Romantyzm
Zasady krytyki romantycznej oraz przesłanki romantycznej metodologii badań kształtowały się powoli
i stopniowo. Proces ten, sięgający głęboko w XVIII wiek, polegał w dużej mierze na wyłanianiu kolejnych myśli ze sporu nowych dążeń z zakorzenionymi poglądami na literaturę.
Literatura romantyczna, a z nią krytyka i metodologia, były wykładnikiem rewolucyjnej ideologii szerokich kręgów społecznych w Europie, walczących przeciw despotyzmowi w imię ideału wolności jednostki, uciskanych społeczeństw oraz narodów.
Romantyczna teoria nabierała kolorytu na gruncie poszczególnych kultur narodowych, co pozwala mówić o swoistych „szkołach narodowych”.
Walka nowych orientacji z dotychczasowym stanem rzeczy na odcinku krytyki literackiej i zasad badawczych sprowadzała się do walki z klasyczną filologia i krytyką.
Potrzeba było czasu, by powstała w miarę spójna całość myślowa, obejmująca kryteria oceny literackiej
i zasady postępowania badawczego. Powolność tę powodowała różnorodność poglądów oraz systemów filozoficznych, z których myśl teoretycznoliteracka korzystała.
Uczeni zajmujący się teorią literatury uważali się za filozofów badających problemy kultury, sztuki
i języka. Ten fakt sprawił, że ówczesna teoria, krytyka i badania literackie zyskały miano filozofii literatury.
Romantyczne pojęcie wartości literackich.
Poglądy na temat wartości, jak wiele innych myśli w literaturze romantycznej, zrodziły się ze sprzeciwu wobec przekonań dotychczasowych.
Romantyczne pojęcie wartości wyrasta z krytyki filologii klasycznej, która zakładała m.in. ujęcie treści utworu oraz jego budowę zgodną z zasadami mimesis, wrogimi nowym tendencjom.
Dotychczasowe wartościowanie (zgodne z teorią mimetyczną): wierne odbicie obiektywnej rzeczywistości
i wszystkich jej aspektów zasługuje na najwyższą ocenę. Przewyższy je tylko takie odbicie, które odkryje
i uświadomi jakiś aspekt rzeczywistości dotąd niezauważony.
Romantycy:
- zgodnie z poglądami Platona wierzyli, że oprócz świata ziemskiego istnieje świat idealny, świat duszy
- filozof Shaftesbury twierdził, że „Nie rozum, ani doświadczenie, ale kontemplacja (typowa postawa artysty) da człowiekowi ogląd przyrody w jej całości, w jej życiu, organicznej budowie i harmonii jej części”.
- zrywali z zasadą mimesis - naśladowanie rzeczywistości nie miało wartości, bo literatura przestała pełnić funkcję poznawczą, a doceniono jej walory artystyczne
- sama natura interesowała o tyle, o ile przejawiała wartości idealne, gdyż ważniejsza była prawda duchowa (wewnętrzna) od zewnętrznej
- Jung podkreślał, że: „Naśladowca dzieli swoje laury z przedmiotem naśladowanym, a twórca oryginalny cieszy się uznaniem niepodzielnym”, więc artysta miał wyrażać siebie, a nie odwzorowywać rzeczywistość
- cenili wolność oraz indywidualizm, a w szczególności podkreślali niezależność twórcy i jego dzieł od jakichkolwiek norm czy zasad
- uważali, że twórczość artystyczna jest najważniejszą forma poznania, bo sięga absolutu
- w przeszłości i kulturze poszczególnych narodów upatrywali źródeł rzeczywistości literackiej i jej wartości
- zwrócili uwagę na twórczość ludową, którą uznali za wzór wszelkiej twórczości, podkreślając jej dawność, prostotę
i autentyzm
- F. Schlegel, zwolennik teorii organicznej (twórca + dzieło = jedność organiczna) uważał, że to, co nie jest produktem organicznego procesu rozwojowego, jest zjawiskiem ujemnym
W romantyzmie najistotniejsze było osiągnięcie wartości artystycznych w twórczości literackiej. Sprawiało to, że dzieło literackie stawało się niemal dziełem sztuki.
Styl i twórczość w poetyce romantycznej.
Wynikiem romantycznego buntu wobec klasycyzmowi były zmiany poglądów na temat stylistycznego ukształtowania dzieł.
Styl romantyczny:
- ma wyrażać wnętrze twórcy, a nie naśladować rzeczywistość
- nie jest jednolity - charakteryzuje go duża swoboda, nie podlega normom, lecz wynika z wewnętrznych praw organizujących formę poezji (Goethe)
- jest synkretyczny, łączy różne gatunki i dziedziny np. poezję z muzyką i śpiewem (Herder)
- czerpie z twórczości ludowej (od T. Percy'ego)
- podlega tym samym normom, którym podporządkowany jest człowiek (Schiller)
- nacechowany emocjonalnie, zależny od wyobraźni i natchnienia twórcy
Twórca i twórczość w romantyzmie to zagadnienia kluczowe. Tą problematyką zajmowali się zwłaszcza myśliciele w Anglii, ale nie jest ona obca teoretykom literatury z Niemiec i innych państw.
Thomas Percy - Anglik, w 1765 r. opublikował 3-tomowy zbiór pieśni i ballad staro-angielskich pt. „Reliques of Ancient English Poetry”
- dzięki niemu twórczość ludowa, ludowo-narodowa staje się nowym wzorcem literackim oraz podstawą do sformułowania teorii dzieła literackiego
- inicjuje zwrot ku plemiennej dawności i średniowieczu oraz pasję zbieracką dotyczącą twórczości ludowej
NIEMCY - tu powstaje teoria organiczna dzieła literackiego, której główne założenie głosi, że twórca i jego dzieło stanowią jedność organiczną.
Herder
- w centrum zainteresowania stawia poezję, jako twórczość narodową; podkreśla, że nie można do niej stosować kryteriów przyjętych dla dzieła pisanego
- poszerza zakres poezji ludowo-narodowej, włączając do niej dzieła Homera
- uważa, że dzieło literackie to wyraz ducha narodowego, znamienny absolutną jednością myśli i języka, treści i formy; to także oryginalny wyraz twórcy (w sensie duchowym), dlatego krytyka ma czytać z ducha pisarza
- utwór to jedna całość, którą należy pojmować intuicyjnie, by dotrzeć do twórczej ekspresji poety
Goethe (klasyk, nie uważał siebie za romantyka)
- uważa, że wszelka poezja powinna być pouczająca, ale niedostrzegalnie - ma tylko naprowadzać człowieka na właściwe źródła, a on sam ma czerpać naukę
- twórczości poetyckiej nie obowiązują ustalone „z zewnątrz” reguły, gdyż normy wynikają z samej istoty poezji
Schiller (klasyk, jak Goethe; swoje poglądy wyprowadzał z filozofii Kanta)
- ideał człowieczeństwa skłania go do uwydatniania granicy pomiędzy światem przyrody a kultury
- zajmuje się zagadnieniami wolności twórczej i moralno - społecznych zobowiązań twórcy, uważa, że człowiek, jako twórca sztuki, w imię własnej wolności odpowiedzialny jest za przeszłość kultury
- formułuje pierwszą typologię twórczości literackiej i postaw twórczych, która opiera się na zasadzie biegunowości: podziały rodzajów i gatunków literackich wyodrębniane są na zasadzie wzajemnej opozycji; pojawia się wartościowanie wg kryterium ich usłużności wobec twórczości ludowej lub „sentymentalnej”, czyli pochodzącej z wyższych kręgów społecznych
Friedrich Schlegel
- dzieło wyrasta z historii, a wszelka sztuka rozwijała się z jednego pierwotnego źródła, jakim była twórczość antycznej Hellady
- piękno jest boskie, to ideał, twórczy napęd i tajemnicza istota geniuszu
- uczucie i wyobraźnia są siłami napędowymi wszelkiego aktu twórczego
- literatura to „wyraz samej istoty intelektualnego życia narodu”, czyli jego ducha; o rozwoju ducha świadczy objętość i jakość dzieł literackich
- konieczne jest wniknięcie w czasy i kraje związane z całą twórczością danego pisarza, ponieważ elementy można poznać tylko po całości
August W. Schlegel
- romantyzm określa jako piękno, czyli symboliczne przedstawienie nieskończoności
- w dziele literackim odróżnia formę wewnętrzną i formę zewnętrzną, która jest odrzucona, bo obca żywej kulturze dzieła, czyli błędna w tworze artystycznym
- skłonny do wiązania ze sobą kilku literatur jako wyrazu jednego ducha plemion (narodów) zespolonych jedną kulturą
- twórczość to wyraz ducha germańskiego i ducha romańskiego, dziedzica kultury antycznej (bliski pojęcia uniwersalizmu kulturowego)
- romantyzm to wyraz ducha narodów romańskich - przesuwa metrykę romantyzmu we wczesne średniowiecze
W.J. Schelling (filozof, który swoje koncepcje teoretycznoliterackie oparł na zlepku
różnych poglądów filozoficznych, w tym - Platona)
- wyróżnia we wszechświecie świat idealny (duchowy) i realny (rzeczy, natura), co prowadzi do opozycji Duch - natura
- światy duchowy i realny współistnieją walcząc, na zasadzie zgodności, czyli współwcielania ich obu
w jeden obiekt - tak powstaje dzieło sztuki, zrodzone przez siły duchowe, a upostaciowane w materii
- artysta (zrównany z filozofem) nie powinien zajmować postawy czysto rozumowej izolującej świat zewnętrzny od duchowego; powinien wierzyć swej intuicji, która ujawnia prawdę, że świat ducha i natury to abstrakcje i dwa oblicza jednej Totalności
- rozwój (ewolucja organiczna) polega na tym, że duch sam siebie szuka w istotach obdarzonych życiem organicznym („Genesis z Ducha”)
Novalis
- poezja opiera się opisom i definicjom, ze względu na związki ze snem i baśnią
- ujmuje poetę poprzez naturę człowieka - podstawową czynnością człowieka jest poetycka twórczość, która nie ogranicza się do operowania słowem, ale jest to właściwy sposób działania ludzkiego ducha
- najzwyklejsze doświadczenie obdarza poezję wysoką godnością identyczności z życiem oraz wartością sakralną
- prawdziwy poeta jest wszechwiedzący, to myśliciel, który jest zawsze kapłanem, jak i prawdziwy kapłan pozostaje zawsze poetą
- twórca-poeta i twórca-myśliciel to twórca jeden i ten sam, gdyż filozofia i poezja stanowią wielka jedność
- opanowanie poezji (sztuki literackiej) wymaga poznania życia oraz przeniknięcia światów snu i baśni
A. Schopenhauer
- uważa, że kontemplacja, uwarunkowana wyobraźnią, to najwyższa forma poznania, która aktywizuje wolę, wynosi genialnego twórcę ponad zwykłego człowieka
- świat ziemski jest daleki od świata idei, ale narzuca się świadomości, jako obiekt porównania z wykreowanym przez człowieka światem dzieł literackich
- literacki świat trzeci to dobrodziejstwo człowieka, uzupełnia braki świata ziemskiego; piękno, sztuka oraz entuzjazm artysty pozwalają zapomnieć o trudach życia
- sztuka i literatura dają przeżycie prawdy człowieczej doli w świecie ziemskim, ale bez męki, gdyż obraz świata ziemskiego w sztuce nie wywołuje bólu u odbiorcy
Humboldt
- język, czyli akt wypowiedzenia, jest pracą ducha, tworzy z nim jedną całość i przynależy organicznie do większej całości - człowieka i jego dzieła literackiego
- definicja poezji: „Poezja jako sztuka duchowa jest wyrazem myśli poprzez język”
Jacob Grimm
- początkowo, jako miłośnik i zbieracz twórczości ludowej, uznawał ją za wyraz ducha ludowo-narodowego
-badania języka doprowadziły go do odrzucenia przekonań o jego boskim pochodzeniu oraz do ustalenia pewnych prawidłowości rozwojowych języka
- uważa, że patriotyzm powinien kierować wyborem przedmiotu badania
- radzi wznosić się ponad interpretację dzieła, wkroczyć w sferę kryteriów oceny
ANGLIA - w rozważaniach najbardziej uwydatniony został problem jednostki twórczej
Jung
- uważa, że nowa teoria twórcy i twórczości domaga się obalenia tradycyjnego poglądu, że poezja to sztuka naśladowcza
- wzorem twórczości poetyckiej ma być oryginalność; dzieło - niczym roślina ma wyrastać spontanicznie z żywego korzenia geniuszu
- w naturze geniuszu ważna jest wyobraźnia twórca
Coleridge
- widzi źródło poezji w poecie, w potędze jego wyobraźni, która ma władzę powoływania do życia nowych tworów
- język to współmateriał i współwyraz aktu twórczego; język poezji różni się od języka potocznego
Hazalitt
- zainteresowanie kieruje na człowieka i jego losy przedstawione w dziele literackim
- zainicjował analizę koncepcji bohaterów w utworze
- dostrzegał ścisły związek między dziełem a jego skutkiem społecznym
FRANCJA - poglądy obciążone tradycją oświeceniową
Pani de Stael, F. Villemain
- widzi literaturę w jej zależności od instytucji społecznych
- akcentuje związek literatury z życiem oraz jej historyczną zmienność
- literatura jednego okresu to jakby jeden wyraz, owoc twórczego wybuchu ducha narodowego w czasie
Sainte-Beuve
- osoba twórcy ujęta od strony biograficznej i psychologicznej, uwarunkowana czynnikami środowiskowymi i fizjologicznymi
- traktuje zjawiska o charakterze zbiorowym (Port-Royal) jak żywą jednostkę twórczą, odtwarza jej rozwój
WŁOHY - literatura grecka i rzymska włączane w literaturę kraju; duży nacisk na wolność twórcy
Francesco de Sanctis
- kieruje uwagę na problemy psychologii twórczej oraz na wartość artystyczną poszczególnych utworów
- postuluje wolność od dogmatyzmu
POLSKA
- na rodzimy grunt przenoszono raczej nowości z zagranicy
- M. Mochnacki próbuje powiązać w jedną całość elementy różnych teorii niemieckich
- dominacja idealistycznych odgałęzień organicznej teorii literatury
- literatura wysunięta na czoło narodowych osiągnięć ma potwierdzać moralne istnienie narodu
- naród z literatury czerpie idee kierownicze oraz silę do przetrwania
- J.I. Kraszewski próbuje walczyć z zaniedbaniem formy i stylu; pragnie przenieść punkt ciężkości dzieła literackiego z idei na wcielenie