RETORYKA - ARYSTOTELES
I
Retoryka powstała w 335 r.p.n.e., w czasie I pobytu w Atenach Arystoteles starał się opracować naukowo wszystkie działy ludzkiego poznania włącznie ze sztuką wymowy, która grała dużą rolę w ustroju demokratycznym. Stworzył następujący schemat nauk:
NAUKI |
||
TEORETYCZNE |
PRODUKTYWNE |
PRAKTYCZNE |
Zmierzają do prawdy ogólnej: zajmują się rzeczami niezależnymi od ludzkiej woli. |
Mają stworzyć piękne, pożyteczne przedmioty, np. poetyka i retoryka. |
Mają wpływać na sposób życia człowieka, np. polityka, etyka. |
RETORYKA - sztuka wymowy, obejmująca stylistykę, mająca pomóc w stworzeniu dobrego mówcy oraz przez stawianie mu wymagań uzasadnionych rozumowo.
UKŁAD RETORYKI:
I i II Księga - dotyczy wynajdywania argumentów; autor wyjaśnia zadania sztuki wymowy, ustala trzy gałęzie wymowy, tj. doradczą, sądową i opisową; w II księdze omawia zagadnienia psychologiczne i estetyczne;
III ks. - poświęcona stylowi językowemu i układowi mowy; kładzie duży nacisk na wartości logiczne, autor zbliża retorykę do dialektyki przez formę rozumowania, tzw. Entymem - retoryczny sylogizm pokrewny dialektycznemu, ale bez tej siły dowodu. Entymemy są zmienne jak opinie, które zależą od ludzi i okoliczności. Podręcznik retoryki musi uczyć wnioskowania „za” i „przeciw” tej samej sprawie (bez względu na oceną moralną).
Główne cechy metody Arystotelesa:
Uwydatnienie pierwiastków logicznych i niechęć do wprowadzania kategorii etycznych
Racjonalizm - uzasadnia każde zjawisko stylistyczne sięgając od istotnych przyczyn i skutków
Stosuje metodę indukcyjną - opiera się na konkretnych przykładach z literatury i na ich podstawie dochodzi do ogólnych wniosków
Styl „Retoryki” - dzieło przeznaczone dla zamkniętego koła filozoficznie przygotowanych słuchaczy
II
Księga III
I [Podział retoryki. Sztuka wygłaszania mowy. Znaczenie stylu. Styl poezji a styl prozy.]
Podczas opracowywania mowy należy zbadać:
Środki przekonywania
Język
Odpowiedni porządek części składowych mowy.
W wygłaszaniu mowy ważne jest odpowiednie stosowanie głosu dla wyrażania poszczególnych wzruszeń; siła głosu, modulacja tonu i rytm.
Język mowy powinien być językiem prozy - jest rzeczą śmieszną naśladować manierę poetycką.
II [Główne zalety stylu: jasność i stosowność]
Dobry styl musi być jasny. Powinien unikać przyziemności i napuszoności: musi być stosowny (więc nie poetycki). Należy mowie codziennej nadać cechę niepospolitości. Pisarz musi ukrywać swa sztukę i wywoływać wrażenie, że mówi naturalnie - używać wyrazów z mowy codziennej, bo to spotyka się z wiarą słuchaczy. W stylu prozaicznym można też stosować przenośnie obok wyrazów zwykłych i właściwych. Przenośnia udziela stylowi jasności, uroku i wytworności jeśli jest stosowna. Piękno przenośni może tkwić w jej dźwięku lub w znaczeniu.
III [Przejawy złego smaku w stylu prozaicznym]
Nadużywanie wyrazów złożonych, np. „lichozdolny w poezji”, „ogniobarwne oblicze”, „zapał skutkobrzmienny”
Nadużywanie osobliwych wyrazów, np. „naostrzony nieułagodzona złością swego ducha”
Używanie długich, nie w porę stosowanych lub częstych przydawek, co budzi niesmak, śmieszność i niejasność, np. „ w ponaglającym porywie swego ducha” zamiast „biegiem”, „szafarz przyjemności dla słuchaczy”, „tak przesadny nadmiar swego zepsucia”
Niestosowne przenośnie, np. „sprawy zielone i pełne soku”
IV [Porównania]
Trzeba je stosować tak jak się stosuje przenośnie ale ich nie używać często bo mają poetycki charakter.
V [Poprawność językowa]
Właściwe używanie wyrazów spajających i układanie ich w kolejności naturalnej
Nazywanie rzeczy ich własnymi specjalnymi nazwami nie ogólnymi.
Unikanie dwuznaczności
Przestrzeganie podziału imion na rodzaj męski, żeński i rzeczowy
Poprawne wyrażanie mnogości, szczupłości i jedności
VI [Środki stylu okazjonalnego]
Opisuj rzecz zamiast podawać jej nazwę
Przedstawiaj rzeczy za pomocą przenośni i przydawek (bez poetyckich efektów)
Używaj liczby mnogiej zamiast pojedynczej
Daj dla każdego wyrazu oddzielny rodzajnik
Używaj wyrazów spajających
Opisuj rzeczy za pomocą cech, których ona nie posiada
VII [Rytm prozy]
Proza powinna być rytmiczna do pewnego stopnia lecz nie zmetryzowana, bo stanie się wierszem. Dobrą miarą wiersza w mowie jest peon, który najmniej rzuca się w oczy (?)
IX [Styl nizany i okresowy. Antytezy]
Styl swobodnie płynący - sam w sobie nie ma przystanków i ustaje dopiero wtedy, gdy wyczerpuje się przedmiot mowy (ciągnie się w nieskończoność, starodawny i nieprzyjemny)
Okres - taka część tekstu, która sama w sobie ma początek i koniec i ma wielkość dającą się objąć spojrzeniem (łatwo go zapamiętać i jest przyjemny). Musi się kończyć wraz z myślą, może dzielić się na kilka części lub być prosty (jednoczłonowy). Nie może być zbyt krótki lub zbyt długi
Antyteza - przeciwstawienie; zestawienie ze sobą kontrastujących myśli, dwóch przeciwnych wniosków dzięki czemu udowadnia się fałsz jednego z nich
Zrównanie - zrównanie pod względem długości dwóch członów okresu
Upodobnienie - skrajnych wyrazów obu członów
X [Pomysłowe i dowcipne powiedzenia]
Posługiwać się przeciwstawieniem i przenośną formą oraz ożywieniem. Najlepsze przenośnie proporcjonalne i obrazowe unaoczniające rzeczy słuchaczom.
XI [Żywność i dowcip stylu]
Używać wyrażeń, które przedstawiają rzeczy w stanie działalności. Ożywianie rzeczy nieożywionych za pomocą przenośni, np. „grot włóczni w swym szale przez pierś się przebija”. Czerpać przenośnie z rzeczy pokrewnych. Ważna jest umiejętność zaskakiwania słuchacza, któremu wydaje się, że poznaje coś nowego. Zachęca też do stosowania „igraszek słownych”, zrozumiałych dla słuchacza, polegających np. na zmienieniu głosek jakiegoś wyrazu. Wrażenie jest oryginalne jeśli wyrazy są w nim przenośne, przeciwstawne, zrównoważone, a zarazem jeśli wywołują wrażenie działalności. Przenośniami są także udane przesadnie wyrażenia, np. „Sądzilibyście, że jest on koszykiem z owocami morwy” - człowiek z podbitym okiem (to nie przystoi starszym mówcom).
XII [Odmiany stylu]
Styl mowy pisanej - bardzo wypracowany
Styl mowy wygłaszanej - dopuszcza dramatyczną grę (stosowanie zdań bezspójnikowych)
Wyraża charakter
Wyraża wzruszenie
W stylu wymowy, który jest stosowany na publicznych zebraniach dokładne opracowanie szczegółów jest zbyteczne. Styl mowy sądowej jest bardzo wypracowany.
Styl stanie się przyjemny dzięki następującym składnikom: jeśli wyrazy są zwykłe i niepospolite będą dobrze z sobą wymieszane, poza tym dzięki rytmowi i sile przekonywania, która wynika ze stosowności.
XIII [Układ mowy. Przedstawienie sprawy i dowód]
Wstęp
Przedłużenie (wyłożenie stanu sprawy)
Uwierzytelnienie (udowodnienie stanu sprawy - argumentowanie)
Epilog
XIV [Wstęp]
Jest początkiem mowy, torowaniem tego, co nastąpi. Zwykłą treścią wstępów do mów popisowych jest jakąś pochwałą lub naganą. Można zacząć od rady lub zwrócić się do słuchaczy z prośbą o przebaczenie nam, jeśli nasza mowa dotyczy czegoś sprzecznego z wyobrażeniami, trudnego lub oklepanego.
Wstępy mów popisowych można tworzyć z następujących składników: jakiejś pochwały, nagany, doradzania, odradzania, zwracania się do słuchaczy.
Najważniejszym zadaniem i szczególną cechą wstępu jest: pokazanie celu mowy.
We wstępnie należy dążyć do tego, by słuchacz nabrał dobrego wyobrażenia charakterze mówcy, wtedy poświęci mu większą uwagę. Trzeba też wywołać u słuchacza wrażenie, że to o czym się mówi jest ważne, dotyczy go osobiście, budzi zdziwienie lub jest przyjemne. Trzeba to robić wtedy, gdy słuchacze „zaczynają drzemać” i odnosi się to do słuchaczy przeciętnych, nie idealnych. Możliwe jest też użycie wstępu w celu ozdobienia mowy.
XV [Zarzuty]
Jeden sposób postępowania: występujesz wprost przeciwko każdemu punktowi spornemu. Zaprzeczasz zarzucanemu ci faktowi: albo mówisz, że czyn twój nie był szkodliwy, albo - że nie zaszkodzi wymienianej osobie, albo- że nie tak bardzo jak on, albo - że nie wyrządziłeś mu dużej krzywdy, albo - że nie tak dużą, np. „Mój czyn w prawdzie przyniósł mu szkodę, lecz w każdym razie był piękny”
Drugi sposób postępowania: mówisz, że czyn twój wynikał z pomyłki, nieszczęścia lub konieczności.
XVI [Opowiadanie]
Nie powinno być ciągłe i długie, a powinno odzwierciedlać dobry charakter, robić użytek ze wzruszeń. Może być użyte w wielu różnych częściach mowy.
XVII [Argumentowanie]
Argumenty powinny mieć charakter przekonywujących dowodów. Dowody te muszą bezpośrednio odnosić się do punktu spornego - jednego z czterech:
jeżeli sądzisz, że czynu nie popełniono, głównym twoim zadaniem w sądzie jest udowodnienie tego
jeżeli sądzisz, że czyn nie był szkodliwy, musisz to udowodnić
jeżeli sądzisz, że czyn jest mniejszy
lub słuszny, udowadniaj te fakty tak samo, jak w sporze z przeciwnikiem, że czynu nie popełniono.
Argumentowanie za pomocą przykładu najbardziej nadaje się do mowy politycznej (do przyszłości), argumentowanie zaś za pomocą entymemu - do mowy sądowej (do przeszłości). Nie należy używać zbyt wielu entymemów, które wypierają wzruszenie.
Jeżeli możesz przedstawić dowody, stosuj je w mowie na równi z uwagami moralnymi.
Zbijanie przeciwników nie jest jakimś osobnym działem mowy, lecz częścią argumentowania, które zmierza do podważania dowodów przeciwnika przez przedstawienie zarzutu lub przez sylogizm przeciwny. Niekiedy dobrze jest przetworzyć entymenty w maksymy, a paszkwile i uwagi o przeciwniku wkładać w usta innych osób.
XVIII [Zadawanie pytań przeciwnikowi]
Kiedy przeciwnik odpowiedział na jedno pytanie tak, że postawienie drugiego wikła go w niedorzeczność
Jeśli jedna przesłanka argumentu jest oczywista, a przeciwnik przytaknie, zapytać go, czy druga jest prawdziwa, a po otrzymaniu odpowiedzi na tę drugą nie pytać o oczywistą lecz wypowiedzieć wniosek.
Gdy można wykazać, że przeciwnik popada w sprzeczność z samym sobą lub zdaniem powszechnym.
Gdy przeciwnik nie będzie mógł odparować pytania inaczej niż za pomocą wymijającej odpowiedzi.
Nie mnożyć pytań w replice rozprawić się z dwuznacznym pytaniem. Nie stawiać dalszego pytania po wyciągnięciu wniosku, ani wnioskowi nadawać formy pytania.
Można burzyć poważne wywody przeciwnika żartowaniem, a jego żarty - powagą. Ironia bardziej jest odpowiednia dla dobrze wychowanego człowieka niż błazeństwo.
XIX [Epilog]
Musisz:
Życzliwie nastroić słuchacza względem siebie, a zrazić przeciwnika
Powiększyć lub pomniejszyć znaczenie faktów
Wywołać odpowiednie wzruszenie u słuchaczy (litość, oburzenie, złość, nienawiść, zazdrość, zawiść, zaczepność)
Odświeżyć argumenty w jego pamięci (kilkakrotnie powtórz swe twierdzenia)
W zakończeniu odpowiedni jest styl bezspójnikowy, aby dopowiedzenie różniło się od mowy właściwej.