Psychologia niedostosowania społecznego

Praca na temat:

Współzależność pomiędzy rodzajem budowy fizycznej człowieka a typem jego zachowania

Współzależność pomiędzy rodzajem budowy fizycznej człowieka a typem jego zachowania intrygowała ludzi od dawna. Znalazło to od­zwierciedlenie zarówno w literaturze pięknej, jak i przysłowiach i po­rzekadłach. I tak np. stare angielskie powiedzenie mówi: „Fat and merry, lean and sad" (tłusty wesołym, chudy posępnym). Próby opisania tego typu związków możemy znaleźć również w literaturze pięknej. Dla przy­kładu: w Juliuszu Cezarze (w I akcie, 2 scenie) daje Szekspir bardzo pod tym względem znamienną charakterystykę Kasjusza, który ma „chudy i wygłodniały wygląd" (...has a lean and hungry look), w związku z czym „za dużo myśli ... taki mężczyzna jest niebezpieczny ... powinien więc przytyć".

Najpopularniejszej chyba próby naukowego przedstawienia związków zachodzących pomiędzy typem budowy ciała a cechami psychicznymi danego człowieka podjął się niemiecki psychiatra E. Kretschmer (1961). Otóż autor ten na podstawie wprowadzonego przez Kraepelina podziału psychoz na dwie zasadnicze kategorie: psychozę maniakalno-depresyjną (zwaną także później cyklofrenią) oraz otępienie wczesne (zwane później przez Bleulera schizofrenią), stwierdził, że „...wśród przypadków psychozy cyklicznej jeden określony typ cielesny, a mianowicie typ pykniczny, występuje znacznie częściej niż inne typy... Bardzo rzadko natomiast można spotkać wyraźnego pyknika wśród schi­zofreników. U schizofreników występują w mieszanych formach cechy różnych konstytucji cielesnych, wśród których najczęściej spotyka się typ asteniczny (leptosomiczny) i typ atletyczny..." (cyt. za Nuttinem, 1968, s. 180). Jak wynika z powyższego cytatu, E. Kretschmer wyróżnił konstytucjonalne odpowiedniki dwóch przeciwstawnych cech zachowania się osób chorych psychicznie.

Za podstawę tzw. stałych typologicznych pod względem budowy fi­zycznej przyjął E. Kretschmer rozróżnienie pomiędzy typem szerokim, krótkim i grubym (pyknik) a typem wąskim, szczupłym, wysmukłym, (astenik). Tak samo krańcowo, jak pod względem budowy fizycznej, różnią się te dwa typy pod względem stosunku do innych ludzi.

I tak typ pykniczny ma osobowość cykloidalną, której wyrazem są m. in. towarzyskie usposobienie, jowialność, chęć zbliżenia się do in­nych ludzi itp.

Typ asteniczny cechuje osobowość schizoidalna, którą znamio­nuje przede wszystkim autyzm, a więc izolowanie się od ludzi, zamyka­nie się we własnym, bardziej lub mniej realnym świecie. Asteników ce­chuje nieufność do innych ludzi oraz lęk przed nimi. E. Kretschmer obrazowo charakteryzuje ten typ człowieka następująco: „...schizoidzi często przywodzą na myśl rzymskie domy: wille o okiennicach zamknię­tych dla ochrony przed nazbyt jaskrawym słońcem — wille, w których przy stłumionym świetle wewnętrznym odbywają się orgie" (1981, s.212).

Trzeci typ konstytucjonalny wyróżniony przez E. Kretschmera to typ atletyczny. Wykazuje on również specyficzny rodzaj kontaktów interpersonalnych, a mianowicie „lgnięcie do ludzi". Osobnicy tacy wy­kazują na ogół mało inwencji w kontaktach społecznych, do których jednak stale dążą. Mówiąc inaczej, są to jednostki bierne społecznie.

Nowszą typologię konstytucjonalną przedstawił lekarz amerykański W. H. Sheldon (1942). Wprowadził on nową terminologię opartą na na­zwach trzech listków zarodkowych: endodermy, mezodermy i ektoder-my. Wyróżnił więc typ endomorficzny (okrągły, o przewadze tkan­ki tłuszczowej), mezomorficzny (kwadratowy, o silnie rozbudowa­nej tkance mięśniowej i kostnej) i ektomorficzny (chudy, o słabo rozwiniętych mięśniach i drobnych kościach).

Tym trzem typom budowy ciała odpowiadają, podobnie jak w typo­logii E. Kretschmera, trzy typy psychiki, wyrażające się przede wszyst­kim w specyficznych formach społecznego zachowania się. I tak typ en­domorficzny ma temperament wiscerotoniczny (łac. viscera — wnętrzno­ści). Osobnik tego typu chętnie nawiązuje kontakty z innymi ludźmi, lubi dużo mówić, bawić się itp. Mezomorficzny typ budowy ciała łączy się z temperamentem somatotonicznym (grec. soma — ciało), przejawia- jącym się w stosunkach międzyludzkich m. in. chęcią dominowania, bez­pośredniością, nadmierną śmiałością, równą niekiedy bezczelności, ponad­to brakiem wrażliwości i delikatności. Typ ektomorficzny znamionuje temperament cerebrotoniczny (łac. cerebrum — mózg), z którego wy­nika dążenie człowieka do samotności, unikanie kontaktów towarzy­skich itp.

Typologia W. Sheldona różni się od Kretschmerowskiej nie tylko wprowadzeniem nowych nazw typów konstytucjonalnych i tempera-mentalnych, a niekiedy nadaniem im nowych znaczeń, lecz przede wszy­stkim oparciem jej na innym, precyzyjniejszym sposobie klasyfikacji typów konstytucjonalnych. Każdy z nich oceniany jest według siedmio-punktowej skali, pozwalającej na opisanie u każdego człowieka wyróż­nionych trzech wymiarów budowy. I tak np. typowy endomorfik ma wskaźnik 7-1-1, mezomorfik 1-7-1, natomiast „idealnie przeciętny" typ — wskaźnik 4-4-4.

Liczne badania nad związkiem pomiędzy typem budowy konstytucjo­nalnej a rodzajami choroby psychicznej w zasadzie potwierdziły spostrze­żenia Kretschmera i Sheldona (por. Suinn, 1975). Typologie te pomagają również w prognostyce psychiatrycznej. Tak np. wnikliwe badania pro­wadzone przez N. S. Kline'a i A. M. Tenny'ego (1965) wśród 2100 pacjen­tów szpitala psychiatrycznego w Lyonie wykazały, że jest większe praw­dopodobieństwo wyleczenia ze schizofrenii (cierpiało na nią 72'/o bada­nych) pacjentów o budowie mezomorficznej, a znacznie mniejsze jedno­stek o budowie endomorficznej.

Typologie konstytucjonalne interesowały od dawna nie tylko psychia­trów, ale również kryminologów. Zastosowanie wspomnianych typologii w nauce o przestępstwach zostało po raz pierwszy i najbardziej chyba wszechstronnie ukazane w klasycznej już dzisiaj pracy E. A. Hootona (1939), profesora antropologii na Uniwersytecie Harwardzkim. Autor ten, nawiązując do osławionej i dawno przez naukę odrzuconej koncepcji C. Lombroso o „urodzonym zbrodniarzu", udowadnia na podstawie roz­ległych badań empirycznych nad 17 tysiącami więźniów, że na przestęp­stwo podatniejsi są osobnicy o krępej budowie (pyknicy i atletycy), a mniej podatni osobnicy wysmukli. Ci ostatni popełniają wprawdzie przestępstwa o wiele rzadziej, ale jeśli już popełniają, to zdaniem E. A. Hootona, przestępstwa bardzo poważne (np. morderstwa z premedytacją).

Tezy te potwierdziły badania Sheldona i jego współpracowników (1949). Autorzy ci utrzymują, że badania antropometryczne pozwalają na odróżnienie młodzieży przestępczej od nieprzestępczej już W 6 roku ży­cia. Podobnie jak E. A. Hooton, także Sheldon upatruje determinanty przestępczości w krępej budowie, a zatem na przestępstwo podatni są osobnicy o budowie mezomorficznej (atletycznej) oraz endomorficznej (pyknicy). Zbliżone poglądy reprezentują znani przedstawiciele Harwardzkiej Szkoły Prawa — S. i E. Glueckowie (1950, 1956), którzy stwierdzają ist­nienie zależności pomiędzy typem budowy konstytucjonalnej a podatno­ścią na przestępstwa. Podziela je również T. C. N. Gibbens (1962), a także nawiązuje do nich w swej teorii H. J. Eysenck (1964). Stara się on udo­wodnić, że Kretschmerowscy pyknicy i atletycy, a Sheldonowscy mezo-morficy i endomorficy odpowiadają pod względem podatności na zacho­wanie przestępcze ekstrawertykom, podczas gdy osobnicy szczupli (tj. leptosomicy według Kretschmera, a ektomorficy według Sheldona) przy­pominają introwertyków.

Trzeba jednak pamiętać, że żadna z wymienionych uprzednio prac nie spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem w kręgu zainteresowanych. Czasem nawet wręcz przeciwnie. Tak np. bezpośrednio po ukazaniu się fundamentalnej z tego zakresu pracy Hootona Crime and man pojawiły się liczne oceny krytyczne jego badań. Szczególnie znamienna była re­cenzja znakomitego amerykańskiego kryminologa Edwina E. Sutherlanda ogłoszona na łamach „Journal of Criminal Law and CTiminology" (1939). W rok później W. B. Tucker (1940) na łamach tegoż pisma opublikował rozprawę, w której przedstawił w sposób systematyczny zarzuty czynione przez różnych kryminologów pod adresem teorii neolombrozjańskich, szczególnie zaś teorii E. A. Hootona.

Główny zarzut stawiany hipotezie, że typ budowy fizycznej decyduje o podatności na różnego rodzaju choroby psychiczne i przestępstwa, jest następujący: wykazanie współzależności statystycznej nic nie mówi o przyczynowości danych zjawisk. Często nie można określić, co jest przyczyną, a co skutkiem.

Innym zarzutem wysuwanym pod adresem omawianych koncepcji jest to, że typ budowy ciała może zmieniać się na przestrzeni życia człowieka, wobec czego trudno traktować go jako cechę statyczną.

Ponadto wykazywane przez różnych autorów współzależności są na ogół małe (pomimo istotności statystycznej). Bywają bowiem pyknicy chorujący na schizofrenię i astenicy cierpiący na cyklofrenię, co świad­czy, że na powstawanie danych chorób wpływają również inne czynniki, niezależne bezpośrednio od konstytucji fizycznej.

---