nikt nie patrzy na jakiś przedmiot, to przedmiot  nie istnieje. Dlatego też Berkeley

dopowiedział, Że Nawet, gdy nikt nie postrzega, to postrzega B i dlatego rzeczy istnieją

bez przerwy.

Hume twierdził, Że umysł człowieka przeżywa namiętności, uczucia i akty woli, które

są przedmiotem filozofii moralnej. Doszedł do wniosku, iż uczucie jest podstawowym

faktem filozofii moralnej. Uczucia te nie są jednak natury prostej i pierwotnej, jak uważali

myśliciele przed nim, ale są wynikiem kojarzenia. Pierwotnym zatem, jest uczucie

sympatii - naturalne, biologiczne zjawisko solidarnego reagowania. Jest postawą

pierwotną. Tym samym Hume zerwał z egocentryczna orientacją etyki, na rzecz

orientacji społecznej, w której moralność, podobnie jak prawo, powstały w skutek

naturalnego rozwoju historycznego.

3.5. Wolter, Condillac, D'Alambert, Helvetius, Rousseau

Wolter był najbardziej typowym przedstawicielem Oświecenia. Wyznawana przez niego

filozofia zakładała, Że rozum jest miarą prawdy. Rozum kształtuje się na drodze

doświadczenia. Etykę konstruował jako wolną od czynnik nadprzyrodzonych - cel

działania szukał w świecie w którym Żyjemy. żadne twierdzenia nie są w stanie

obalić faktu, Że zło istnieje w świecie, celem człowieka jest zatem naprawić

istniejące w świecie zło. Podstawową regułą prowadzącą do tego celu jest:

Condillac rozwinął i nieco zmodyfikował koncepcję Locke'a, ale pozostał wierny nauce

chrześcijańskiej wraz z jej etyką.

D'Alambert twierdził, Że istotne są tylko fakty proste i ogólnie uznane. Przełożenie tej

koncepcji na zagadnienia etyczne jest oczywiste - uzus jest wyznacznikiem norm, a te

należy przestrzegać, o ile wpisują się w konwencję fakt prostych.

Helwetius jego etyka podporządkowana była ogółowi. Zgadzał się ze swoimi

poprzednikami, co do tego, iż ludzie dążą przede wszystkim do własnego interesu, ale

przełomowym krokiem było dokonanie podziału tych właśnie ludzi. Helwetius stwierdził,

Że ludzie, którzy do własnego interesu dążą szkodząc innym są źli, ci którzy w

tym procesie nie szkodzą innym są dobrzy.

Jego zdaniem dobre jest to (jest cnotą), co przynosi pożytek ogółowi. Dla

przykładu - asceza fakir nie przynosi dobra ogółowi, jest zatem cnotą pozorną.

Uważał ponadto, Że do dobra można wychowywać, dlatego też etyka powinna być ściśle

związana z polityką i prawodawstwem, które również pełnią funkcję wychowawczą.

wieść Życie takie, by umierając uważało się je za słuszne i czynić innym to, co

chcielibyśmy, Żeby czyniono nam.

Rousseau był autorem nowego stanowiska w filozofii. Punktem wyjścia była krytyka

cywilizacji, która jego zdaniem stała w opozycji do stanu naturalnego. Zła wszelkiego

upatrywał właśnie w rozwoju cywilizacyjnym. Dobro odnaleźć można jedynie w

naturze.

Jego etyce przyświecało hasło - wszystko jest dobre, co wychodzi z ręki Stwórcy,

wszystko paczy się w rękach człowieka.

Rousseau uważał, iż najwyższym prawem ludzkim jest równość, jej brak - największym

złem. Rozwój cywilizacji doprowadził do wykształcenia własności, a ta z kolei do

nierówności. Trzeba powrócić do stanu naturalnego i tym samym stworzyć warunki dla

powrotu dobra naturalnego/pierwotnego.

3.6. Kant, Fichte, Schelling, Hegel, Schopenhauer

Motywem przewodnim etyki Kanta jest dobra wola. Kiedy wola jest dobra - zdaniem

Kanta wtedy, gdy usiłuje spełnić obowiązek. Moralne czyny to tylko te, które

wykonywane są z obowiązku. Obowiązek nie był dla Kanta czymś indywidualnym, jego

istota tkwiła w podporządkowaniu się prawu. Powodowało to, iż etyka Kanta była

etyką uniwersalistyczną.

Jedyny nakaz moralny jaki istnieje to tzw. imperatyw kategoryczny, który głosi:

POSTĘPUJ WEDLE TAKIEJ TYLKO ZASADY, CO DO KTÓREJ MÓGŁBYŚ

JEDNOCZEŚNIE CHCIEĆ, ABY SIĘ STAŁA PRAWEM POWSZECHNYM.

Fichte dla niego na pierwszym miejscu stały sprawy praktyczne. Świat interesował go

jedynie jako teren działania dokonującej czyn jaźni. Szczególne znaczenie miała dla

niego wolność.

Realny świat powstał jako wynik dążenia do ideału, więc czynnikiem decydującym o

jego naturze nie jest to, co istnieje, ale to, co istnieć powinno. Ponieważ wszystko

wywodzi się z wolnej jaźni, to również z niej wywodzą się wartości moralne - są dobre,

jeśli zmierzają do ideału.

Jedynym nakazem moralnym człowieka - to stać się wolnym!

Schelling dokonał przejścia od czysto moralnej postawy wobec świata do estetycznej.

Sztuka została uznana za najważniejszy twój człowieka. Jego etyka nie wniosła niczego

nowego poza wskazaniem potencjalnej perspektywy poznawczej.

Hegel - w jego filozofii wszystko było podporządkowane ewolucyjnie pojmowanemu

rozwojowi ducha. Uznał, Że państwo jest ostatecznym etapem rozwoju ducha. Na polu

etyki sprawa przedstawiała się analogicznie - najważniejsze jest dobro ogłów. Państwo

ma troszczyć się o ogłów. Państwo ustala normy współżycia, w tym normy moralne.

Na ostatnim szczeblu rozwoju ducha zaistnieje absolutna religia prawdy, wolności i

ducha - chrystianizm.

Schopenhauer głosił koncepcję pesymistyczną. Uważał, Że u podstaw wszystkich

ludzkich zachowań leży bezrozumny popęd, działający bez celu i nie znający ukojenia.

Towarzyszy mu ciągle poczucie braku. życie upływa nam na troskach i lęku przed

śmiercią.

Receptą na mękę Życia była zdaniem Schpenhauera asceza - przez wyzbycie się

pożądań i potrzeb możemy oderwać się od świata i wyzwolić z cierpienia jakie

niesie w sobie Życie.

Łącząc idee filozofii wschodu z elementami chrześcijaństwa podstawą swojej etyki

uczynił współczucie. Wszyscy cierpimy tak samo, a współczując innym zapominamy o

własnym cierpieniu.

3.7. Filozofia mesjanistyczna w Polsce

„Myśl polska tego okresu charakteryzowało teistyczne przekonanie o istnieniu Boga

osobowego, o wieczności dusz i bezwzględnej przewadze sił duchowych nad cielesnymi.”8

Powołanie filozofii widzieli nie tylko w poszukiwaniu prawdy, ale również w

przeprowadzeniu reformy Życia i wybawieniu ludzkości. Wierzyli, Że człowiek powołanie

swoje może spełnić tylko za pośrednictwem narodu, Że to właśnie narody stanowią o

rozwoju ludzkości, a nar polski jest Mesjaszem narodów (koncepcja obecna m. in. w

twórczości Adama Mickiewicza).

4. Wiek XIX

4.1. Comte, Mill, Herbart, Feuerbach

Filozofia pozytywna Comte'a daje się wyrazić w jego haśle - vivre pour autruri - Żyć

dla innych!

Zdaniem tego myśliciela ludzkość jest celem ostatecznym, a jej najdonioślejszym

zadaniem powinno być CIĄGŁE DOSKONALENIE NATURY LUDZKIEJ, ZARÓWNO

INDYWIDUALNEJ, JAK I ZBIOROWEJ, co miało się urzeczywistnić przy realizacji

idealnego ustroju państwa.

Mill dowodził, Że wszyscy ludzie pożądają jedynie przyjemności. Dobre jest to, co

pożądane, więc przyjemność jest jedynym dobrem. Innymi słowy zaproponował nieco

zmodyfikowany hedonizm. Modyfikacje sprowadzają się do tego, iż owszem, przyjemność

jest dobrem, ale każda przyjemność, nie tylko pojmowana egoistycznie. Dzielił

przyjemności na wyższe i niższe - mawiał, Że lepiej być niezadowolonym Sokratesem, niż

zadowolonym głupcem.

Herbart pojmował etykę w duchu determinizmu i intelektualizmu. Nowością było

połączenie etyki z estetyką (z dominującą rolą estetyki). Twierdził, Że ludzki stosunek do

dobra jest taki sam jak do piękna - jest to stosunek bezpośredniego i

bezinteresownego upodobania. Tak pojmowana etyka to po prostu kwestia „smaku

moralnego.”

Feuerbach uważał, Że nie ma nic poza przyrodą (naturalizm), a skoro tak, to nie ma

również nic ponad przyrodą. Nie ma zatem większego od niej dobra, więc jej należy się

najwyższa cześć. Najdoskonalszym tworem przyrody jest człowiek. Słuszne są

również wszystkie jego popędy, które wszczepiła mu natura. Jego zdaniem prawdziwym

Życiem zaczynamy Żyć dopiero, gdy śmierć staje się rzeczywistością, bo wtedy nasze

myśli skupiają się na rzeczywistości.

4.2. Marks, Engels

Poglądy etyczne obu myślicieli najlepiej oddają słowa Fryderyka Engelsa:

Odrzucamy wszelką próbę narzucenia nam jakiejkolwiek dogmatyki o charakterze

odwiecznego, niezmiennego prawa moralnego (…) Przeciwnie, twierdzimy, Że wszelka

teoria etyczna była dotąd w ostatecznym rozrachunku wynikiem danego gospodarczego

stanu społeczeństwa. A ponieważ społeczeństwo rozwijało się dotąd w przeciwieństwach

klasowych, więc też moralność była zawsze moralnością klasową.9 Albo usprawiedliwia

interesy klasy panującej, albo też przekształca się tak, by bronić interes klasy

walczącej.

4.3. Indywidualizm, elitaryzm, filozofia wiary (Kirkegaard), Wundt

Indywidualizm (Striner, Carlyle) - stanowisko to głosiło, iż nie ma nic nad

człowiekiem, a skoro tak, to nie ma Żadnych norm, zakaz, powinności, ani zasad.

żadne nakazy moralne nie mają podstaw. Podobnie z miłością - jeśli kocham ludzi, to

tylko dlatego, Że sprawia mi to przyjemność.

Skoro nie ma norm, to wyrazy „dobro” i „zło” nie maja sensu. Nad człowiekiem nie

ma nic, więc może robić, co tylko robić chce i może. Co prawda istnieją poza mną inni

ludzie i rzeczy, ale nie ma powodu, by się z nimi liczyć. Mogę Żyć tak, jakbym był

jedyną osoba na świecie, a z ludzi i rzeczy korzystać, ile się da.

Kirkegaard interesował się niemal wyłącznie stosunkiem człowieka do Boga. Jego

filozofia była filozofią Życia, ale Życie samo pojmował wyłącznie jako moralne

i religijne. Uprawiał filozofię egzystencjalną. Poszukiwał prawdy subiektywnej, prawdy

dla niego samego.

Wyróżniał w Życiu typ etyczny, który szuka w Życiu rzeczywistości. Stąd płynie jego

powaga i poczucie odpowiedzialności. Znalazłszy raz przeżycia właściwe, trzyma się ich.

Typ etyczny jest trwaniem. Tylko ten, kto trwa przy teraźniejszości, kto chce ją

powtarzać, ten jest prawdziwym człowiekiem.

Soren Kirkegaard

4.4. Idealizm anglosaski (Emerson, Bradley)

Uznawali każdą jednostkę za autorytet, głosili wiec swobodę myśli. Podłożem ich

pogląd była mistyczna i panteistyczna wiara w duchową jedność świata i w

przeniknięcie każdej jednostki duchem Bożym. Na tej podstawie wykształcili swój

indywidualizm, swoją opozycję względem tradycji, jak też swój optymizm, wiarę w

postęp oraz możność doskonalenia człowieka.

4.5. Brentano, Nietzsche

Brentano twierdził, iż:

1. Jeśli słuszne jest upodobanie do jakiejś rzeczy, to nie może być jednocześnie słuszna

niechęć do niej.

2. Jeśli to, co wywołuje słuszny sąd, nazywamy prawdą, tak to, co wywołuje słuszne

upodobanie, nazywamy dobrem.

3. Jak nie wszystkie sądy, tak też nie wszystkie nasze upodobania są słuszne.

4. Istnieją takie sądy i upodobania, którym towarzyszy nieodparte poczucie

słuszności.

Zadanie moralne polega na tym, aby dobra mnożyć: dobra swoje i cudze,

teraźniejsze i przyszłe. Przyczyniać się do potęgowania dobra na świecie - jest

to OCZYWIŚCIE SŁUSZNY CEL ŻYCIA.

Nietzsche głosił relatywistyczna teorie wartości, którą można streścić w poniższych

punktach:

1. Nie ma moralności obiektywnej, powszechnie obowiązującej.

2. Każdy ma taką moralność, jaka odpowiada jego uczuciom i afektom, czyli jakiej

potrzebuje do własnych cel Życiowych.

3. Każdy ma taką moralność, jaką ma naturę.

4. Istnieje moralność pan i niewolnik i tylko ta pierwsza jest właściwa.

Nietzsche skrytykował współczesną mu moralność i sformułował własne stanowisko,

które nazwał przewartościowaniem wszystkich wartości:

1. Tylko Życie posiada wartość bezwzględną i z niego rodzi się wszystko inne, co w ogóle

wartość posiada.

2. Wolność należy się tylko temu, kto posiada dość siły, by ją sobie zapewnić.

3. Ludzie nie są różni, są lepsi i gorsi, zależnie od posiadanej siły Życiowej (wola mocy).

Nietzsche zwalczał wszelkie przejawy samo-ograniczania się, wszelką ascezę, wszelką

ucieczkę w sferę ideał religijnych i moralnych. Osnową jego moralności było Życie -

jest pierwszą i bezwzględną wartością. Ta moralność opiera się na instynktach, nie

na świadomej myśli.

5. Wiek XX

5.1. Pragmatyzm (W. James)

Etyka pragmatyzmu związana jest z pragmatyczną teorią prawdy, która głosi, iż

prawdziwość nie określa stosunku myśli do rzeczywistości, a jest tylko właściwością

myśli. Doszli do wniosku, Że prawdziwe są tylko te myśli, które sprawdzają się

przez swoje konsekwencje, a zwłaszcza konsekwencje praktyczne.

Z takiej koncepcji wynika dynamiczny sposób postrzegania świata, w tym i wartości.

Prowadzi to z kolei do relatywizmu, czyli stanowiska głoszące, iż wszystko jest względne,

chociaż wartości, jak wszystko inne, kształtują się w procesie doświadczenia.

5.2. Bergson

Bergson dokonał przełomu w etyce. Uznał, Że moralność ma dwa źródła:

1. Społeczne - społeczeństwo, przez ustanowienie nakaz moralnych przeciwdziała

egoistycznym skłonnościom jednostek - powstała w ten sposób moralność jest

statyczna.

2. Moralność wypływa również z własnej inicjatywy jednostek. Jest to moralność

dynamiczna, pochodząca od jednostek najlepszych. Stawia sobie za zadanie ulepszanie

stanu rzeczy.

Chociaż moralność ma dwa źródła i występuje jakby w dwóch odmianach, to występują

one zawsze razem.

5.3. Fenomenologia (Husserl, Scheler)

Fenomenologia wykształciła etykę, której podstawą była obiektywna hierarchia

wartości. Wartości są od nas niezależne, są właściwościami świata. To nie my

decydujemy, co jest np. sprawiedliwe, ponieważ sprawiedliwość jest wartością ze swojej

natury.

Wartości poznajemy bezpośrednio i intuicyjnie. To, Że sprawiedliwość jest wartością

wiemy a priori tzn. przed doświadczeniem.

Obiektywna hierarchia wartości Maxa Shelera:

1. Wartości religijne.

2. Wartości duchowe.

3. Wartości witalne.

4. Wartości hedoniczne.

Dokonywanie wyborów jest proste - jeśli wiemy, co jest dobre i lepsze, to wiemy

też, jak należy postępować.

5.4. Egzystencjalizm (Heidegger, Jaspers)

Założenie etyki egzystencjalizmu sprowadza się do stwierdzenia, Że aby Żyć, trzeba

wybierać. Sprawa jest o tyle trudna, Że nie ma norm ani zasad. Co gorsze, to nie da się

ich szukać, bo szukać można jedynie sensu istnienia.

Człowiek jest wolny i jako taki rzucony jest przez los w taką, czy inną sytuację, poza

którą nie ma nic. Każdy wybór jest równoprawny o ile dokonany jest w imię wolności

i odpowiada konkretnej sytuacji, w jakiej jednostka się znalazła.

Egzystencjaliści ostatecznie stwierdzili, Że człowiek nie ma stałych cech i będzie tym,

czym sam się uczyni i zawsze może to być coś więcej. Wyciągnęli z tego wniosek, iż

człowiek zawsze powinien wychodzić poza to, czym jest. Jest to zadanie heroiczne,

dlatego też etykę egzystencjalizmu określa się mianem etyki heroizmu.

---