Temat: Podstawowe rodzaje struktur rynkowych.

I. Zakres pojęciowy rynku i mechanizm rynkowy

Rynek jest określony jako proces, w ramach którego kupujący i sprzedający określają co mają zamiar kupować i sprzedawać i na jakich warunkach. Znaczy to, że jest to proces, w ramach którego kupujący i sprzedający określają ceny i ilość dóbr, które mają być kupione i sprzedane.

W ramach tego procesu, poszczególni uczestnicy rynku poszukują informacji mających znaczenie dla ich interesów. Kupujący pytają o dostępne modele, rozmiary i kolory dóbr oraz ceny, które muszą za nie zapłacić. Sprzedający zdobywają informacje o rodzajach dóbr i usług, których pragną nabywcy oraz o cenach, które są gotowi zapłacić.

Ten proces rynkowy ma charakter samokorygujący. Kupujący i sprzedający stale poddają swoje zachowania modyfikacjom na podstawie stale zdobywanych doświadczeń.

Rynek składa się z ludzi, konsumentów i przedsiębiorców, próbujących kupić i sprzedać
na najlepszych z możliwych warunkach. Przez ciągły proces dawania i brania przechodzą oni
od względnej nieznajomości pragnień i potrzeb innych do dość dokładnego rozumienia ile może zostać kupione i sprzedane po jakiej cenie. Rynek funkcjonuje jako nieprzerwanie działający system informacji i wymiany.

Istotnym elementem procesu rynkowego jest konkurencja. Konkurencja jest to proces przy pomocy którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych charakterystyk wpływających na decyzję zawarcia transakcji. Rozszerzając interpretację tego pojęcia można powiedzieć, że konkurencja jest również procesem, w którym uczestnicy rynku próbują uniknąć skutków przedstawienia przez innych korzystniejszych ofert pod względem ceny, jakości, asortymentu czy innych charakterystyk wpływających na decyzję zawarcia transakcji.

II. Charakterystyka modeli rynkowych:

Charakterystyka podstawowych struktur rynkowych
	Liczba firm	Swoboda wejścia na rynek	Rodzaj produktu	Przykłady
Doskonała konkurencja	wiele	bardzo łatwa	homogeniczny	pszenica układy scalone złoto kwiaty
(Czysty) monopol	jedna	zablokowane	jeden produkt	przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, poczta
Konkurencja monopolistyczna	wiele	względnie łatwa	zróżnicowane produkty	książki papier odzież długopisy
Oligopol	kilka	trudna	albo standaryzowane albo zróżnicowane	stal żarówki samochody przetwory zbożowe

1. model konkurencji doskonałej

Doskonała konkurencja reprezentuje idealny stopień konkurencji. Właściwości:

1. Na rynku występuje wielu producentów, z których żaden nie jest na tyle wielki, by wpływać na bieżącą cenę rynkową produktów. Wszyscy producenci należą do kategorii cenobiorców. Cenobiorca - konsument lub producent na tyle słaby w stosunku do rynku, iż jego sprzedaż lub zakupy nie mogą wpływać na kształtowanie się bieżących cen rynkowych. Konsument musi akceptować cenę doskonałej konkurencji albo ją odrzucić i nie kupować.

2. Wszyscy producenci doskonałej konkurencji sprzedają swoje wyroby homogeniczne - produkty jednego wytwórcy są nie do odróżnienia od dóbr innych producentów

3. Producenci cieszą się pełną wolnością wejścia i opuszczenia rynku, tzn. że koszty wejścia
   i wycofania się z rynku są idealne

4. Na rynku występuje wielu konkurentów, żaden nie jest na tyle silny, żeby wpływać na rynkową cenę produkcji - są cenobiorcami.

O ile krzywa popytu pojedynczego producenta w warunkach konkurencji doskonałej nie jest zwykłą krzywą popytu, pojedynczy podmiot gospodarczy ma do czynienia z horyzontalną krzywą popytu.

Producent nie może podnieść ceny ponad cenę rynkową - utraciłby wszystkich konsumentów na rzecz konkurencji.

1. modele konkurencji niedoskonałej: monopol, oligopol, konkurencja monopolistyczna

Monopol:

1. Oznacza jedynego sprzedawcę produktu nie posiadającego nawet zbliżonych substytutów.

2. monopole są zabezpieczone przed konkurencją przy pomocy barier uniemożliwiających innym podmiotom wejście na rynek (bariery prawne)

3. firma monopolistyczna, nie obawiając się konkurentów, może podnieść ceny wyrobu bez obawy utraty konsumentów na rzecz wytwórców tego samego produktu

4. monopolista jest jedynym producentem danego dobra - jest cenodawcą (cenotwórcą) - on ustala ceny, nie musi porównywać się z ceną rynkową, może być wyższa.

Przyczyny powstawania monopoli:

1. Przyznanie przez państwo lub władze lokalne jakiejś firmie wyłącznego prawa do produkcji danego towaru lub świadczenia usługi;

2. Patenty i prawa autorskie - ograniczają wejście innych na rynek

3. Wyłączna własność źródeł produkcji niezbędnych do produkcji danego towaru

4. Oszczędności na produkcji na wielką skalę będące wynikiem malejących kosztów produkcji
   w danej dziedzinie

5. Lokalizacja producenta / dostawcy w pobliżu odbiorców (obecnie mniejszy walor)

Konkurencja monopolistyczna:

1. występuje szereg konkurentów produkujących niewiele różniące się wzajemnie od siebie produkty

2. przeważają formy konkurencji pozacenowej

3. możliwość wejścia na rynek nie jest wykluczona, ale jest ograniczona pewnymi niewielkimi kosztami

4. są bliskie substytuty produktów i konsumenci mogą wybrać innych producentów gdy firma uczestnicząca w konkurencji doskonałej podniesie ceny

Oligopol:

1. rynek złożony z garstki producentów (2-10)

2. decyzje producentów są od siebie wzajemnie zależne

3. przedsiębiorstwa oligopolistyczne produkują albo identyczne produkty lub bardzo zróżnicowane (np.: stal, samochody)

4. bariery wejścia na rynek są znaczne

5. najważniejszą cechą jest wzajemna zależność decyzji cenowych oligopolistów

2. formy monopolizacji: pool (ring), kartel, syndykat, trust, koncern, holding, konglomerat

Pool (ring) jest luźnym porozumieniem zawieranym w celu realizacji kon­kretnych przedsięwzięć, takich jak prowadzenie wspólnej polityki cenowej, okre­ślenie rynków zbytu lub tworzenie wspólnych funduszy, np. do prowadzenia gry na giełdzie. Porozumienie to ma najczęściej charakter doraźny. Jest dosyć często zawierane w okresie złej koniunktury,
a rozwiązywane, gdy pojawiają się oznaki ożywienia w gospodarce.

Kartel, podobnie jak pool, powstaje w celu ograniczenia konkurencji mię­dzy przedsiębiorstwami należącymi do branży. Porozumienia przedsiębiorstw wy­twarzających określony produkt
z reguły dotyczą poziomu cen, rozmiarów produ­kcji i rynków zbytu. Ograniczając produkcję kartel sztucznie winduje cenę, co umożliwia maksymalizację zysku. Zysk monopolowy z reguły dzieli się między uczestników kartelu proporcjonalnie do ustalonych kontyngentów produkcji. Pro­wadzi to do ostrej walki o limity produkcji, skłania do nieprzestrzegania przyję­tych umów, częstych zmian układu sił wewnątrz kartelu oraz narastania konfliktów kończących się często rozwiązaniem kartelu. Kartel jest więc zazwyczaj porozumieniem monopolistycznym o krótkotrwałym charakterze.

Syndykat jest organizacją przedsiębiorstw zbliżoną do kartelu, powoływaną w tym samym celu. Główna różnica polega na tym, że powstaje wspólne biuro handlowe zrzeszonych firm, które w ich interesie prowadzi politykę cen i zajmu­je się zbytem towarów. Zadaniem syndykatu jest również określenie globalnych rozmiarów produkcji oraz wyznaczenie limitów produkcji dla firm wchodzących w jego skład. Syndykat, podobnie jak pool i kartel, jest związkiem samodziel­nych przedsiębiorstw. W przypadku konfliktów i nieporozumień łatwo może być rozwiązany.

Trust różni się od wymienionych wyżej porozumień monopolistycznych tym, że zrzeszone
w nim przedsiębiorstwa tracą osobowość prawną i niezależ­ność ekonomiczną. Trust powstaje najczęściej w drodze łączenia przez przedsię­biorstwa swoich kapitałów i poddania się wspólnemu kierownictwu lub opanowa­nia jednego przedsiębiorstwa przez inne, np. przez wykup jego akcji. Trustem zarządza rada wykonawcza, która posiadane przez firmy akcje lub udziały zastę­puje zaświadczeniami trustowymi, przydzielając je proporcjonalnie do posiada­nych uprzednio akcji (udziałów). Zyski przedsiębiorstw wchodzących w skład trustu płyną do wspólnej kasy,
a następnie są dzielone proporcjonalnie do posia­danych przez nie udziałów w truście.

Koncern jest związkiem przedsiębiorstw mających osobowość prawną, dzia­łających pod wspólnym zarządem jako całość gospodarcza, należąca do jednego właściciela. Silne, dominujące przedsiębiorstwo przez wykup akcji innych przed­siębiorstw, w drodze fuzji organizacyjnych lub
w inny sposób uzyskuje kontrolę nad pozostałymi przedsiębiorstwami. Formalnie prowadzą one nadal samodzielną działalność gospodarczą. Jest ona jednak silnie podporządkowana interesom cen­trali, która określa długookresową strategię rozwoju, politykę i rynki zbytu. Wszelkie formy konkurencji między tymi przedsiębiorstwami podlegają likwida­cji. Koncerny mogą rozwijać się
w oparciu o powiązania pionowe (obejmujące przedsiębiorstwa z pokrewnych lub uzupełniających się gałęzi przemysłu, np. w skład koncernu samochodowego wchodzą przedsiębiorstwa metalurgiczne, chemi­czne, elektryczne) lub powiązania poziome (obejmujące firmy tej samej branży)

Konglomerat jest szczególnym typem porozumienia monopolistycznego, które pod jednym kierownictwem skupia, obok podstawowej działalności produ­kcyjnej, także inne nie związane
z nią formy aktywności gospodarczej (produ­kcyjnej, handlowej lub usługowej). Konglomeraty zaczęły rozwijać się po drugiej wojnie światowej w wyniku ekspansji dużych koncernów. Zaczęły one poszuki­wać możliwości lokowania kapitału poza podstawową sferą działalności. Moty­wem powstawania konglomeratów jest m.in. chęć rozłożenia ryzyka i zabezpie­czenie się przed oskarżeniem o praktyki monopolistyczne.

Holding jest zwykle spółką akcyjną, która posiada akcje różnych przedsię­biorstw, najczęściej należących do jednej gałęzi przemysłu, w ilościach zapew­niających jej sprawowanie kontroli nad ich działalnością. Zazwyczaj holding powstaje w wyniku wymiany akcji przedsiębiorstwa na akcje holdingu lub przez rynkowy wykup akcji przedsiębiorstwa. Tworzeniem holdingów zainteresowane są często wielkie przedsiębiorstwa lub banki, które chcą uzyskać kontrolę nad powiązanymi z nimi w jakiś sposób firmami.

3. Procesy monopolizacji a postęp techniczny

Konkurencje monopolistyczna i oligopolistyczna, mimo że ich założenia i formy są odmienne od zasad i form wolnej konkurencji, wpływają korzystnie na postęp techniczny
i pobudzająco na rozwój gospodarki narodowej. Skutkiem tych konkurencji jest np. stałe doskonalenie dotychczas wytwarzanych produk­tów i stałe wprowadzanie na rynek nowości. Ów szybki „pochód nowości" stał się obiektywną koniecznością. Kto bowiem nie wprowadza dzisiaj na rynek no­wości, ten traci szansę zwiększania obrotów towarowych.

Trzeba przyznać, że bez dużego stopnia koncentracji produkcji wprowa­dzanie postępu technicznego nie byłoby możliwe. Samoczynnie rozwijające się drobne i średnie firmy nie są
w stanie zagwarantować odpowiedniego postępu technicznego. Wynika to z ogromnego wzrostu kosztów współczesnych badań oraz wzrostu ryzyka nieuzyskania zwrotu tego kosztu. Na to mogą sobie pozwo­lić tylko wielkie firmy monopolistyczne.

Niejednokrotnie jednak konkurencja monopolistyczna prowadzi również do marnotrawstwa. Przykładem jest podejmowanie produkcji pozornych nowości, nowości „nie trafionych" (nie przyjętych przez rynek) oraz rozbudzanie sztucz­nego popytu, a więc skłanianie nabywców do wymiany sprawnych jeszcze wy­robów na nowe, różniące się od wcześniej kupionych jedynie wyglądem, lub zachęcanie ich do zakupu wyrobów całkowicie zbędnych.

Produkcja towarów „nie trafionych" jest obiektywną koniecznością postępu, polegającego na wprowadzaniu na rynek nowości. Innymi słowy, koszt „nie tra­fionych" nowości jest i będzie obiektywnym kosztem unowocześniania pro­dukcji. Część kosztów „nie trafionych" nowości obciąża odbiorców przez wkal­kulowanie ich w ceny towarów „chodliwych", część zaś obciąża rachunek strat i zysków firmy. Żadne najnowocześniejsze naukowe metody badania rynku nie gwarantują sukcesu wprowadzanej nowości, konkurenci bowiem dysponują tymi samymi metodami. Wszyscy zaś w tym wyścigu nie mogą być zwycięz­cami.

Istotną ujemną cechą owego szybkiego „pochodu nowości" jest odciąganie kapitału i pracy żywej od zaspokajania potrzeb natury socjalnej i kulturalnej, których znaczenie rośnie szybko wraz ze wzrostem dobrobytu społecznego. Jest to sprzeczność podkreślana dzisiaj coraz częściej przez współczesnych ekono­mistów na Zachodzie.

W historycznym rozwoju gospodarczym krajów kapitalistycznych przeja­wiają się dwie tendencje, jeśli chodzi o politykę monopoli w zakresie stymulacji postępu technicznego: tendencja zachowawcza, wsteczna, prowadząca do ha­mowania postępu technicznego oraz tendencja pobudzająca postęp techniczny. Po II wojnie światowej tendencja druga stała się dominującą. Świadczy o tym długookresowy wzrost gospodarczy prawie we wszystkich krajach wysoko rozwiniętych. To, że monopole rozwijały postęp techniczny, nie było wynikiem przejawu ich dobrej woli. Zostały do tego w ten czy inny sposób przymuszone, przede wszystkim przez pogłębiającą się konkurencję
i pogoń za coraz to więk­szymi zyskami.

III. Ustawodawstwo antymonopolowe:

1. geneza zagadnienia USA i Europy Zachodniej

Ustawa Shermana została przyjęta w 1890 roku, po serii połączeń, jakie miały miejsce wśród wielkich korporacji. Zawiera ona dwa wyraźne postanowienia.

1. Pierwsze, w części pierwszej Ustawy, które za nielegalne uznaje „każdą umowę, związek w formie trustu lub innej oraz porozumienie tajne w celu ograniczenia produkcji lub handlu pomiędzy stanami lub innymi państwami”.

2. Drugie, w części drugiej Ustawy, które stwierdza, że „każda osoba, która będzie działać monopolistycznie albo zawierać tajne porozumienia z inną osobą lub osobami w celu monopolizacji jakiejkolwiek części produkcji lub handlu pomiędzy poszczególnymi stanami lub innymi państwami, winna będzie przestępstwa”.

Ujmując rzecz krótko - pierwsza część Ustawy zakazuje jakiejkolwiek formy współdziałania, która ogranicza konkurencję, a część druga zakazuje mono­polizacji lub jakichkolwiek działań
w celu uzyskania pozycji monopolu.

Powyższe sformułowania wydają się dostatecznie jasne, jednak początkowo sądy niechętnie podejmowały ściganie pogwałceń prawa w oparciu o swobodne interp­retowanie przez powodów słowa „ograniczanie handlu” i „tajne porozumienia...w celu monopolizacji”. Jednak w 1911 roku Sąd Najwyższy orzekł, że Standard Oil Company kontrolująca w tym czasie 90% potencjału krajowych rafinerii powinna ulec po­działowi. Przeprowadzając linię podziału wzdłuż granic geograficznych (co tłumaczy nazwy Standard Oil of Ohio i Standard Oil of California) Sąd Najwyższy sprawił jednak, że skutki jego decyzji sprowadzały się do zera. W miejsce jednego wielkiego monopolu wymiar sprawiedliwości stworzył mniejsze monopole. W późniejszym okresie na drodze sądowej podzielono United States Steel Corporation i American Can Company, czemu podstawę dały „nieuczciwe i nieetetyczne” praktyki stosowane przez te firmy.

Ustawa Claytona

Ponieważ Ustawa Shermana nie precyzowała, czym są nieuczciwe i nieetyczne działania
w biznesie i ponieważ sądy przyjmowały na ogół bardzo wąski pogląd na to, co stanowiło ograniczenie przemysłu i handlu, w roku 1914 Kongres przyjął nowe rozwiązanie prawne. Ustawa Claytona zawiera listę czterech działań ograniczających konkurencję, które uznano za nielegalne. Zakazem objęto dyskryminacyjne różnicowa­nie cen albo wykorzystywanie różnic cenowych nie uzasadnionych różnicami kosztów do osłabienia konkurencji albo stworzenia monopolu. Powyższe postanowienie zmierzało do powstrzymania firm od obniżenia cen poniżej kosztów na określonych obszarach geograficznych po to, by wypchnąć konkurentów z rynku. Twierdzono, że w tego typu „niszczącą konkurencję” zaangażowanie były przede wszystkim linie kolejowe i domy towarowe.

Ustawa Claytona zabroniła również umów wiązanych i wyłączności handlowej. Umowa wiązana jest porozumieniem między sprzedającym i kupującym, które wymaga od kupującego jedno dobro lub usługę, by nabył jakieś inne dobro lub usługę. Na przykład, gdyby IBM próbowało skłonić nabywców komputerów osobistych do kupowania programów wyłącznie produkcji IBM, to umowa kupna - sprzedaży pomiędzy IBM i klientami mogłaby być traktowana jako umowa wiązana. Wyłączność handlowa jest porozumieniem między producentem i handlowcem pracującym dla tego producenta, która zabrania handlowcowi obrotu produktami innych producentów. Jednak Ustawa Claytona może być stosowana wyłącznie wobec takiej wyłączności handlowej, która ogranicza konkurencję w sposób „znaczny”. Tak długo, jak produkty innych producentów sprzedawane są na tym samym obszarze, producenci mogą organizować wyłączność handlową obejmującą określone terytoria; rozwiązane to jest powszechnie stosowane w przemyśle samochodowym. Od 1985 roku urzędy antytrus­towe i sądy są bardziej wyrozumiałe w stosunku do takich niecenowych ograniczeń konkurencji jak transakcje wiązane i wyłączność handlowa.

Część siódma Ustawy Claytona zabrania łączenia się firm albo wykupywania przez firmę akcji jej konkurenta, jeśli efekt połączenia w znaczny sposób ogranicza konkurencję. Ustawa odnosi się jednak wyłącznie do połączeń poziomych.

Połączenie poziome jest połączeniem się dwóch lub więcej firm należących do tego samego rynku - na przykład dwóch producentów samochodów - w jedną firmę. Połączenia pionowe nie były objęte ustawą. Połączenie pionowe jest połączeniem się dwóch lub więcej firm, które wykonują poszczególne fazy jednego procesu produkcyj­nego, w jedną firmę. Na przykład połączenie się firmy wydobywającej ropę naftową z firmą rafineryjną w myśl Ustawy Claytona byłoby dopuszczalne. Podobnie dopusz­czalne były połączenia prowadzące do powstania konglomeratów.

Te właśnie luki w Ustawie Claytona - połączenia pionowe i konglomeraty - zostały częściowo wyeliminowane przez Poprawkę Antypołączeniową Cellera - Kefauvera, którą przyjęto
w 1950 roku. Jakkolwiek od tego czasu ustawa była wykorzys­tywana w ściganiu połączeń pionowych, to nie zdarzyło się, by użyto jej przeciwko konglomeratom.

Ustawa Claytona uznawała również za nielegalne zjawisko połączonej dyrekcji. Połączona dyrekcja jest praktyką polegającą na zatrudnianiu tych samych ludzi jako dyrektorów dwóch lub więcej konkurujących ze sobą firm. Jeśli ci sami ludzie kierują konkurującymi ze sobą firmami
i zalecają politykę, która skutecznie zmniejsza rozmiary produkcji, to de facto doprowadzają do powstania swego rodzaju monopolu. Część ósma Ustawy Claytona zabrania takich rozwiązań, jeśli „znacząco obniżają one” konkurencję.

Ustawa o Federalnej Komisji Handlu

Pierwotnym celem Ustawy o Federalnej Komisji Handlu, którą przyjęto w 1914 roku, było udaremnienie „nieuczciwych metod konkurowania” firm. Ustawa upoważniała Federalną Komisję Handlu do przeprowadzania dochodzeń w przypadkach szpiegostwa przemysłowego, łapownictwa związanego z próbami przeniknięcia sekretów handlowych lub z uzyskiwaniem kontraktów,
a wreszcie bojkotu. W późniejszym okresie Poprawka Wheelera-Lei rozszerzyła uprawnienia Komisji na sprawy „nieucz­ciwych lub wprowadzających w błąd działań i praktyk”, które wyrządzają szkodę klientowi, wliczając w to sprzedaż towarów złej jakości oraz reklamę wprowadzającą w błąd lub polegającą na oszustwie.

Cele i konsekwencje ustaw antytrustowych

Wyraźnym celem wszystkich tych ustaw jest walka z monopolami, która prowadzona jest poprzez ustawowy zakaz działań gospodarczych zapobiegających konkurencji albo ją osłabiających. Sprawiając, że firmy mogą ograniczać produkcję lub ustalić ceny jedynie ukradkiem, ustawodawstwo antytrustowe zwiększa koszty zmawiania się między konkurentami. Pogwałcenia prawa pociągają za sobą grzywny i kary wobec zmawiających się firm i ich pracowników.

Jakkolwiek wielu ekonomistów uważa, że ustawy antytrustowe osiągnęły przynaj­mniej część ze stawianych im celów, to krytycy skarżą się na ich nieefektywność. Wykrycie przestępców i podjęcie akcji prawnej przeciw nim wymaga czasu. Często siły rynkowe niszczą monopol zanim rząd zdąży wnieść sprawę do sądu. Rezultatem może być ogromne marnotrawstwo środków prawnych. Jak zauważono w ostatnim roz­dziale, Departament Sprawiedliwości poświęcił dwanaście lat na ściganie IBM w związ­ku z dominacją firmy na rynku dużych komputerów i osiągnął wątpliwe rezultaty.

Dążąc do ustalenia, które firmy posiadają pozycję monopolu, Departament Sprawiedliwości i Federalna Komisja Handlu opierają się niekiedy na „wskaźnikach koncentracji” albo oceniają procent sprzedaży w danej gałęzi przemysłu, który kontrolowany jest przez największą firmę krajową. Arbitralne użycie takich wskaź­ników może być mylące. Na przykład cztery największe firmy w produkcji stali mogą mieć niewielkie możliwości monopolistyczne, bo muszą konkurować z producentami włókien sztucznych, aluminium i drewna, a także między sobą. Co więcej, duże udziały w rynku mogą być efektem wyższej wydajności, znakomitej jakości, albo po prostu szczęścia. A pomimo tego, chcąc uniknąć podejrzeń o niewłaściwe zachowania, firmy mogą się zdecydować na działania w skali mniejszej niż ta, jaką dyktowałyby normalne zasady konkurencji.

Należy jeszcze dodać, że zgodnie z wniesionymi poprawkami, Ustawa Claytona daje prywatnym firmom prawo do wszczynania postępowania antytrustowego. Jeżeli pogwałcenie praw antytrustowych zostanie dowiedzione, firma będąca powodem w sprawie otrzymuje odszkodowanie w potrójnej wysokości ustalonych szkód. Krytycy zarzucają, że firmy mogą posługiwać się sprawami antytrustowymi, aby zablokować produkcyjny potencjał konkurentów Samo zagrożenie sprawą antytrustową może wystarczyć, aby powstrzymać niektóre wielkie firmy od aktywnego konkurowania za pośrednictwem lepszego kształtowania produktów i niższych cen.

2. przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym w Polsce

W Polsce Urząd Antymonopolowy (obecnie nazywany Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów), czyli instytucję rządową zajmującą się promowaniem rozwoju konkurencji oraz zwalczaniem praktyk monopo­listycznych, utworzono w 1990 r. Urząd Antymonopolowy odgrywa ważną rolę w promowaniu konkurencji, oddziałuje na organizacyjną strukturę gospodarki przez kontrolowanie decyzji dotyczących łączenia się przedsiębiorstw, przekształ­cania ich w spółki, podziału już istniejących podmiotów i tworzenia się nowych.

Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym z 24 lu­tego 1990 r. Urząd Antymonopolowy ma prawo do ingerencji w przypadkach jawnego stosowania praktyk monopolistycznych, a więc m.in. wówczas, gdy:

• podmioty gospodarcze wykorzystując swoją pozycję narzucają niekorzy­stne warunki umów (przynoszące monopolistom nieuzasadnione korzyści lub zmuszające do świadczeń nie związanych z umową);

• konkurenci porozumiewają się w celu ustalenia cen sprzedaży produ­któw, podziału rynku, ograniczenia produkcji lub eliminowania z rynku firm nie będących członkami porozumienia;

• firmy łączą się (w drodze nabycia akcji lub majątku) w celu istotnego ograniczenia konkurencji;

• występuje zjawisko łączenia stanowisk i funkcji dyrektora, członka zarzą­du, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej w konkurujących ze sobą podmiotach, z których co najmniej jeden ma ponad 10% udziału w rynku;

• firmy posiadające pozycję monopolistyczną ograniczają produkcję lub też wstrzymują sprzedaż w celu podnoszenia cen albo ustalają nadmiernie wygóro­wane ceny.

Urząd Antymonopolowy stosuje różne sankcje wobec podmiotów wykorzy­stujących swoją monopolistyczną pozycję. Mogą to być nakazy zaniechania pra­ktyk monopolistycznych, unieważnienie umów nie respektujących wymogów ustawy antymonopolowej, nakaz obniżenia cen, nałożenie kary pieniężnej itp.

Ważnym zadaniem Urzędu Antymonopolowego jest też tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi konkurencyjności przez usuwanie lub łagodzenie barier wejścia na rynek nowych podmiotów krajowych i zagranicznych, promowanie małych i średnich przedsiębiorstw, a także obronę przedsiębiorstw przed tego ro­dzaju działaniami centralnych lub lokalnych władz administracyjnych, których efektem jest ograniczenie konkurencji w danej dziedzinie.

IV. Na czym polega społeczna szkodliwość monopolizacji gospodarki

Struktury monopolistyczne utrwalają się we współczesnej gospodarce rynko­wej z powodu korzyści, jakie dzięki temu mogą uzyskać przedsiębiorstwa. Wy­mienić należy przede wszystkim:

1) korzyści skali uzyskiwane dzięki koncentracji produkcji,

2) możliwość osiągnięcia zysku monopolistycznego (przez ograniczenie pro­dukcji i podnoszenie cen) wyższego niż możliwy do uzyskania w warunkach konkurencji doskonałej,

3) możliwość obniżki kosztów dzięki nakładom na prace badawczo-rozwojowe oraz inwestycje (wysokie zyski osiągane przez monopole zapewniają środki na te cele).

Równocześnie jednak społeczna szkodliwość monopolizacji gospodarki jest oczywista i nie podlega dyskusji. Praktyki monopolistyczne uderzają przede wszystkim w konsumenta - źródłem zysku monopolistycznego jest cena wy­ższa niż w warunkach konkurencji. Ograniczanie popytu przez monopol prowadzi do niepełnego wykorzystania mocy produkcyjnych w gospodarce, a co za tym idzie do trwałego bezrobocia. Stabilizacja rynkowa i brak konkurencji cenowej stępiają też działania proefektywnościowe monopolistów; nie muszą oni za wszelką cenę obniżać kosztów produkcji oraz wprowadzać postępu technicznego w postaci lepszych i całkowicie nowych metod produkcji oraz lepszych i nowych produktów. Co prawda konkurencja niecenowa sprawia, że monopole i oligopole wprowadzają szereg innowacji (co jest korzystne dla społeczeństwa), ale mogły­by one być znacznie większe, gdyby działał skutecznie przymus konkurencji ce­nowej. Należy też pamiętać, że koszty reklamy związane z konkurencją nieceno­wa w ostatecznym rozrachunku płaci konsument. Następnymi, poza konsumenta­mi, „ofiarami” praktyk monopolistycznych są małe firmy, które nie mając szans prowadzenia walki z poważnym rywalem, upadają lub wegetują na krawędzi ban­kructwa.

8

---