Walka z pozytywizmem u progu XX wieku
Na początku XX w. ideały pozytywistyczne zaczęły ulegać rozpadowi i krytyce. W wyniku samoobrony powstały nowe kierunki i orientacje metodologiczne zawierające często tylko niektóre założenia. Nazywamy je kierunkami postpozytywistycznymi (neoidealizm, estetyzm, fenomenologia, psychoanalityczny kierunek literacki, kierunek marksistowski).
Rozpętała się burza antypozytywistyczna. Atakowano:
ideał monometodologii, czyli wprowadzanie jednakowych zasad metodologicznych we wszystkich naukach;
próbę narzucenia przedmiotowi badań literackich pozoru przedmiotu nauk przyrodniczych, ścisłych itd. wraz z ich metodami badawczymi;
poważne ograniczanie zadań badawczych i metod nauki o literaturze, co doprowadziło do pojmowania utworu literackiego jako prostego wyniku określonych przyczyn sprawczych;
zlekceważenie specyfiki artystycznej literatury, traktowanie dzieła artystycznego jako sumę elementów i poddawanie go ciągłej analizie przez rozbijanie jego swoistej całości, niedostrzeganie indywidualnego charakteru utworu literackiego i jego oryginalności;
wartościowanie przy równoczesnej oficjalnej ucieczce od wartościowania pod maską naukowego obiektywizmu;
przemilczanie tego, co w utworze trudno uchwytne, irracjonalne, tajemnicze;
obojętność dla zagadnień formalnych, utrzymywanych w tym czasie w polu widzenia nauki o literaturze prawie wyłącznie przez tradycje „staroświeckiej” filologii.
Wilhelm Dilthey - niemiecki filozof, teoretyk badań literackich, badacz literatury; założyciel szkoły berlińskiej; od jego nazwiska utworzono nazwę dla niemieckiego neoidealizmu w badaniach literackich - diltheyizm.
nawiązywał do romantycznej koncepcji przywrócenia godności, samoistności i priorytetu naukom humanistycznym;
przedmiotem badań nauk humanistycznych jest człowiek i jego świat, w którym panuje zasada indywidualizacji oraz określony system wartości w przeciwieństwie do świata przyrody, gdzie dominuje zasada przyczynowości;
u podstaw nauk humanistycznych umieścił psychologię;
płynna i zmienna historia jest czynnikiem kształtującym świat człowieka;
nie istnieje filozofia absolutna lecz rożne historyczne systemy filozoficzne; analogicznie - nie istnieje ponadhistoryczny system wartości, istnieją tylko wymieniające się w czasie lub współistniejące różne systemy wartości;
człowiek jest istotą historyczną, poprzez historię uzyskuje samoświadomość;
podjął próbę typologizacji światopoglądowych struktur społecznych, np. dla świadomości kulturowej Zachodu wyróżnił trzy współistniejące typy światopoglądu:
materializm pozytywistyczny;
obiektywny idealizm;
„idealizm wolności”;
nauki przyrodnicze i humanistyczne muszą różnić się swoją metodologią, ponieważ różnią się zasadniczo naturą swego przedmiotu:
badacz - humanista ujmuje przedmiot swoich badań „od wewnątrz”, a polega to na jego rozumieniu, doznaniu i przeżyciu.
w estetyce Diltheya również panuje historia i psychologia:
„macierzystą glebą, z której wyrasta wszelka prawdziwa poezja, jest historyczna rzeczywistość”
Dilthey odrzucał wszystkie niezmienne i zabsolutyzowane pojęcia (np. piękno) oraz absolutne kryteria oceny wartości artystycznej;
przedmiotem badań zorientowanych psychologicznie był twórca, który „odbiega od wszystkich typów ludzi”, wielki poeta, jego życie, postawa i światopogląd oraz procesy twórcze i ich rezultat;
dzieło literackie to ekspresja swoistych przeżyć artystycznych twórcy, a stopień tej ekspresji jest miernikiem oceny,
podstawowym źródłem siły kreacyjnej jest wyobraźnia;
artysta jest czynnym uczestnikiem życia poprzez swoje dzieło;
sztuka, literatura używa języka symboli, niczego nie wyraża bezpośrednio;
technika artystyczna ma zawsze charakter historyczny;
„cała technika poezji sprowadza się do przetwarzania naturalnych, zachodzących w rzeczywistości procesów w produkt konieczny, jednolity i skoncentrowany. Technika poetycka uwarunkowana jest historycznie.”
badanie literackie musi zmierzać do oceny, to końcowy etap badania.