Rzeczpospolita w dobie Złotego Wieku- potęga, czy kolos na glinianych nogach?
Wiek XVI jest nazywany złotym wiekiem dziejów Polski. Przyjmuje się, że początek „złotego wieku” przypada na rok 1543 (śmierć Mikołaja Kopernika), a koniec w 1584 - rok śmierci Jana Kochanowskiego.
Kraj był wówczas rozległy i zasobny. W połowie wieku liczył 990 tys. km² powierzchni i ok. 11 milionów mieszkańców. Polska stała się wówczas największym (obok Rosji i Turcji) państwem Europy a także potęgą polityczną, militarną, ekonomiczną i kulturalną. Była głównym dostawcą drewna, zboża, bydła rzeźnego i wielu innych produktów rolnych do zachodniej Europy, gdzie istniało na nie duże zapotrzebowanie. Transport towarów odbywał się Wisłą, eksportowane były przez Gdańsk, a dostarczały je rozrastające się folwarki pańszczyźniane. Rozwijało się także rzemiosło i handel, wzrastała liczba i wielkość miast.
To właśnie za panowania Zygmunta Augusta Polska zawarła unię z Litwą (Litwa podarowała Polsce Ukrainę, Wołyń i Podlasie). Nastąpiło to w roku 1569 w Lublinie, a integracja obu państw dotyczyła życia społecznego, politycznego i gospodarczego oraz posiadania wspólnego króla i sejmu. W XVI wieku w państwie polsko-litewskim panowała wyjątkowa w ówczesnej Europie tolerancja religijna i chociaż w innych krajach tj.: Niemcy, Francja czy Niderlandy bez przerwy toczone były wojny religijne, to Rzeczpospolita została krajem katolickim, a panujące w niej wolność i tolerancja religijna wzbudzały podziw za granicą. Zygmunt August rozszerzył Rzeczpospolitą o Inflanty. Jeszcze za panowania Zygmunta I Starego Polska utrzymywała pokój z Turcją. Osiągnięcia władcy dotyczyły głównie spraw skarbowych i wojskowych.
Zaczęto zwracać uwagę na maniery, również na zachowanie przy stole. Władczyni, przyzwyczajona do potraw włoskich, sprowadziła do Polski m.in. tamtejsze warzywa (jarmuż, rzodkiew, seler, por, kalafior, koper włoski, kapusta włoska), które nazwano włoszczyzną. Wpływy, głównie włoskie, widoczne były także w modzie (np.obcisłe suknie z dekoltami, szyte z ciężkich jedwabi, bogato zdobione haftami i klejnotami).
Krzyżacy:
Krzyżacy zawsze dążyli do uniezależnienia się od Polski i odzyskania terenów, które utracili poprzez liczne konflikty zbrojne. Na początku XVI w wielkim mistrzem został Albrecht Hohenzollern. W 1519r doszło do kolejnej ale i ostatniej wojny Zakonu z Polską. W tym celu Wielki Mistrz zbratał się z przeciwnikami państwa polsko-litewskiego cesarzem Maksymilianem i
Iwanem III. Mimo dużego wsparcia ze strony Rzeszy, Polska odnosiła duże sukcesy i w 1521r zawarto rozejm.
W 1525r (Hołd Pruski) podpisano likwidację państwa krzyżackiego, a w skutek wydarzeń związanych z reformacją Albtecht Hohenzollern został luteraninem i utworzył Księstwo Pruskie, które było lennem Polski.
Rozwój Parlamentu:
W ciągu XIV i XV w. szlachta polska otrzymała od władców najważniejsze przywileje stanowe - pełne prawo do posiadanej ziemi, nietykalność osobistą i majątkową i inne. Szlachta uzyskała również przywilej udziału w zjazdach ziemskich zwanych sejmikami i w sejmach walnych. Przywileje szlacheckie pozwoliły jej wspólnie z królem rządzić naszym państwem. Inne stany - mieszczanie i chłopi nie miały tych uprawnień.
Za Kazimierza Wielkiego rola zjazdów ogólnopaństwowych była niewielka. Szerzej działały wiece i zjazdy dzielnicowe, prowincjonalne (dla Wielkopolski i Małopolski). Pierwotnie w zjazdach wspólnie z królem uczestniczyli dostojnicy i urzędnicy królewscy i ziemscy. Kiedy jednak na zjazdy zaczęła przybywać szlachta, przedstawiciele duchowieństwa i miast (XIV w.), można mówić o powstaniu sejmu czyli zjazdu powszechnego. Z takich to zjazdów wykształcił się w XV w. sejm walny, polski parlament. Uważa się, że narodziny polskiego parlamentaryzmu związane są z ograniczeniem władzy królewskiej przez stany i wprowadzeniem w Polsce systemu elekcyjnego (elekcja Jagiełły 1386). Początków sejmu walnego niektórzy historycy ustroju dopatrują się jeszcze w I poł. XV w. Początkowo kluczową rolę odgrywała Rada Królewska (dostojnicy duchowni i świeccy). Z niej później wykształcił się senat. Urzędnicy ziemscy byli reprezentantami ziem, a szlachta nie sprawująca urzędów miała niewielkie znaczenie. Od połowy XV w., od 1454 r.- przywileje cerekwicko-nieszawskie - szlachta otrzymała prawo wyrażania zgody na zwoływanie pospolitego ruszenia i nakładanie podatków. Od tej pory rola sejmików wzrastała, a 2 poł. XV w. przyniosła ugruntowanie się równoległej pozycji sejmików ziemskich, zjazdów prowincjonalnych i sejmów walnych. To właśnie na ten okres przypadło kształtowanie się demokracji szlacheckiej, czyli wzrost znaczenia szlachty zebranej na sejmikach ziemskich. Wiąże się to także ze wzrostem zamożności średniej szlachty (folwark pańszczyźniany) i działaniami podejmowanymi przez nią w celu ograniczenia praw innych stanów (mieszczaństwo, chłopi), a także możnowładztwa. W dalszej kolejności średnia szlachta podjęła walkę o współrządzenie z królem w państwie, walcząc w XVI w. z grupą możnowładztwa.
Momentem przełomowym w polskim parlamentaryzmie był rok 1493. Na zjeździe w Piotrkowie oddzielnie zaczęły obradować izba poselska - posłowie szlacheccy i senat - członkowie dawnej Rady Królewskiej. Król był jakby trzecią oddzielną "izbą" obrad. Datę tę przyjmuje się za powstanie parlamentu w Polsce. Sejm walny składał się z trzech tzw. stanów sejmujących: króla - zwoływał sejm walny, naznaczał termin, miejsce i tematykę obrad; senatu - należeli do niego członkowie dawnej Rady Królewskiej (biskupi i arcybiskupi Kościoła katolickiego, wojewodowie, kasztelanowie i najwyżsi urzędnicy: kanclerz, podskarbi i marszałek); izby poselskiej (posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach ziemskich). W 1569 r. na wspólnym sejmie Litwy i Korony w Lublinie liczba posłów w izbie poselskiej ukształtowała się w wysokości 170 a w senacie - 140 senatorów W 1505 r. kanclerz Jan Łaski na sejmie w Radomiu doprowadził do uchwalenia konstytucji Nihil novi (nic nowego) -jakiekolwiek zmiany w prawie były uzależnione od wspólnej zgody izby poselskiej i senatu. Zasada ta stała się podstawą parlamentaryzmu polskiego, uzależniając wprowadzenie jakichkolwiek zmian w państwie od zgody sejmu walnego. Jednocześnie izba poselska stała się równoprawnym partnerem wobec króla i senatu.
Architektura:
W Polsce ośrodkiem sztuki renesansowej był Kraków. W 1506r. rozpoczęto przebudowę gotycką Wawelu. Wnętrza ozdobiono przepięknymi arrasami, które Zygmunt II August zamówił w najlepszych niderlandzkich pracowniach. Nazwa tych dekoracyjnych tkanin pochodzi od miasta Arras (czyt.ara), gdzie je początkowo tkano.
Najcenniejszy pod względem artystycznym efektem tych prac są trzypiętrowe, z arkadami na dwóch niższych kondygnacjach, krużganki otaczające wewnętrzny dziedziniec zamku, W pracach na Wawelu brali też udział rzemieślnicy polscy m.in.: Benedykt Sandomierzanin, Franciszek Floreńtyńczyk.
Dwór królewski stał się wzorem architektury przy budowie rezydencji magnackich, np. w Baranowie Sandomierskim, Krasiczynie, Brzegu. W miastach wznoszono w tym stylu kamienice, np. Gdańsku, Kazimierzu Dolnym, Jarosławiu, oraz wspaniałe ratusze, np. w Poznaniu, Sandomierzu czy Zamościu.
Edukacja:
Zaczęły się masowe wyjazdy Polaków na uczelnie zachodniej Europy, a w szczególności na uniwersytety włoskie. Na studia do Włoch wyjeżdżała młodzież pochodzenia szlacheckiego, mieszczanie, a także chłopi. Zdobywali tam wiedzę wszechstronną, a zwłaszcza humanistyczną. Wielu Włochów przyjeżdżało także do Polski. Dwór Bony Sworzy był magnesem przyciągającym ich do Krakowa. Rozkwitała wymiana studentów z Polski i Włoch. Dzięki zwiększeniu liczby szkół, były one bardziej dostępne dla młodzieży. Szkoły unowocześniały program nauczania, próbowano przepajać je duchem humanizmu. Powstał nowy rodzaj szkoły-gimnazjum humanistyczne.
W 1551r powstała w Pińczowie pierwsza taka szkoła, najpierw było to gimnazjum kalwińskie, później ariańskie. Powstawały też gimnazja luterańskie w Toruniu i w Gdańsku, stanowiły one przeciwwagę do szkół katolickich. Najbardziej znaną i jedną z najlepszych w Europie uczelnią katolicką była Akademia Krakowska. Poziom nauczania takich przedmiotów jak: matematyka, astronomia czy geografia był bardzo wysoki, dlatego też tłumnie przybywała młodzież z różnych stron świata np. Węgrzy, Włosi, Niemcy, Czesi, Słowacy.
Literatura i sztuka:
Wraz z rozwojem szkolnictwa rozwijało się drukarstwo. Wynalazek druku miał ogromny wpływ na rozpowszechnianie się kultury, powstawały drukarnie i firmy wydawnicze, m.in. Jana Hallera, Floriana Unglera, Hieronima Wietora.
Mimo, iż nakłady nie przekraczały 1000 egzemplarzy, książki docierały do szerokich kręgów społecznych. Wydawano twórczość m.in. Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, a także dzieło najsłynniejszego polskiego astronoma Mikołaja Kopernika - O obrotach sfer niebieskich, wydanych po łacinie w 1543r. Kopernik postawił cały świat do góry nogami, obalił podstawowe założenie ideologii średniowiecznego kościoła o tym, że Ziemia stanowi centrum wszechświata. Obok Kopernika wystąpił najwybitniejszy polski myśliciel Andrzej Frycz Modrzewski, był on działaczem politycznym i rzecznikiem reform ustrojowych w Polsce. W 1551r wydał dzieło O naprawie Rzeczypospolitej... , krytykując w nim organizację współczesnego społeczeństwa, domagał się także równości wszystkich wobec prawa.
Oprócz astronomów i myślicieli działało w tym okresie w Polsce wielu wybitnych uczonych, takich jak: Jan Długosz, który był jednym z najwybitniejszych historyków żyjących w XVI w. Maciej Miechowita napisał w 1517r Traktat o dwu Sarmacjach, wielokrotnie wydawany i tłumaczony na wiele języków był podstawą wiedzy o wschodzie Europy. Marcin Kromer zdobył rozgłos dziełem Polonia, opisywał w nim stosunki kulturalne, gospodarcze, ustrojowe. Był on autorem najlepszego w tym czasie opracowania dziejów Polski.
Prekursorami literatury polskiej w XVI w. byli Mikołaj Rej i Jan Kochanowski. Dzięki nim, języka polskiego zaczęto używać w dyskusjach politycznych, polemikach, wyrażano nim myśli i uczucia. Rozszerzał się krąg odbiorców literatury. Wśród pisarzy można było spotkać liczną grupę mieszczan, a także chłopów. Literatura zaczęła nabierać zdecydowanie świeckiego charakteru. Utwory traktowały zarówno o przeżyciach osobistych, jak i o znaczeniu ogólnospołecznym. Rej rozpoczął pisanie literatury w języku narodowym. Stworzył on powtarzany przez pokolenia cytat:
"Niechaj narodowie wżdy postronni znają
Iż Polacy nie gęsi, i swój język mają"
Kochanowski zaś uważany jest za pierwszego wieszcza naszej literatury i największego poetę Polski. Do najważniejszych dzieł zaliczyć można: Fraszki, Treny, Pieśni, Odprawa posłów greckich.
W dobie renesansu wysoki poziom obok literatury osiągnęła muzyka. Na Wawelu powstał stały dwór. Muzyka rozwijała się przede wszystkim w oparciu o mecenat dworu królewskiego. Wielkim miłośnikiem ówczesnych kompozycji był Zygmunt I. Najwybitniejszym kompozytorem był Mikołaj Gomółka, twórca melodii do Psalmów Kochanowskiego.
Najważniejsze daty:
1505- Sejm uchwala konstytucję "Nihil novi", gwarantującą szlachcie udział w kierowaniu państwem.
1515- Jagiellonowie zawierają z Habsburgami układ w Wiedniu. Poślubieni sobie potomkowie tych dynastii dziedziczą duże obszary Europy Środkowej. Korona Węgier i Czech ma przypaść Ludwikowi Jagiellończykowi, mężowi Marii Habsburskie, w razie jego śmierci ma ona przejść na jego siostrę Annę.
1525- Zakon Krzyżacki zostaje rozwiązany
1526- W bitwie z Turkami pod Mohaczem ginie Ludwik Jagiellończyk Habsburgowie zajmują Czechy i północną część Węgier.
1543- Zostaje opublikowane dzieło Mikołaja Kopernika.
1569- Zygmunt August w obliczu bezpotomnej śmierci, doprowadza to do zawarcia unii realnej między Polską a Litwą w Lublinie.
1572- Zygmunt August umiera nie uregulowawszy kwestii następstwa tronu
1573- Pierwsza wolna elekcja. Szlachta wybiera na króla Polski Francuza Henryka Walezego
Wiek klęski
W wieku XVIII polska gospodarka wyraźnie zwolniła, a nasza moneta została wyparta przez pieniądze niderlandzkie i niemieckie. Podczas gdy Zachód przygotowywał się do rewolucji przemysłowej (jej początek przypada na lata 80. XVIII wieku), nasz kraj nie potrafił się wyrwać z okowów feudalizmu. Były oczywiście także obiektywne przyczyny tego stanu rzeczy: wojny prowadzone przez Polskę w XVIII wieku (choćby wojna północna w latach 1700-1720) uderzyły w oświatę - została zniszczona sieć szkół, co nie pozostało bez wpływu na stan umysłów ówczesnych elit. Rzeczpospolita szlachecka czasów saskich trwoniła zaś dorobek poprzednich pokoleń.
Nie mam jednoznacznego zdania na pytanie postawione w temacie. Pomimo niewątpliwej potęgi państwa Polskiego, ogromnych granic i postępu jaki uczyniło państwo podczas panowania Zygmunta Augusta i jego żony, mam mieszane uczucia. Rozwój zaczął się równie szybko i niespodziewanie, co skończył. Polska po (kilkunastu)latach świetności znów odeszła w cień innych państw Europy. Państw, które swoje dobre czasy miały przed „złotym wiekiem” naszej ojczyzny, jak i po nim.
Bibliografia:
1. „Dawna Polska” M. Bogucka; Wydawnictwo TRIO; Warszawa 1998
2. „Szlachta polska XVI wieku” A. Wyczański; Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 2001
3. „Reformacja, kontrreformacja, tolerancja” J. Tazbir; Wydawnictwo Dolnośląskie; Wrocław 1996
4. „Ściągi dla licealistów” K. Dudek; Wydawnictwo PUNKT; Warszawa 1991
5. „Szkolny Przewodnik Multimedialny” Historia na cd z serii „Wielka Powtórka”
9. eszkoła.pl
10. WWW.wikipedia.pl
11. wprost.pl