TEORIE LITERATURY

Anna Ślósarz

pracowanie zaadaptowała do użytku nauczycieli Małgorzata Kosińska – Pułka

e współpracy z zespołem humanistycznym w Projekcie EFS - CKE Bank zadań)

Główne teorie literatury i przykładowe interpretacje – materiał pomocniczy
dla autora w zespole humanistycznym

Przegląd najważniejszych metodologii stosowanych w badaniach literackich stanowi

historyczny zarys filozofii literatury.

Anna Burzyńska i Michał Paweł Markowski zamieścili we Wprowadzeniu do Teorii

literatury XX wieku

szereg cytatów, które obrazują materię teorii literatury. Oto niektóre

z nich. Teoria literatury jest:
– rodzajem autorefleksji (Frank Lentricchia),
–

świadomością krytyczną (Edward Said),

–

dyscypliną, która tworzy ramy dla praktyki interpretacji (Gregory Jay, David Miller),

–

dyskursem interpretującym inne dyskursy, to znaczy krytyką kulturową (Joseph Natoli),

– dyskursem o dyskursach (Ralf Cohen),
– szerokim polem interdyscyplinarnym (Janathan Culler),
–

dyscypliną, która ustanawia ogólne zasady dotyczące krytyki i interpretacji dzieła

literackiego (Wendell V. Harris),

–

dyscypliną, która tworzy podstawy dla krytyki literackiej (William Righter),

–

miejscem, w którym porozumiewają się ze sobą literatura i filozofia (Richard Rorty).

–

praktyką (Michael Foucault).

Współczesna teoria literatury stworzyła wiele teorii dzieła literackiego i narzędzi

jego interpretacji. Teoria literatury już w nazwie zakłada oglądanie literatury (theorien

(gr.) –

„patrzeć na coś” – w znaczeniu „oglądać”, „badać”). Teoria literatury jest rodzajem

wiedzy „tłumaczącej” to, czym jest literatura i wszystkie działania z nią związane, a zatem
pisanie, analizowanie, interpretowanie, badanie i czytanie.

W XX wieku wykształciły się dwie główne postawy teoretyczne.

– Nurt interpretacyjno-

hermeneutyczny, nastawiony na pogłębianie rozumienia literatury,

otwarty na

nowe języki interpretacji, na nowe konteksty, pomnażanie bogactwa znaczeń,

odniesień i użyć. Burzyńska i Markowski zaliczają do tego nurtu teorie formalistów, poetyki

strukturalne (np. Mukařowskiego, Jakobsona, Todorowa, Genette’a, Riffaterre’a), poetyki

generatywne (np. narratologię), poetyki odbioru, semiologię strukturalną (koncepcje szkoły
ta

rtuskiej, semiologię Eco, wczesne teorie Barthes’a).

– Nurt analityczno-naukowy, nastawiony na tworzenie naukowych fundamentów nauki
o

literaturze, tworzenie języka opisu, otwierającego pole badawcze. Burzyńska i Markowski

zaliczają do tego nurtu fenomenologię, psychoanalizę literacką, teorie interpretacji
i hermene

utyki literackiej, dekonstrukcję i dekonstrukcjonizm, krytykę feministyczną,

etniczną i postkolonialną, krytykę genderową i queerową, badania kulturowe.

Na ukształtowanie się współczesnych teorii literatury wpływ miały dwa wielkie

przełomy:
–

przełom antypozytywisytyczny – stworzenie naukowej autonomii, zainteresowanie

językiem dzieła, nowe teorie lingwistyczne w interpretacji;
–

przełom poststrukturalistyczny – powstanie podejścia pragmatystycznego,

narratywistycznego, elementy etyczno-polityczne jako podstawa zwrotu kulturowego
i

położenie nacisku na rozwój interpretacji.

Na rozwój interpretacji

miały decydujący wpływ trzy koncepcje:

1. Umberto Eco –

teoria trzech źródeł znaczenia literatury, które uważał za jednakowo

ważne:

– intencja autora (intentio auctoris),
– intencja czytelnika (intentio lectoris),
–

intencja dzieła (intentio operis).

2. Richard Rorty –

teoria „używania” literatury do własnych, dowolnie wybranych

celów, rozbudzanie „apetytu na literaturę”, czytanie literatury traktowane jako
rozbudzanie sfery emocjonalnej interpretatora (krytyka niemetodyczna).

3. Jonathan Culler – teoria „rozumienia” –

stawianie pytań i poszukiwanie odpowiedzi,

których domaga się tekst. Teoria „nadrozumienia” – wynajdywanie pytań, których

tekst nie stawia wprost, ale do nich prowokuje, można je postawić, poszerzają

interpretację, pozwalają na przywołanie szerokich kontekstów.

Źródło: Anna Burzyńska, Michał Paweł Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2007, s. 15-41.

Rejestr najistotniejszych sformułowań z prezentacji Anny Ślósarz Teorie literatury
w maturalnych wypracowaniach, czyli po co Egzaminatorowi „np.”

Teoria literatury odchodzi od badania dzieła na rzecz badania kulturowych,

intertekstualnych i społecznych sposobów funkcjonowania utworów (nie tylko literackich).

Ryszard Nycz pisze wręcz o marginalizacji problematyki literackiej w stosunku do kwestii:
politycznych, historycznych, socjologicznych, cywilizacyjno-kulturowych, aksjologicznych
(

Tekstowy świat, Kraków 2000, s. 13).

Znaczenie tekstu powstaje w indywidualnym akcie odbioru, osadzonym w konkretnym,

kulturowym kontekście. Istotne są zatem historyczno-kulturowe konotacje słowa, a nie jego

denotacyjna obiektywność (Miłosz). Ważny jest odbiorca i jego gestalty (postawy)

doświadczeniowe, nastawienia, punkt widzenia, kulturowe usytuowanie, wyposażenie
mentalne, konteksty epistemologiczne.

Materiał literacki: Wisława Szymborska Dom wielkiego człowieka

Wypisano w marmurze złotymi zgłoskami:

Tu mieszkał i pracował wielki człowiek.

Te ścieżki osobiście posypywał żwirem.

Tę ławkę – nie dotykać – sam wykuł z kamienia.
I – uwaga – trzy schodki –

wchodzimy do wnętrza.

Jeszcze w stosownym czasie zdążył przyjść na świat.

Wszystko, co miało mijać, minęło w tym domu.
Nie w blokach,

nie w metrażach umeblowanych a pustych,

wśród nieznanych sąsiadów,
na pi

ętnastu piętrach,

dokąd trudno by było wlec wycieczki szkolne.

W tym pokoju rozmyślał,

w tej alkowie spał,

a tu przyjmował gości.
Portrety, fotel, biurko, fajka, globus, flet,
wydeptany dywanik, oszklona weranda.

Stąd wymieniał ukłony z krawcem albo szewcem,

co szyli mu na miarę.

To nie to samo, co fotografie w pudełkach,

zeschnięte długopisy w plastykowym kubku,
konfekcja z magazynu w szafie z magazynu,

okno, skąd lepiej widzi się chmury niż ludzi.

Szczęśliwy? Nieszczęśliwy?
Nie o to tu chodzi.
Jeszcze

zwierzał się w listach,

bez myśli, że po drodze zostaną otwarte.

Prowadził jeszcze dziennik dokładny i szczery,

bez lęku, że go straci przy rewizji.

Najbardziej niepokoił go przelot komety.

Zagłada świata była tylko w rękach Boga.

Udało mu się umrzeć jeszcze nie w szpitalu,

za białym parawanem nie wiadomo którym.

Był jeszcze przy nim ktoś, kto zapamiętał

wymamrotane słowa.

Jakby przypadło mu w udziale życie

wielokrotnego użytku:

książki słał do oprawy,

nie wykreślał z notesu nazwisk osób zmarłych.
A drzewa,

które sadził w ogrodzie za domem,

rosły mu jeszcze jako juglans regia

i quercus rubra

i ulmus

i larix

i fraxinus excelsior

Źródło: Wisława Szymborska, Widok z ziarnkiem piasku, Poznań 1996 r.

juglans regia – orzech włoski

quercus rubra – dąb czerwony

ulmus – wiąz

larix – modrzew

fraxinus excelsior – jesion wyniosł

Literaturoznawstwo pozytywistyczne

Zgodnie z teorią Hipolita Taine’a dzieło uznano za dokument: biografii autora i czasu
powstania.
Literatura ma zatem uwarunkowania:

 psychologiczne,
 genetyczne,


społeczne,

 historyczne.

W historii literatury ważne były konteksty dzieła, a nie samo dzieło.

Przykładowa interpretacja (?) pozytywistyczna wiersza Szymborskiej

Wisława Szymborska debiutowała w

1952 r. tomikiem „Dlatego żyjemy”

, zawierającym m.in.

wiersze

„Młodzieży budującej Nową Hutę”, „Lenin". „Dom wielkiego człowieka”

umieściła

tomiku „Ludzi

e na moście”

wydanym

1986 roku

. Był to

jedenasty

jej

tomik

, ukazał się

po najdłuższej przerwie

w twórczości. Wydrukowano go dziesięć lat

po „Wielkiej liczbie”

(1976)

. Autorka miała wówczas

65 lat

. Polskie

wydawnictwa

były wtedy

cenzurowane

kontakty z „krajami kapitalistycznymi” ograniczane

. Szymborska nie mogła przypuszczać, że

za 10 lat

sama zostanie

laureatką Nagrody Nobla

i „wielkim człowiekiem”.

Przełom antypozytywistyczny

• XIX/XX w. zerwanie z prymatem nauk przyrodniczych, antygenetyzm,

antypsychologizm.

•

Wilhelm Dilthey promotorem przełomu: nauki humanistyczne mają swój przedmiot,

potrzebują metod innych niż przyrodnicze, ponieważ wymagają nastawienia na sens,

wartość.

Formalizm rosyjski

•

Rosyjska szkoła formalna, formaliści rosyjscy.

•

Towarzystwo Badań nad Językiem Poetyckim (OPOJaz): Borys Eichenbaum, Wiktor

Szkłowski, w Moskwie Roman Jakobson, Jurij Tynianow. W Polsce Manfred Kridl.

•

Badanie literackości – swoistych właściwości utworu (reakcja na biografizm).

•

Treść należy badać w związku z elementami formalnymi, językoznawstwem (reakcja

na symbolizm: nie tworzymy obrazów, lecz je przywołujemy).

•

Nie dzielić na treść i formę – sens wynika częściowo z formy, literatura jest wolna od

powinności społeczno-politycznych, dydaktycznych, poznawczych; jest zespołem

chwytów (sposobów zorganizowania materiału językowego).

•

Przykład zastosowania – teoria bajki ludowej Władimira Proppa.

•

Język poetycki autoteliczny, wolny od powinności zewnętrznych. Badano funkcję

poetycką komunikatu, dominantę (stylistyczną, kompozycyjną).

•

Przed I wojną, rozkwit w latach 20., stłumiony podczas stalinizmu.

(Por. Borys Eichenbaum,

Jak jest zrobiony „Płaszcz” Gogola [w:] Sztuka interpretacji. Red. H. Markiewicz, t. I.

Wrocław 1971).

Formalizm jako przełom w badaniach literackich – Rosyjscy formaliści postanowili badać

dzieło, zwłaszcza jego formę.
Pytania formalistów rosyjskich

związane z tekstem:

• Jaki jest rytm?
•

Gdzie były podobne motywy?

• Dlaczego wiersz wolny?
• Dlaczego brak rymów?

• Po co zastosowano kontrast?
•

Dlaczego taki tytuł tomiku?

• Jaki to gatunek?

Zasługi formalizmu:

•

Badanie języka literackiego (innego od codziennego).

•

Zwrócenie uwagi na rolę rytmu w wierszu, funkcje motywów literackich.

• Badanie ewolucji form.
•

Włączenie literatury „drugorzędnej” do kręgu badań.

• Inspiracja dla strukturalizmu.

Dla formalistów forma

była ważniejsza niż treść.

Przykładowa interpretacja wiersza Szymborskiej wg formalistów rosyjskich

Wiersz pozbawiony jest

rytmu

, przez to wyraża brak harmonii w świecie bohatera

późniejszym.

Motyw

podróży (funkcjonujący w literaturze od „Księgi Wyjścia”, „Iliady”

oraz „Odysei”) mówi o ludzkiej potrzebie poznawania świata, a motywy drzewa i domu –
o pragnieniu zakorzenienia, stabilizacji.

Wiersz wolny

nawiązuje do współczesnego

rozluźnienia norm, co skutkuje osłabieniem wartości estetycznych, etycznych i sakralnych.
W wierszu brak

rymów

, ponieważ XX wiek odrzucił klasyczne kanony piękna.

Kontrast

kompozycyjny

uzmysławia gwałtowność przemian obyczajowo-społecznych. Odrzucenie

rygorów

gatunkowych

wyraża bunt wobec konwencji i umożliwia czytelnikowi odnajdywanie

nieoczekiwanych znaczeń

Strukturalizm

• Lata trzydzieste XX w., po II wojnie.
• Prekursorzy: Ferdinand de Sausurre (Szwajcaria), Jean Baduoin de Courteney

(Polska), Jan Mukařovský.

•

Dzieło składa się z hierarchicznie ułożonych składników, każdy element dzieła jest
nacechowany semantycznie. Tworzą one jednostki wyższego rzędu – sumę
znaczeniową.

•

Dzieło komunikatem zakodowanym w języku, jego sens nie sprowadza się
do

elementów składowych.

•

Dzieło to struktura językowa na wzór języka naturalnego, wpisana w rodzaj, gatunek,
prąd, temat, grupę literacką. Poetyka powinna wchodzić w skład językoznawstwa.

•

Dzieło nie odbija przeżyć autora. Celem analizy jest poznanie jego organizacji,
ideologii, pominięć.

Badanie mechanizmów retorycznych i relacji elementów jako sensotwórczych.
Przezwyciężono dychotomię treści i formy: nie wolno ich rozdzielać
Zasługi strukturalizmu:

• a

utonomia badań wobec ideologii, polityki,

• obiektywizm,
• p

onadhistoryczność, ponadkulturowość,

• c

ałościowe widzenie dzieła,

• u

niwersalne klasyfikacje i wyjaśnienia.

Terminologia daleka od retoryki, ale:

To oświeceniowy scjentyzm, wpływ lingwistyki.

Modele są złudne, reguły arbitralne, teorie nietrwałe, język nieobiektywny...

Pytania strukturalistów

związane z tekstem

• Jaki to rodzaj, gatunek literacki?
• Jak wykorzystano elementy brzmieniowe?
•

Jakie słowa i środki stylistyczne są częste?

• Jaki jest

stosunek podmiotu autorskiego do świata?

•

Jaki prąd, grupę literacką, organizację reprezentuje wiersz?

•

Jak funkcjonuje w tekście czas?

•

Jaka ideologia przejawia się w utworze?

•

O czym nie napisano, co pominięto?

Ale ostatni podpunkt

to nie są elementy składowe…

Przykładowa interpretacja strukturalistyczna wiersza Szymborskiej

Wiersz

nie reprezentuje żadnego z tradycyjnych

gatunków

lirycznych.

Podmiot autorski

nie

identyfikuje się z żadną grupą literacką. Tekst rozpoczyna

bezosobowa forma czasownika

w formie dokonanej

, podkreślająca skuteczność działania kulturowych mechanizmów,

determinujących kształt życia „wielkiego człowieka”. Jego życie przedstawione zostało

czasie przeszłym niedokonanym

, co wyraża niespełnienie.

Podmiot liryczny

pomija

rzeczywiste inte

rakcje bohatera z otoczeniem, sprowadzając je do konwencjonalnych

zachowań.

Drugi plan czasowy

obrazuje zawłaszczenie przez dominującą ideologię wszelkich

(rzeczywistych i domniemanych) zasług „wielkiego człowieka”.

Ograniczenia strukturalizmu:

• stechnicyzowanie, odpersonalizowanie interpretacji,
• l

ekceważenie aksjologicznych kontekstów,

• brak punktów odniesienia, struktur c

ałości, znaczenia są rozchwiane,

• u

twór nie może znaczyć, sensy nadaje czytelnik.

Poststrukturalizm

• Lata 80. i 90. XX w.
•

Badania literackiej komunikacji, intertekstualności, aktów mowy wg J. L. Austina,
estetyka recepcji.

•

Pluralizm interpretacji, różnorodność podejść badawczych.

Założenie ogólne – wypowiedź o dziele odmianą literatury.

(Por. Ryszard Nycz,

Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, IBL, Warszawa1993.)

(

Załącznik 2.)

Semiotyka

• Roland Barthes, Umberto Eco, Cvetan Todorov, Piotr Bogatyriew.
• Przeciw izolacjonizmowi wczesnego strukturalizmu.
• Dzi

eło systemem znaków, funkcjonujących w społeczeństwie obok innych sztuk,

ideologii, polityki, kultury masowej.

Literatura na styku wielu systemów semiotycznych (rola kontekstu).

Interpretacja semiotyczna

(pytania związane z tekstem)

• Jakie wzory kulturowe

ujawniają się w świadomości społecznej bohaterów?

• Jaka jest semiotyka domu, przestrzeni, drzewa, ubrania, butów, miasta…?
•

Jaka jest hierarchia wartości?

• Jaki jest przewidywany czytelnik?
•

Jakie są relacje między powyższymi aspektami tekstu?

• Jakie ukryte

ideologie i mity zostały wpisane w tekst?

Przykładowa interpretacja semiotyczna wiersza Szymborskiej

Bohater spędził życie w

zamkniętej przestrzeni

domu

i jego otoczenia, co wyraża

ograniczenie jego horyzontów myślowych oraz – prawdopodobnie – swobody działania. Jego

znajomości z krawcem oraz szewcem wynikają z

dbałości o wygląd

(ludzką opinię).

Pustka

dużego domu

, zwykle budowanego dla rodziny, podkreśla jego rezygnację z życia osobistego.

W tekst wpisany został

mit

wielkości ludzi docenionych przez

władzę

(zwiedzający nie mają

bowiem wcześniejszej wiedzy o bohaterze). Ta ukryta

ideologia

ma przekonywać uczestników

wycieczki (mieszkańców blokowisk, społeczeństwo) do naśladowania bohatera, czyli wiernego

wypełniania zaleceń władzy i rezygnacji z osobistych potrzeb.

Hermeneutyka

•

Dawniej: objaśnianie Biblii.

• Sztuka rozumienia (nauki przyrodnicze:

wyjaśniania), myślenia o tekście, badanie

aktu rozumienia tekstu.

•

Teksty kultury są znaczące (literackie, filozoficzne, religijne, propagandowe
prawnicze)... Funkcjonują w sytuacjach komunikacyjnych.

•

Do znaczeń tekstu docieramy, interpretując symbole, metafory...

•

Poezja jest dziedziną (...) komunikacji symboliczno-aksjologicznej (...) Dzieło sztuki
(...)

jest modelem świata, wypowiada do odbiorcy ważne prawdy, uczy rozumienia

otaczającej rzeczywistości (B. Myrdzik).

•

W XX w. rozpadła się łączność jednostki z tradycją, horyzont znaczeń tekstu
i

horyzont świadomości czytelnika nie pokrywają się. Np.: Odę do młodości

interpretowano jako tekst patriotyczny, dla nas jest utworem filozoficznym. Cechy
tekstu zależą od kontekstu.

•

Rozumienie tekstu to stapianie się tych horyzontów.

Tekst może przekazać prawdę, poszerzającą naszą samoświadomość, odnowić przerwaną
tradycję rozumienia świata, człowieka, kosmosu... Ponowić przynależność osoby
do kulturowej tradycji.

H. G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2004. (Zalacznik 3.)
B. Myrdzik, Rola hermeneutyki w edukacji polonistycznej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999.
P. Ricoeur,

Język, tekst, interpretacja, Wybór pism, przeł. P. Graff i K. Rosner, wybór i wstęp K. Rosner, PIW,

Warszawa 1989.

(Załącznik 5.)

Etapy zrozumienia tekstu (według założeń hermeneutycznych)
Aplikacja – o

dniesienie do sytuacji życiowej interpretatora.

Rozumienie sensu,

znaczeń cząstkowych, przekonań, wartości.

Interpretacja – uchwycenie sensu symboli, odniesienie do prawdy.
Koło hermeneutyczne

Poznanie całości wymaga poznania fragmentu,

poznanie fragmentu wymaga poznania całości.

Interpretacja

[Dzieło – Historia] [Czytelnik – Współczesność]

Hermeneutyka w szkole:

• o

dejście od przymusu aksjologicznego,

• formacyjny charakter tekstów,
• o

ferta wychowania dla uczniów o różnych przekonaniach,

• d

ialogowość, otwartość,

• m

otywowanie uczniów do czytania arcydzieł i samodzielnego rozumienia tekstów

(nie tylko literackich).

(Por. Barbara Myrdzik, Rola hermeneutyki w edukacji polonistycznej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999.)

Pytania hermeneuty

• Jaki jest sens tekstu?
•

Jak uzasadnić interpretację?

•

Jak wnikać w cudze racje?

•

Jak żyć w takim świecie?

Pomijanie analizy. Korzystanie z metod strukturalizmu, semiotyki.
Przykładowa interpretacja hermeneutyczna

Jaki jest

sens

tytułowego określenia „wielki człowiek”? Prawdopodobnie chodzi o kogoś

zasłużonego dla społeczności. Jednak

po lekturze wiersza

odrzucamy tę ocenę

rozumiemy

że rzekoma wielkość jest obiektem manipulacji.

Na horyzoncie tekstu

pojawiają się

przypuszczenia

o kolaboracji „bohatera”, nie wolno i

ch lekceważyć. Zestawiając je

horyzontem własnych doświadczeń

, czytelnik lepiej

pojmuje

uwarunkowania najnowszej

historii s

wojego kraju. Staje się to dzięki tekstowi.

Czytelniczy horyzont rozumienia

przesunął się podczas lektury.

domysł, hipoteza, wiara, przedrozumienie

zrozumienie

wyjaśnia
nie

Interpretacja: krytyka tematyczna

• Inspiracja: francuska krytyka literacka.
•

Poeta ujmuje świat przez elementy obrazowe.

•

Badacz może uchwycić znane sobie zespoły wyobrażeniowe (dotyczące żywiołów,
relacji przestrzenno-

czasowych, związane z dzieciństwem, znaczącymi czynnościami

itp.).

•

Czytanie epifanią, olśnieniem, spotkaniem z autorem tekstu.

• C.G. Jung: literatura powtarza sytuacje zakorzenione w zbio

rowej pamięci ludzkości.

(Por. Alicja Baluch, Krytyka tematyczna [w:] Kompetencje szkolnego polonisty,

red. B. Chrząstowska, WSiP,

Warszawa 1995, s. 114-118.)

Interpretacja: krytyka tematyczna wiersza Szymborskiej

Przedmioty, którymi otaczał się bohater, są niepowtarzalne: wykuta przez niego ławka,

posypana żwirem alejka, ubrania szyte na miarę. Natomiast przedmioty używane w bloku

bywają najczęściej produkowane seryjnie i kupowane w supermarketach. Z bohaterem

skojarzone zostały najszlachetniejsze elementy

żywiołu ziemi: marmur, złoto i kamień

(trwałość), które uwieczniają jego pamięć. Kontrastują z oglądanymi z okien bloków

chmurami (ikonami niestabilności)

mieszkaniami

wyposażonymi w plastikowe przedmioty

codziennego użytku. Poetka zderzyła też stosunki międzyludzkie: pełne wzajemnego szacunku

w świecie bohatera oraz „nieznanych sąsiadów”, cenzurę i przemoc w realiach mieszkalnego
bloku.

Przestrzeń

otaczająca dom bohatera jest dla niego bardzo ważna (weranda, drzewa,

ławka, alejka), natomiast mieszkańcy ciasnych mieszkań w blokach zostali jej pozbawieni.

Polska szkoła komunikacji literackiej

•

Polski wkład: Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Michał Głowiński,
Edward Balcerzan.

•

Nadawca, komunikat, odbiorca, autor, dzieło, czytelnik: komunikacja wewnątrz
dzieła.

•

Dzieło widowiskiem komunikacyjnym.

Integracja wiedzy z zakresu języka i poetyki.

Role w komunikacji literackiej

• Nadawca (narrator, autor).
• Bohater.
• Odbiorca (idealny, konkretny).

Aleksandra Okopień-Sławińska Relacje osobowe w literackiej komunikacji
Analiza poetyki i procesu historycznoliterackiego.

Najwyższa instancja nadawcza tekstu
Podmiot utworu

(autor wewnętrzny, podmiot czynności twórczych, implied author, obraz

awtora).

•

Zewnętrzny wobec tekstu.

•

Komentuje tekst główny poprzez: tytuł tomiku, tytuł utworu, tytuły rozdziałów, motta,
przypisy autorskie, rodzaj druku, wyróżnienia literowe, układ stronicy,
rozczłonowanie tekstu.

Źródła informacji o bohaterze:

• wypowiedzi narratora,
• wypowiedzi innych bohaterów,
• wypowiedzi bohatera,
• wygl

ąd bohatera,

• czyny i zachowania bohatera,
• u

kształtowanie wypowiedzi bohatera (np. jąkanie się, mówienie gwarą, używanie

poetyzmów).

W wypadku sprzeczności wiarygodne są czyny, wygląd i ukształtowanie wypowiedzi
bohatera (sądy narratora i bohaterów mogą być mylne)!
Poziomy komunikacji w dziele:

•

Wewnątrztekstowy: gdy bohater, np. Anzelm – opowiada Justynie i Janowi historię
Jana i Cecylii.

•

Zewnątrztekstowy: gdy autor realny, np. Orzeszkowa – uzmysławia czytelnikom za
pomocą tej historii wartość pracy.

(Por.

Aleksandra Okopień-Sławińska, Relacje osobowe w literackiej komunikacji [w:] Problemy socjologii

literatury,

red. J. Sławiński, Wrocław 1967 oraz [w:] Problemy teorii literatury, seria 2, red. H. Markiewicz,

Wrocław 1976.)

Najwyższa instancja nadawcza tekstu:

Podmiot utworu (autor wewnętrzny, podmiot czynności twórczych, implied author, obraz
awtora).

•

Zewnętrzny wobec tekstu.

•

Komentuje tekst główny poprzez: tytuł tomiku, tytuł utworu, tytuły rozdziałów, motta,
przypisy autorskie, rodzaj druku, wyróżnienia literowe, układ stronicy,
rozczłonowanie tekstu .

Informacje o bohaterach

• St

ematyzowane (fabuła, opinie narratora itp.) – zależne od narratora.

•

Implikowane (słownictwo, konstrukcja wypowiedzi, przywołane konteksty
ideologiczne, religijne, literackie itp.) – autonomiczne.

Ważniejsze są informacje implikowane. Mogą one dyskredytować sądy narratora.

Relacje osobowe w literackiej komunikacji:

Instancje nadawcze

Instancje odbiorcze

Poziomy komunikacji

Mówiący bohater

Słuchający bohater

Przytoczenia dialogów

Wewnątrztekstowe

Narrator,

podmiot liryczny

Adresat narracji lub
monologu lirycznego

Wypowiedź podmiotu

mówiącego

Autor wewnętrzny

Odbiorca wirtualny

Utwór

Zewnątrztekstowe

Nadawca utworu,

podmiot czynności
twórczych

Odbiorca idealny

Konwencja

Autor konkretny

Odbiorca konkretny

Biografia

Wirtualny odbiorca
Bierny:

– Wpisany w soliloquia, aforyzmy.
– Pouczany –

w literaturze oświecenia.

– Zaskakiwany w poezji barokowej.

Czynny:

–

Przeżywa katharsis.

– Dokonuje konkretyzacji.
– Odczytuje sugestie symbolistów.
–

Interioryzuje poezję agitacyjną.

(Por.

Michał Głowiński, Wirtualny odbiorca w strukturze utworu literackiego [w:] Studia z teorii i historii

poezji, t. I,

red. M. Głowiński, Wrocław 1967.)

Czytelnik

• Idealny – rekonstruuje historyczne znaczenie dzie

ła, rozumie sytuację nadawczą

poetykę dzieła.

• Konkretny – pr

zeciętny, realny: szuka np. treści przygodowych, miłosnych,

egzystencjalnych, ideologicznych, psychologicznych, botanicznych,
meteorologicznych, psychologicznych…

Żaden konkretny czytelnik nie odczytuje wszystkich możliwych sensów dzieła!

Poziomy komunikacji w dziele

•

Wewnątrztekstowy:
gdy bohater, np. Anzelm –

opowiada Justynie i Janowi historię Jana i Cecylii.

•

Zewnątrztekstowy:
gdy autor realny, np. Orzeszkowa –

uzmysławia czytelnikom za pomocą tej historii

wartość pracy.

Przykładowa interpretacja wg polskiej szkoły komunikacji literackiej wiersza Szymborskiej

Bohater wiersza to „wielki człowiek” – zapewnia zarówno

odautorski tytuł

, jak też cytowany

napis na marmurowej tablicy. Ocena ta funkcjonuje zatem zarówno

zewnątrz-

, jak

wewnątrztekstowo

adresowana

jest zarówno

do wirtualnego czytelnika

, jak też

do bohaterów wiersza

(uczestników wycieczki). Wielkości tej nie potwierdzają jednak ani

zachowania bohatera

, ani

opinie innych

. Wpisany w tekst

wirtualny odbiorca

ma jednak

przyjąć taką ocenę. Dyskutować z nią może tylko

odbiorca czynny

konkretny człowiek

odnoszący tekst do własnych doświadczeń, przemyśleń i przekonań.

Dekonstrukcjonizm

•

Nurt badań literatury i kultury, Francja i USA, lata 70. XX w.

• Jacques Derrida, zm. 2004.
• Opozycja do strukturalizmu (tekst nie jes

t uporządkowaną całością) i hermeneutyki

(negowanie podmiotowości).

• Tekst obiektem znakowym, nie ma odc

zytań dobrych i złych, prawomocnych

nieostatecznych. Wartości pochodzą od oceniającego. Nie można oceniać tekstów.

• Interpretacja to zestawianie tekstu z innymi tekstami (dekonstrukcja).
•

Sens tekstu to gra znaczeń nie podlegająca kontroli piszącego, powstaje w wyniku
oddziaływania znaków tekstu i ich interpretatora.

•

Nie można scalić słów w sensowną wizję świata, dyskurs wyjaśniający jest
autorytarny, modele złudne, reguły i tezy podważalne, teorie ograniczają.

• Kategorie analityczne: znak, tekst, dyspersja (rozproszenie), przemieszczenie.

Przeciw systemom, instytucjom, hierarchiom pojęć.

Strategie interpretacyjne

Dzieło odbieramy:

• z kontekstami,
• z utartymi znaczeniami, odczytaniami,
•

z instrukcją „obsługi”,

• j

ak turyści: z ograniczoną wiedzą (Bergson, 1895).

Wspólnota

kulturowa (szkoła) narzuca sensy, ulegamy presji.

Rozumienie tekstu wymaga wiedzy o kulturze!
Śmierć autora!

Roland Barthes,

Śmierć autora, przeł. M.P. Markowski, „Teksty Drugie”, 1999, nr 1-2. (Załącznik 6.)

Nastąpiły w jej wyniku narodziny czytelnika…

Strukturalizm

Semiotyka

Hermeneutyka

Szukanie znaczeń w tekście

Poznawczy optymizm

Dobre samopoczucie

Dekonstrukcjonizm

Nadawanie znaczeń tekstowi

Tekst nie ma obiektywnych własności

Ważny jest kontekst, lekturowe

doświadczenie czytelnika

Pytania dekonstrukcjonistów

•

Do jakich tekstów utwór nawiązuje?

•

Na czym polega niespójność dzieła?

• Jakie to tworzy znaczenia?
• Jakie nieoczekiwane znaczenia ma tekst?
•

Które fragmenty są cytatami?

Przykładowa interpretacja dekonstrukcjonistyczna

Wiersz

nawiązuje

do opowieści o bohaterach i do współczesnej „wielkiemu człowiekowi”

socrealistycznej twórczości agitacyjnej. Powstaje w ten sposób

niespójny

obraz jego osoby.

tomiku „Ludzie na moście” sąsiaduje z wierszami „O śmierci bez przesady” oraz „W biały

dzień”.

Sugeruje

to, że działalność bohatera była tylko epizodem w historii.

Cytowana

treść

napisu wyrytego na marmurowej tablicy kontrastuje z prozaicznymi realiami jego życia.

Muzealne rekwizyty nie informują, czym się zajmował.

Cytowane

, łacińskie nazwy drzew

świadczą natomiast o jego klasycznym wykształceniu i osobistej godności.

Intertekstualność

Ogół własności i relacji tekstu, wskazujący na uzależnienie jego wytwarzania i odbioru
od z

najomości: innych tekstów, reguł gatunkowych i stylistycznych, rzeczywistości

kulturowej.

Przeciwdziała iluzyjnemu odbiorowi. Trzeba znać teksty kanoniczne.

Koncepcje dzieła literackiego

Znaczenie odkrywamy przez:

•

konfrontację z tekstami o tej samej tematyce.

• dekonstrukcja te

kstu wymaga wcześniejszej rekonstrukcji.

• dekonstrukcja to rozbicie

jedności dla ujawnienia znaczeń, ich interpretacja

rekonstrukcja tekstu z użyciem nowej wiedzy – na wyższym poziomie.

• aluzja, centon

, kolaż, montaż, kontrafaktura, pastisz, parodia, potpourri, trawestacja,

wariacja...

(Por.

Ewa Kraskowska, Anna Legeżyńska, O intertekstualności i innych pojęciach literaturoznawczych [w:]

Kompetencje szkolnego polonisty,

red. B. Chrząstowska, WSiP, Warszawa 1995, s. 132-140.

Ryszard Nycz, Poetyka intertekstualna: tradycje i perspektywy [w:]

Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia

i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Universitas, Kraków 2006, s. 153-180.)

Intertekstualność:

• nie ma tekstu-

źródła: funkcjonują obiegowe motywy,

•

nawiązania nie muszą być intencjonalne, mogą być nieświadome,

•

teksty to również aluzje, reminiscencje, gatunki, style, „teksty kultury”, uniwersum
dyskursu, kultur

owa rzeczywistość,

•

znaczenie tekstu nie jest stałe, lecz uwarunkowane jego organizacją, kompetencjami
czytelnika, kontekstami,

•

wiele dzieł rozumiemy, traktując je jako reakcje, nawiązania, polemiki...

•

dzieło funkcjonuje w świecie sztuki i wspólnocie ludzkiego doświadczenia.

Poetyka intertekstualna ma tradycje filologiczno-

literackie, perspektywy zaś przede

wszystkim kulturowe oraz interdyscyplinarne.

(Por. Ryszard Nycz, Poetyka intertekstualna: tradycje i perspektywy [w:]

Kulturowa teoria literatury. Główne

pojęcia i problemy, red. Michał Paweł Markowski, Ryszard Nycz, Universitas, Kraków 2006, s. 153-180.)

Postmodernizm

Chaos

Pluralizm

Anarchia znaczeń

Aktywność interpretacyjna

Nihilizm

Autentyczność odczytań

Strukturalizm

Semiotyka

Hermeneutyka

Tekst, styl, gatunek

Intertekstualność

Kulturowa teoria literatury

Tekst i

rzeczywistość kulturowa

Kulturowa teoria literatury

(Cultural Criticism, nowy historycyzm)

• W Anglii po 1956, Francja po wojnie w Algierii 1956, USA po Wietnamie.
•

Badanie literatury to odsłanianie mitologii, ideologii, mistyfikacji potrzebnych
jednostce do kulturowej tożsamości. Człowiek jest niewolnikiem kultury
symbolicznej. Zmiana opcji

z estetycznej na polityczną.

• Badanie literatury popularnej, muzyki rozrywkowej, meczów, reklamy, pornografii,

robienia zakupów.

•

Louis Althusser: jednostka nie działa z wolnej woli, lecz z przymusu zajmowanego
miejsca.

•

Stephan Greenblatt: interpretator stawia sobie za cel rozumienie literatury jako części
systemu znaków, tworzących daną kulturę.

• Kultura to miejsce

konfliktu władza – jednostka, ta ostatnia musi być ujarzmiona.

•

Literatura to dyskurs poddany społecznym regułom produkcji i kontroli.

•

Płeć, przynależność klasowa i etniczna wyznaczają postawy autora i czytelnika.

•

Każdy tekst kryje wyobrażenia o świecie. Interpretacja to ich ujawnianie. Ale sądy
badacza też są instytucjonalnie uwikłane...

Dlaczego „kulturowa teoria literatury”?

•

Literackie obrazy świata tworzą terytorium kultury, pomagają je rozumieć.

•

Tekst jest związany z kontekstami kulturowo-społecznymi.

• T

ekst to socjologiczna analiza społeczeństwa.

•

Literaturoznawca winien badać nie tylko dzieło, lecz też kulturowo-społeczne
mechanizmy jego tworzenia i czytania, kształtowanie zbiorowych przekonań.

• Dyskurs literacki jest uwarunkowany przez instytucje i

różnorodne [lokalne] interesy

(V.B. Leitch).

•

Należy zatem tropić retoryczne strategie tekstów nie w wymiarze estetycznym, lecz
ideologicznego uwarunkowania praktyk dyskursywnych.

•

Teoria powinna być zaangażowana politycznie i uczestniczy w bieżących problemach

naszej rzeczywistości (R. Nycz)

Interpretacja kulturowa to

współdziałanie badań literackich, filozoficznych, socjologicznych

i antropologicznych oraz

połączenie

metod marksistowskich, feministycznych,

psychoanalitycznych i poststrukturalistycznych.
„Cultural Critique”, University of Minnesota 1985.
Zwrot antropologiczny

Jerzy Bartmiński: nieusuwalna jest obecność podmiotu w wypowiedzi jako ramie modalnej.

•

Andrzej Mencwel: przejdźmy od podmiotu tekstu do podmiotu mówiącego: jak
podmiot tworzy się w mówieniu? Jak konstytuują go teksty? Jak jego styl ekspresji ma
się do kulturowej mentalności?

•

Literatura źródłem jednostkowych doświadczeń.

•

Badacz winien poświęcić się analizie przypadków jednostkowych. Literatura nie
transcenduje poza to, co jednostkowe (Ryszard Nycz).

Worldly text (Tekst zanurzony w świecie)

Historia, polityka, społeczeństwo, ideologia, władza, ciało, kultura materialna, płeć
kulturowa, rasa, etniczność...
Teoria powinna być zaangażowana politycznie i uczestniczyć w bieżących problemach.

Pytania stawiane dziełu przez kulturową teorię literatury

1. Jakie zachowania kulturowe popiera?
2. Dlaczego jest atrakcyjne dla czytelników danego czasu i epoki?
3.

Z którymi wartościami nie zgadza się dzisiejszy czytelnik?

Od jakich kontekstów społecznych zależy rozumienie dzieła?

Jakie układy społeczne zdeterminowały akceptację bądź odrzucenie wartości?

(Por. Stephan Greenblatt, Culture [w:] Critical Terms for Literary Study, University of Chicago Press, Chicago
1995.)

Pytania kulturowej teorii literatury

•

Jakie praktyki symboliczne pojawiają się w tekście? (pozdrowienie, architektura,
wycieczka, przewodnik, szkoła, ubranie…)

•

Za kogo uważa się bohater, za kogo wycieczkowicze, przewodnik, Wielki Człowiek,
aza kogo Autorka?

•

Jakie instytucje kontroli ujarzmiły bohatera, przekształcając go w podmiot polityczny?
(cenzura, stosunki własności, kontrola społeczna)

•

Jakie aspekty władzy wprowadza wątek szkoły?

•

Do jakich struktur społecznych odnosi się wiersz?

•

Jaki wpływ na społeczną rzeczywistość ma bohater? Jak go wykorzystuje?

•

Jakie praktyki symboliczne i ideologie umacnia dzieło?

•

W jaki sposób klasa dominująca wywiera wpływ na warstwę podporządkowaną?
(przez kapitał, kształcenie, media)

•

Jak formy językowe charakteryzują bohatera, wycieczkę?

• Jakich mistyfikacji chce bohater, dlaczego?
•

Jakie mity umacniają jego kulturową tożsamość?

•

Co różni dawne i dzisiejsze zwiedzanie?

•

Jak kultura ujarzmia jednostkę?

• Dlaczego czytelnik uznaje wiersz za atrakcyjny?
•

Jakie są różnice wartości ukrytych w dziele i moich jako czytelnika?

• Czyja

wolność myślenia może być ograniczona przez ten wiersz?

• Co Szymborska pisze o sobie?
•

Jak czuje się Noblista i dlaczego?

Interpretacja według kulturowej teorii literatury wiersza Szymborskiej

Istotnym kontekstem życia bohatera był

socjalizm

. Jako konformista nie wykorzystywał

swojego

wpływu

kulturową rzeczywistość

. Przyczynił się do późniejszego

zniewolenia

umysłów

Władza

nadal wywiera swój

wpływ na obywateli

poprzez kształt edukacji, media,

architekturę, życie kulturalne, strukturę własności. Doprowadziła do bierności i zubożenia

społeczeństwa

. Obywatele (tu: uczestnicy wycieczki, prawdopodobnie uczniowie) nie potrafią

jednak rozpoznać swojej rzeczywistej sytuacji, ograniczają poznanie do odbierania

komunikatów nadawanych przez władzę

, nie skorzystaj

ą z możliwości uczestniczenia

rządzeniu państwem

, nadal oczekując

mistyfikacji

. Zastraszone, zubożałe,

posttotalitarne

społeczeństwo

odrzuca perspektywę wolności.

Fenomenologia

• Edmunda Husserl: ad rem –

do rzeczy (dzieł).

•

Pytania o sposób ukazywania się, istnienia i akty poznawania dzieła, nie o autora czy
przeżycia czytelnika.

• Maurice Merlau-Ponty Fenomenologia percepcji.
• Roman Ingarden O dziele literackim 1931- estetyka fenomenologiczna: quasi-

sądy

opisują rzeczywistość fikcyjną. Odbiór dzieła to konkretyzacje przez wypełnianie
miejsc niedookreślenia (fazy: brzmienia, znaczenia, uschematyzowane wyglądy,
przedmioty przedstawione).

•

Fikcjonalność podstawowym wyróżnikiem literatury.

• Antypsychologizm.
•

Nie uwzględnia kontekstów.

Pytania fenomenologa

•

Jak dookreślamy sobie przedstawione wyglądy, przedmioty?

• Co i jak postrzegamy w wierszu?
• Jak postrzegano bohatera lirycznego?
•

Co wyobraża sobie uczestnik wycieczki?

•

Co różni konkretyzacje wiersza stworzone przez różnych czytelników?

•

Jaki sens dzieła powstaje przy czytaniu?

Przykładowa interpretacja fenomenologiczna

Dom „wielkiego człowieka”

wyobrażamy

sobie jako wspaniały pod każdym względem, czyli

godny niego. W wierszu

zauważamy

szacunek

, jakim otaczano go za życia i po śmierci.

Postrzegano

go zawsze jako człowieka godnego najwyższego uznania. Uczestnik wycieczki

wyobraża

sobie jego spokojnie, godne i bezpieczne życie, krańcowo różne od jego własnego.

Przy takiej

recepcji wiersza

czytelnik

dostrzega różnice

między realiami życia: bohatera,

wycieczkowiczów oraz własnego. Jednak

konkretyzacje tekstu

uzależnione są w szczegółach

mentalnego wyposażenia

czytelników.

Opozycja tekst – intencja

• Strukturalizm: tekst zawiera znaczenia.
• Fenome

nologia: znaczenia wytwarza świadomość intencjonalna (czytelnik).

Fenomenologia: czytelnik

w roli głównej.

Krytyka psychoanalityczna

• Kategorie psychoanalizy Sigmunda Freuda: interpretacyjne wykorzystanie

przyjemności opowiadania.

•

Dzieło zapisem kompleksów, nieświadomych dążeń, świadectwo życia psychicznego
autora.

•

Rodowód literacki mają pojęcia: kompleks Edypa, narcyzm, masochizm (Leopold
Sacher-

Masoch, powieściopisarz), sadyzm (Markiz de Sade, powieściopisarz).

•

Sposób opisu zachowań bohaterów, funkcjonowania wyobraźni poetyckiej (Gaston
Bachelard: żywioły, przestrzeń, dom, zwierzęta), kulturowych przejawów
nieświadomości zbiorowej (teoria archetypów Carla Gustava Junga), analizy
zachowań społecznych (Jacques Lacan: pożądanie uznania i posiadania Innego, język
zniekształca przedmiot).

•

Podobnie jak w hermeneutyce: interpretacja to docieranie do istniejącego sensu,
uświadomienie go (jest stłumiony).

• Interpretacja jest rodzajem autobiografii.
•

Czytelnik projektuje na dzieło swoje fantazje.

Ucieczka

przed traumą powołaniem literatury.

Danuta Danek, Sztuka rozumienia. Literatura i psychoanaliza, IBL, Warszawa 1997.

Problemy stawiane przez psychoanalityków

•

Kształt przedmiotów…

• Archetypy: dom (bez strychu, kuchni?), rodzina (niekompletna?), ogród (bez warzyw,

drzew owocowych?), miasto (bez rozrywki?), żywioły, przestrzeń, zwierzęta…

•

Rodzina domem Ojca, kształtuje społeczne wzory.

•

Treść zbiorowej nieświadomości…

•

Męskie marzenia o sławie, wolności, znaczeniu…

•

Jak język zniekształcił osobowość podmiotu lirycznego?

• Kompleks proroka?

Jean-Charles Gille-Maisani,

Adam Mickiewicz człowiek. Studium psychologiczne, PIW, Warszawa 1987.

Przykładowa interpretacja psychoanalityczna wiersza Szymborskiej

Przywołane w wierszu

podłużne przedmioty

należące do bohatera (fajka, flet) podkreślają

jego męskość.

Archetyp

domu

sprowadzony został do miejsca jego pracy i wypoczynku,

pominięto natomiast strych i kuchnię. Brakuje też sadu i ogrodu warzywnego, który został

przez bohatera zamieniony na park. Świadczy to o

jednostronności osobowości

„wielkiego

człowieka” – pozbawionego rodzinnego życia, cielesności i prywatności. Najpotężniejsze
z

roślin: drzewa – są

symbolami płodności

, a ich pielęgnacja zastępuje bohaterowi życie

rodzinne. Jego

kompleks proroka

spowodował, że całkowicie poświęcił się pracy, czyli

służeniu rządzącym. Dlatego

jego dom

nie mógł być przekazany

spadkobiercom

, lecz został

zamieniony przez

władze na muzeum.

Feminizm

•

W językoznawstwie, wiedzy o kulturze i literaturoznawstwie.

• Patricia Meyer-Spacks, Elaine Showalter (ginokrytyka),R. Bar-thes, J. Derrida.
•

Dzieło w związku z płcią, płeć zjawiskiem kulturowym.

•

Rozumienie, analiza oraz odbiór dzieła literackiego, języka, instytucji literackich
i

teorii literatury z punktu widzenia doświadczenia kobiecego.

•

Badanie sposobu przejawiania się płciowości autora w utworze.

• Ins

piracje psychoanalityczne, językoznawcze.

• Rewizjonistyczna krytyka feministyczna –

badanie wątków mizoginicznych

w literaturze, krytyce, ustalaniu kanonu (perspektywa jednak androcentryczna).
Potrzeba ginokrytyki:

na czym polega specyficzność pisarstwa kobiecego?

Cia

ło i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie. Antologia szkiców, red. A. Nasiłowska, IBL, Warszawa 2001.

(Załącznik 8.)
Maria Janion,

Kobiety i duch inności, Sic!, Warszawa 1996. (Załącznik 9.)

Interpretacja feministyczna

•

Jak przejawia się płciowość podmiotu lirycznego?

•

Jak przejawia się płciowość bohatera? (samotny, szanowany, właściciel)

•

Dlaczego słowa „człowiek”, „dom” umieszczono w tytule?

• Dlaczego wymieniono takie drzewa?

Przykładowa interpretacja feministyczna wiersza Szymborskiej

Podmiot liryczny wiersza nie ujawnia swojej

płci

. Akceptuje zasady

patriarchalnego

społeczeństwa

. Tytułowe słowa „człowiek”, „dom”, a także „pokój”, „świat” są

rodzaju

męskiego

, podobnie jak nazwy drzew zas

adzonych przez „wielkiego człowieka”. Nazwy te

nacechowane

są pozytywnie. Niegodna wspomnienia okazała się natomiast

kobieta

, która

opiekowała się „wielkim człowiekiem”, domem i jego otoczeniem. Tak jak one była

traktowana przez bohatera

jak własność.

Postkolonializm

• Frantz Fanon

Wyklęty lud ziemi 1961 (z Martyniki, algierski psychiatra).

•

Literatura stronniczką imperialistów.

•

Badanie wpływu Zachodu na kultury Trzeciego Świata

• Badanie

symbolicznych sposobów represjonowania mniejszości etnicznych

•

Konstrukty znaczeniowe uzasadniające panowanie nad podbitymi

•

Ewa Thompson, Maria Janion: literatura polska była dawniej kolonizowana przez
zaborców i komunizm,

obecnie przez wzorce amerykańskie.

Pytania postkolonialistów

• Jakiej rasy jest bohater?
• Jaki jest jego stosunek do innych kultur?
• Jakie stereotypy kulturowe na jego temat wytworzyli przedstawiciele kultury

dominującej?

• Jakie stosunki ekonomiczno-

własnościowe panują w jego kraju?

• W jaki sposób jest represjonowany?
• Jakie jest miejsce jego kultury

w świecie?

Interpretacja postkolonialna wiersza Szymborskiej

Bohater wiersza to człowiek

rasy białej

Europejczyk

. Jego

rasa przemocą zdominowała

ekonomicznie oraz kulturowo ówczesny świat. Ale zniewolone przez sąsiednie

mocarstwo

jego

państwo

nie należało – jak dawniej – do wpływowych w Europie. Wątpliwe, czy „Wielki

człowiek” podróżował, aby konfrontować swoją „wielkość” z

przedstawicielami innych

kultur (chociażby sąsiednich)

. Nie wiadomo, czy

w ogóle zabierał głos w sprawie

położenia

swojego państwa

lub innych, będących w jeszcze trudniejszej sytuacji. Posiadał

wielki

majątek

w postaci usytuowanego w centrum

środkowoeuropejskiego miasta

wielkiego domu

parkiem. Był bowiem w bardzo dobrych

stosunkach z władzą

, rządzącą w jego kraju – i nie

chciał z tego rezygnować...

Interpretacja kerygmatyczna

• Kerygmat (gr. keryssein -

głosić, przepowiadać) – w Starym Testamencie oznacza

głoszenie królestwa Bożego.

• Dotyczy teologicznej, doktrynalnej lub

światopoglądowej wymowy tekstu.

•

Jako centrum aksjologiczne zakłada antropologię chrześcijańską.

Marian Maciejewski, Interpretacja kerygmatyczna [w:] Kompetencje szkolnego polonisty,
red. B. Chrząstowska, WSiP, Warszawa 1995, s. 126-132. (Załącznik 10.)

Przykładowa interpretacja kerygmatyczna wiersza Szymborskiej

Wiersz mówi o skutkach utraty

wiary

redukcji sacrum

. Bohater

nie naśladuje Chrystusa

i utrzymuje dystans w stosunku do

współczesności. Izolując się wspiera zło. Zestawiono z nim

żywioły ziemi (żwir, kamień), ognia (kometa) i powietrza (wysokie drzewa, oszklona

weranda), lecz nie wody, która oznaczałaby

dążenie do oczyszczenia i moralnego

odrodzenia

. Jego potrzeba Boga wynika więc z

poczucia winy, lęku przed zagładą świata

własną

. Tekst zestawia jego ułomną

religijność

z zanikiem

egzystencjalnego heroizmu

metafizycznego wymiaru życia

mieszkańców blokowisk. Zdają sobie oni sprawę z jałowości

egzystencji pozbawionej

kulturowej tradycji

oraz

eschatologicznych odniesień

Krytyczna analiza dyskursu

(Critical Discourse Analysis, CDA)

•

Bada społeczny aspekt funkcjonowania języka (dyskurs).

•

W 1993 Teun van Dijk (Holandia) ogłosił artykuły programowe w Discourse
& Society.

• Badanie ukrytych

przyczynowości między tekstami i społecznymi strukturami,

relacjami, procesami.

•

Teksty kształtują: władza i walka o władzę.

•

Niejawność powiązań tekst – władza umacnia hegemonię władzy.

•

Opisując zjawisko zmieniamy kontekst społeczny, skala zmian zależy od dostępu
do mediów.

Przykład: podręcznikowy wizerunek emigranta przesądza o jego społecznym statusie.

Interpretacja wiersza Szymborskiej oparta na krytycznej analizie dyskursu

Tryb rozkazujący czasownika

podkreśla hierarchiczność społecznej struktury. Uczniowie już

w szkole zmuszani są do uznania hegemonii panującej władzy. Nie próbują z nią ani o nią

walczyć.

Rządzący kreują przekazy medialne

(np. treść tablicy informacyjnej) zgodnie

własnymi interesami. Pozorują przy tym troskę o społeczeństwo, dziedzictwo kulturowe

narodowy majątek.

Niedokonane formy czasowników

wyryte na marmurowej tablicy

sugerują, że „wielkiemu człowiekowi” nie pozwolono doprowadzić prac do końca. Władcy

zrywają z

aksjologią zakodowaną w języku

, tworząc

nowomowę

Próby diagnozy:

•

Uczeń będzie zainteresowany lekturą tylko wtedy, gdy odnajdzie w niej ważne dla

siebie treści.

•

Współczesne teorie literackie pozwalają docierać do aktualnych sensów czytanych
tekstów.

• Metoda strukturalno-semiotyczna dominuje

w szkolnych i okołoszkolnych

odczytaniach (ściągach). Nie pozwala jednak na dotarcie do ważnych dla

współczesnych czytelników znaczeń.

•

Niechęć uczniów do lektury wynika w dużej mierze z przestarzałych metod lekcyjnej
pracy z tekstem.

Wnioski dydaktyczne:

•

Większość wiedzy współczesny uczeń zdobywa poza szkołą.

•

Uczniowie są uczestnikami współczesnej kultury, dlatego w wypracowaniach mogą

pojawiać się elementy hermeneutyczne, dekonstrukcjonistyczne, feministyczne,

antropologiczne, semiotyczne... Należy je doceniać.

•

Szkoła posługuje się symboliczną przemocą, narzuca obowiązujące interpretacje
(Bourdieu).

•

W ściągach (również internetowych), brykach i przestarzałych pomocach

dydaktycznych dominuje strukturalizm (a nawet dychotomia treść – forma oraz
streszczenia).

•

Własna interpretacja to wyraz rozumienia siebie, kultury, społeczeństwa. Trzeba ją

promować – zarówno w pracy dydaktycznej, jak podczas wypełniania zadań
egzaminatora.

Źródła:

1. Pierre Bourdieu,

Reguły sztuki. Geneza i struktura pola literackiego, przeł. Andrzej

Zawadzki, Universitas, Kraków 2001.

2. Anna

Burzyńska, Michał Paweł Markowski, Teorie literatury XX wieku. Podręcznik,

Wydawnictwo Znak, Kraków 2006.

Bożena Chrząstowska, Seweryna Wysłouch, Poetyka stosowana, WSiP, Warszawa
2000.

Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. Michał Paweł
Markowski, Ryszard Nycz, Universitas, Kraków 2006.

5. Barbara Myrdzik, Rola hermeneutyki w edukacji polonistycznej, Wydawnictwo

UMCS, Lublin 1999

6. Ryszard Nycz,

Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Universitas,

Kraków 2000.

Słownik pojęć i tekstów kultury, red. Ewa Szczęsna, WSiP, Warszawa 2002 (hasła:

szkoły i kierunki badawcze: dekonstrukcjonizm, feminizm, fenomenologia, formalizm,
hermeneutyka, Nowa Krytyka, postmodernizm, poststrukturalizm, psychoanaliza,
semiotyka, strukturalizm).