Rzeczpospolita w dobie Sejmu Wielkiego (1788 - 1792) - reformy Sejmu Wielkiego i uchwalenie Konstytucji 3 maja, podr., s. 270 - 277, oprac. RM
Monarchia konstytucyjna - monarchia, w której ustrój państwa (m.in. zakres władzy króla i innych organów) określa konstytucja (specyficzną odmianą monarchii konstytucyjnej może być monarchia parlamentarna)
1. Poprawa położenia międzynarodowego Rzeczpospolitej w przededniu i w początkach
Sejmu Wielkiego
- w wyniku militarnego zaangażowania Rosji w wojnę z Turcją (od 1787 r.) Rzeczpospolita w
okresie obrad Sejmu Wielkiego była państwem niezależnym od Rosji (w 1787 r. na spotkaniu w
Kaniowie ze S. A. Poniatowskim Katarzyna II zgodziła się na zwołanie sejmu skonfederowanego, na którym nie
obowiązywałoby liberum veto)
- Prusy dążące do osłabienia Rosji (w okresie jej wojny z Turcją) początkowo popierały reformy
Sejmu Wielkiego zmierzające do wzmocnienia Rzeczpospolitej
2. Wpływ rewolucji francuskiej (od 1789 r.) na działalność Sejmu Wielkiego
- rozpoczęcie we Francji rewolucji w 1789 r. wywarło wpływ na reformy Sejmu Wielkiego (np.
na poprawę położenia mieszczaństwa), publicystykę Kuźnicy Kołłątajowskiej, ukształtowanie się
stronnictwa patriotycznego
3. Publicystyka polityczna w okresie Sejmu Wielkiego (torowała drogę uchwalanym przez Sejm
Wielki reformom)
- Stanisław Staszic (Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego - opublikowane w 1787 r., Przestrogi dla
Polski - opublikowane w 1790 r.)
zwolennik modelu ustrojowego monarchii parlamentarnej, zniesienia liberum veto, wprowadzenia
sejmu kadencyjnego („sejmu nieustannego”), opowiadał się za poprawą położenia chłopów, zniesieniem
poddaństwa osobistego chłopów, przyznaniem mieszczaństwu praw politycznych, występował przeciw
oligarchii magnackiej, dostrzegał wagę edukacji (wykształcenia) w przygotowaniu nowych elit zdolnych do
reformowania państwa
„Takie będą Rzeczpospolite, jakie w nich młodzieży chowanie”
„Z samych panów zguba Polaków”
„Pięć części narodu polskiego stoi mi przed oczyma. Widzę miliony stworzeń, z których jedne
wpółnago chodzą, drugie skórą albo ostrą siermięgą okryte, wszystkie wyschłe, znędzniałe,
obrosłe, zakopciałe. Oczy głęboko w głowie zapadłe. Dychawicznymi piersiami bezustannie
robią. Posępne, zadurzałe i głupie, mało czują i mało myślą: to ich największą szczęśliwością”
(cyt. za Klimowicz, s. 378)
„Róbcie z młodzieży szlacheckiej i miejskiej jeden naród. Niszczcie między nimi niechęć (...). Nie
całość jednego stanu, ale całość narodu całego jest Prawem najwyższym” (cyt. za Klimowicz, s. 377)
- rola Hugona Kołłątaja i „Kuźnicy Kołłątajowskiej” w okresie Sejmu Wielkiego
▪ poglądy i działalność H. Kołłątaja w okresie Sejmu Wielkiego: jego poglądy nawiązywały wyraźnie do
poglądów S. Staszica, Kołłątaj związany był ze stronnictwem patriotycznym, był jednym z autorów
Konstytucji 3 maja, autor Listów Anonima (1789 - 1790), Ostatniej przestrogi dla Polski (1790)
▪ „Kuźnica Kołłątajowska” - grupa publicystów skupiona wokół H. Kołłątaja propagująca przeprowadzenie
reform (np. Franciszek Salezy Jezierski, Franciszek Ksawery Dmochowski)
▪ „Wulkan Gromów Kuźnicy” ks. Franciszek Salezy Jezierski, najbardziej radykalny z publicystów „Kuźnicy
Kołłątajowskiej”, pod wpływem poglądów J. J. Rousseau był zwolennikeiem republiki demokratycznej,
określany jako pierwszy polski jakobin: „pospólstwo powinno by się nazywać najpierwszym stanem
narodu albo, wyraźniej mówiąc, zupełnym narodem” (cyt. za Klimowicz, s. 389)
4. Specyfika Sejmu Wielkiego (1788 - 1792) - obradował przybierając formę konfederacji (a zatem
nie obowiązywało liberum veto) oraz sejmu kadencyjnego obradującego przez dwa lata (do 1790 r.).
W 1790 r. wybrano nowych posłów na kolejne dwa lata, utrzymano zarazem posłów w lat 1788 -1790.
A zatem od 1790 do 1792 r. sejm obradował w podwójnym składzie, przybrał wtedy nazwę Sejmu
Wielkiego (Sejmu Czteroletniego)
5. Stronnictwa polityczne Sejmu Wielkiego
A. Zwolennicy reform
- stronnictwo królewskie (król, prymas Michał Poniatowski, kanclerz wielki koronny Jacek
Małachowski): zwolennicy reform wzmacniających władzę króla, przeciwnicy liberum veto, opcja
prorosyjska w polityce zagranicznej
- stronnictwo patriotyczne (Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czartoryski, ksiądz Hugo Kołłątaj wraz z
publicystami Kuźnicy Kołłątajowskiej): zwolennicy wzmocnienia pozycji sejmu, przeciwnicy liberum
veto, przeciwnicy silnej władzy króla, zwolennicy przyznania bogatemu mieszczaństwu praw
politycznych, opcja propruska w polityce zagranicznej
B. Przeciwnicy reform
- stronnictwo hetmańskie (hetman Ksawery Franciszek Branicki, Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski):
przeciwnicy reform, zwolennicy utrzymania dotychczasowego ustroju Rzeczpospolitej, utrzymania
liberum veto, praw kardynalnych
6. Działalność i reformy Sejmu Wielkiego
- uchwalenie kadencyjności sejmu (będzie obradował nie - jak dotąd - przez 6 tygodni, ale przez dwa lata)
- zniesienie liberum veto
- rozwiązanie Rady Nieustającej w 1789 r. (jej rozwiązanie miało oznaczać zrzucenie zależności
Rzeczpospolitej od Rosji)
- nałożenie na szlachtę (tzw. ofiara dziesiątego grosza) i duchowieństwo (tzw. ofiara dwudziestego grosza)
stałego podatku dochodowego
- wprowadzenie zakazu posiadania prywatnych wojsk magnackich
- uchwalenie tzw. aukcji, czyli powiększenie liczebności armii do 100 tys. (później określono jej
liczebność na 65 tys. - gdy okazało się, że wpływy z podatków nie są tak duże jak wcześniej zakładano)
- traktat sojuszniczy z Prusami w 1790 r. (przeciwko Rosji)
- ograniczenie praw politycznych szlachty nieposesjonackiej (uchwalono tzw. prawo o sejmikach, które
pozbawiało szlachtę nieposesjonacką praw wyborczych na sejmikach szlacheckich)
- „czarna procesja” w XII 1789 r. - przedstawiciele miast królewskich ubrani na czarno udali się na
Zamek Królewski z petycją przyznania mieszczaństwu praw politycznych (inicjatorami „czarnej
procesji” byli prezydent Warszawy Jan Dekert oraz ks. H. Kołłątaj))
- uchwalenie 18 IV 1791r. tzw. prawa o miastach (ustawy o miastach królewskich)
▪ dotyczyło mieszczan z miast królewskich, mogło zostać rozciągnięte na miasta prywatne, ale za
zgodą ich właścicieli
▪ mieszczanie posesjonaci uzyskali nietykalność osobistą, prawo posiadania dóbr ziemskich poza
miastem, dostęp do stanowisk urzędniczych, niższych stopni oficerskich, prawo wyboru do sejmu
24 przedstawicieli (plenipotentów) - jednak bez prawa do udziału w głosowaniu, ułatwiono
nobilitację mieszczanom (z tytułu posiadania majątku ziemskiego lub za zasługi dla nauki, kultury,
gospodarki lub w wojsku)
- uchwalenie Konstytucji 3 maja
7. Konstytucja 3 maja
Okoliczności uchwalenia: została uchwalona na Sejmie Wielkim, była przygotowywana w tajemnicy przed przeciwnikami, została uchwalona tuż po świętach wielkanocnych (gdy wszyscy posłowie nie wrócili jeszcze do Warszawy), bez porozumienia ze stronnictwem hetmańskim, w obecności jednej trzeciej posłów, jej głównymi autorami byli król S. A. Poniatowski, Ignacy Potocki, ksiądz Hugo Kołłątaj
Postanowienia Konstytucji 3 maja były efektem kompromisu między dwoma stronnictwami proreformatorskimi - królewskim i patriotycznym
Postanowienia Konstytucji 3 maja
- zniesienie elekcyjności tronu (wolnej elekcji), Rzeczpospolita staje się dziedziczną monarchią
konstytucyjną (po S. A. Poniatowskim królem ma zostać - jako monarcha dziedziczny -
przedstawiciel saskiej dynastii Wettinów, Fryderyk August, wnuk Augusta III)
- zniesienie dualistycznej struktury państwa (podziału na Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie)
- konstytucja potwierdza obowiązywanie tzw. prawa o miastach uchwalonego 18 IV 1791 (jego
postanowienia zostały wpisane do konstytucji)
- pozbawienie szlachty nieposesjonackiej praw wyborczych na sejmikach (konstytucja potwierdziła
zatem prawo o sejmikach uchwalone już nieco wcześniej)
- zniesienie konfederacji (konstytucja wykluczyła możliwość zawiązywania konfederacji)
- wprowadzenie monteskiuszowskiej zasady trójpodziału władz
- władza ustawodawcza: potwierdzenie kadencyjności sejmu (dwa lata), utrzymanie dwuizbowości sejmu
(podziału na izbę poselską i senat), zniesienie liberum veto, uchwały miały być podejmowane większością
głosów
▪ skład izby poselskiej: 204 posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach oraz 24
przedstawicieli (plenipotentów) miast, z prawem głosu tylko w sprawach miast i mieszczaństwa
▪ skład senatu: 132 senatorów (wojewodowie, kasztelanowie, katoliccy biskupi ordynariusze,
ministrowie), senat miał prawo m.in. do weta zawieszającego wobec uchwał izby poselskiej
- władza wykonawcza: tworzą ją król oraz Straż Praw
▪ skład Straży Praw: król jako przewodniczący, prymas Polski, marszałek sejmu, przewodniczący
Komisji Edukacji Narodowej, pięciu ministrów mianowanych przez króla i odpowiedzialnych przed
sejmem, stojących na czele tzw. komisji wielkich (Policji, Wojska, Skarbu, Edukacji Narodowej, Spraw
Zagranicznych)
▪ każdy dokument królewski wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra
▪ wprowadzenie parlamentarnej odpowiedzialności ministrów
- władza sądownicza: utrzymanie sądownictwa stanowego (odrębnych sądów dla szlachty,
mieszczaństwa, chłopów - utrzymanie władzy sądowej szlachcica nad chłopem)
- utrzymanie nierówności wobec prawa (podziału społeczeństwa na stany), sądownictwa
stanowego, władzy sądowej szlachcica nad chłopem, poddaństwa osobistego chłopów, renty
feudalnej
- konstytucja bierze chłopów pod opiekę prawa państwowego (w ograniczonym jednak zakresie):
wprowadza zakaz wymierzania chłopom przez szlachcica kary śmierci, gwarantuje nienaruszalność
umów zawieranych między szlachcicem a użytkownikiem jego ziemi (w praktyce chodzi o wolnych
osobiście osadników - cudzoziemców, np. Olędrów )
- konstytucja zapewnia religii rzymskokatolickiej status religii panującej, gwarantuje także
swobodę wyznania (tolerancję dla innych wyznań)
- co 25 lat ma obradować tzw. sejm konstytucyjny, mający prawo dokonywać zmian w
konstytucji
D. Znaczenie Konstytucji 3 maja
- druga konstytucja w świecie (po konstytucji Stanów Zjednoczonych), pierwsza w Europie
- wprowadza w Polsce model ustrojowy monarchii konstytucyjnej (monarchia, w której ustrój państwa
określa konstytucja)
- wpływ na Konstytucję 3 maja myśli politycznej oświecenia (poglądów Monteskiusza i J. Locke a,
zasady umowy społecznej)
- wpływ na konstytucję monteskiuszowskiej zasady trójpodziału władz
- pierwsza konstytucja wprowadzająca parlamentarną odpowiedzialność ministrów (zgodnie z
konstytucją USA, sekretarze stanu odpowiedzialni są nie przed Kongresem, ale przed prezydentem)
- konstytucja wzmocniła pozycję polityczną króla (nie tylko panuje, jest także istotnym elementem
władzy wykonawczej), ale zakres jego władzy jest mniejszy od prezydenta Stanów Zjednoczonych
- konstytucja gwarantowała istnienie silnej władzy ustawodawczej (sejm bez liberum veto) oraz
sprawnie działającej władzy wykonawczej
konstytucja ogranicza pozycję polityczną magnaterii oraz szlachty nieposesjonackiej
konstytucja wzmacnia pozycję polityczną bogatego mieszczaństwa i średniej szlachty
konstytucja nieznacznie poprawia położenie chłopów, utrzymuje jednak poddaństwo osobiste chłopów, władzę sądową szlachcica nad chłopem
wpływ myśli Johna Locke (liberalizmu politycznego) na Konstytucję 3 maja: wprowadzenie zasady, że zakres praw politycznych zależy od posiadanego majątku, a nie od pochodzenia stanowego (a zatem, bogaty mieszczanin posiada w świetle konstytucji większy zakres praw politycznych od biednego szlachcica)
wpływ oświeceniowej zasady umowy społecznej (przekonania, że źródłem władzy jest wola narodu): „wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu” (cyt. za podr., s. 277)
8. Unieważnienie reform Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja w wyniku konfederacji
targowickiej i interwencji rosyjskiej (1792)
1