10. Inne pozasądowe instytucje orzekające (quasi-sądy) w PRL do 1956 r. (arbitraż gospodarczy, zakładowe komisje rozjemcze, kolegia ds. wykroczeń)
Arbitraż gospodarczy
Arbitraż gospodarczy w Polsce Ludowej był przymusową metodą rozstrzygania sporów pomiędzy jednostkami gospodarki uspołecznionej (na wzór ZSRR). Arbitraż wprowadzono dekretem z 1949 r. Utworzone zostały okręgowe komisje arbitrażowe - po jednej w każdym województwie oraz Główna Komisja Arbitrażowa.
Podkreślano, że państwowy arbitraż gospodarczy został powołany w celu zapewnienia dyscypliny w wykonywaniu narodowych planów gospodarczych. Organy arbitrażu nie były organami administracji, nie były sądami. Miały charakter quasi-sądowy.
W 1975 r. rozszerzono kompetencję państwowego arbitrażu gospodarczego - w szczególności w nadzór nad niektórymi elementami działalności gospodarczej. Ponadto: stanowił nadzór nad obsługą prawną jgu, wykonywał tzw. sygnalizację o uchybieniach w działalności jgu.
Postępowanie arbitrażowe odbywało się w formie procesowej, było dwuinstancyjne.
Zakładowe komisje rozjemcze. Komisje odwoławcze
Zakładowe komisje rozjemcze zostały powołane do rozstrzygania spraw ze stosunku pracy. Tworzone były w większych przedsiębiorstwach uspołecznionych, a dla mniejszych zakładów pracy - przy terenowych organach związków zawodowych.
Komisje składały się wyłącznie z niefachowców, pracowników danego przedsiębiorstwa, powoływanych wspólnie przez dyrektora oraz posłuszne związki zawodowe.
Zupełną fikcją była niezależność ZKR-ów - faktycznie orzekały one pod dyktando dyrektora przedsiębiorstwa. Mimo to nie likwidowano ich, bowiem władzy zależało na blokowaniu dostępu do bardziej niezależnych sądów.
Wejście w 1974 r. w życie kodeksu pracy utrwaliło i rozszerzyło zasadę rozpatrywania spraw związanych ze stosunkiem pracy przez organy społeczne. Oprócz ZKR-ów powołane zostały komisje odwoławcze do spraw pracy. Komisje te tworzono przy terenowych organach administracji państwowej. Orzekały w składzie sędziego sądu powiatowego oraz dwóch członków komisji. Posiedzenia tych komisji łatwo zamieniały się w miejsca kłótni i awantur urągających powadze instytucji. Do kompetencji komisji należały m.in. odwołania od wypowiedzenia umów o pracę, pewne roszczenia odszkodowawcze.
Kolegia ds. wykroczeń
W 1951 r. powołano kolegia karno-administracyjne. W 1971 r. zmieniono ich nazwę na kolegia ds. wykroczeń. Umieszczone były w resorcie spraw wewnętrznych. Nadzór miał MSW.
Członków kolegiów wybierała rada narodowa na okres 4 lat. W praktyce były instytucją dyspozycyjną wobec MSW toteż miały bardzo złą opinię w społeczeństwie. Uważane były za organ represyjny. Opinia ta pogłębiła się w okresie stanu wojennego

11. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w PRL

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) - organ bezpieczeństwa wewnętrznego o statusie ministerialnym, zorganizowany na polecenie i pod dyktando władz radzieckich w powojennej Polsce. Odpowiedzialne za masowe krwawe represje na obywatelach w okresie stalinizmu. W terenie Ministerstwo reprezentowały podległe mu Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, dlatego potocznie te instytucje były określane skrótem UB.
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego odpowiedzialne było m.in. za wywiad wewnętrzny i zewnętrzny, kontrwywiad, działalność antypaństwową w kraju jak i poza jego granicami, ochronę rządu, ochronę i nadzór łączności cywilnej i rządowej, kontrolę nad terenowymi organami rządowymi, kontrolowało Milicję Obywatelską, więzienia i zakłady poprawcze, Straż Pożarną oraz Wojska Ochrony Pogranicza.
Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych wraz z przyjęciem stalinowskiej tezy o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę budowy socjalizmu, działalność tajnej policji politycznej MBP coraz częściej i głębiej ingerowała w różne strefy życia społecznego. Procesy publiczne, podczas których stawiani przed sądem byli m.in. członkowie Polski Podziemnej, oskarżani przez śledczych z MBP o tak absurdalne czyny jak współpraca z Gestapo, szpiegostwo, sabotaż itp.
Sekcja śledcza wsławiła się brutalnymi torturami. Sekcja kartotek - zapoczątkowała tworzenie teczek dotyczących każdego z mieszkańców potencjalnie uznanego za wroga. Sekcja cenzury - dokonywała kontroli korespondencji. Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk kontrolował działalność wydawniczą i kulturalną.
Po 1948 r. do zadań MBP należała inwigilacja wewnątrz szeregów partyjnych i demaskowanie wrogów.
Efektem zmian, jakie nastąpiły w organach bezpieczeństwa po grudniu 1953 r. (sprawa Światły) był Dekret Rady Państwa na mocy którego zniesiono Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, a na jego miejsce powołano Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego pozostał w kształcie niezmienionym aż do 1956 r., kiedy to większość jego funkcjonariuszy przeszła do pracy w utworzonej w MSW Służbie Bezpieczeństwa.

12. Kontrwywiad wojskowy w PRL
We wrześniu 1944 r. utworzono Zarząd Informacji Naczelnego Dowództwa WP, który kilka miesięcy przekształcono w Główny Zarząd Informacji WP.
Wśród licznych zadań typu operacyjnego znajdowały się również zadania w zakresie prowadzenia postępowań przygotowawczych, do czego powołany był Oddział Śledczy GZI. Oddział ten sam prowadził sprawy o szpiegostwo, o przestępstwa natury politycznej, kontrolował inne organa informacji. W GZI istniał Wydział Specjalny (kontrwywiad w kontrwywiadzie), który posiadał uprawnienia do rozpracowywania wszystkich żołnierzy bez względu na stopień, zaszeregowanie.
Do służby w organach kontrwywiadu przyjmowano oprócz oficerów radzieckich i polskich - również osoby bez żadnego przygotowania. Osoby te dobierano wyjątkowo starannie - inteligentne, właściwe go pochodzenia społecznego. Część z nich poddawano szkoleniom, wszystkich wychowywano w duchu ślepego posłuszeństwa względem przełożonych. Odzwyczajano od samodzielnego krytycznego myślenia.
Informacja Wojskowa nastawiona była na wyszukiwanie rzeczywistych i urojonych wrogów ustroju komunistycznego, których należało likwidować. W celu wymuszenia przyznania się do winy współpracy z imperialistami stosowano potworne tortury fizyczne i psychiczne. Informacja Wojskowa prowadziła aresztowania i śledztwa wręcz masowo, a ich efektem były sfingowane procesy i mordy na niewinnych ludziach.
GZI mógł prowadzić śledztwa nie tylko w sprawach osób wojskowych, ale także osób cywilnych. Były one równie okrutne.
Po śmierci Stalina rozwiązano GZI i powołano Wojskową Służbę Wewnętrzną. Zadania WSW były takie jak GZI.: kontrwywiadowcza ochrona wojska i państwa, zapobieganie i wykrywanie przestępstw, kontrola przestrzegania dyscypliny przez wojskowych. W sposób zasadniczy zmieniły się metody pracy: niebyło paranoicznego poszykowania wrogów ustroju. I ścigania ludzi myślących nieco inaczej niż władza. W 1990 r. WSW rozwiązano.

9. Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym

Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym powołana została w 1945 r. z inicjatywy Komisji Centralnej Związków Zawodowych. Komisja funkcjonowała jako jeden organ centralny z delegaturami terenowymi. Członkowie Komisji nie musieli posiadać jakiegokolwiek wykształcenia. Znaleźli się w niej nawet ludzie z marginesu społecznego.
Formalnie Komisja powołana była jako organ do wykrywania i ścigania przestępstw naruszających interesy gospodarcze. Wszystkie organy państwowe były ustawowo zobowiązane do wykonywania postanowień Komisji. Członkowie Komisji władni byli przesłuchiwać, dokonywać rewizji, dokonywać cenzury przesyłek a nawet tymczasowo aresztować.
Dekret z 1945 r. stanowił, że w sprawach ściganych przez Komisję Specjalną orzekają sądy. Jednak Komisja mogła nie kierować sprawy do sądu, natomiast sprawcę mogła kierować do obozu pracy (co było nadużywane w przestępczy wręcz sposób). Funkcjonowanie Komisji nosiło znamiona represji skierowanej nie na czyny a na konkretne osoby.
W 1947 r. Komisja zyskała nowe kompetencje - uprawnienia do zajmowania majątku jako zabezpieczenie grzywny, prawo do wymierzania wysokiej grzywny, orzekania przepadku towarów, urządzeń przedsiębiorstwa.
W przypadku skierowania sprawy do sądu - orzekano w trybie doraźnym a kary np. za spekulację mogły sięgać od 3 lat do kary śmierci.
W 1950 r. odebrano Komisji dotychczasowe uprawnienia śledcze, przekształcając ją w organ orzekający na wniosek prokuratora. Orzeczenia Komisji były wydawane bez wysłuchania obwinionego, bez udziału obrońcy, jedynie na podstawie dowodów dostarczonych przez prokuratora.
Komisja została zlikwidowana dekretem z 1954 r. Przez cały okres swego funkcjonowania była organem typowo inkwizycyjnym, którego funkcjonowanie było sprzeczne z Konstytucją. Była organem represji.

8. Sąd Najwyższy w PRL

Konstytucja PRL mówiła, że Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich sądów w zakresie orzekania. W praktyce do 1962 r. istniały jeszcze: Najwyższy Sąd Wojskowy, Trybunał Ubezpieczeń Społecznych.
SN składał się z Pierwszego Prezesa, Prezesów stojących na czele izb i z sędziów. SN był „wybierany” raz na 5 lat. Jego kadencyjność miała zapewnić dyspozycyjność sędziów.
W 1962 r. SN podzielony został na cztery izby:
Izba* Cywilna
Izba Karna*
Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych*
Izba* Wojskowa
SN był II instancją od orzeczeń sądów wojewódzkich, ponadto rozpatrywał rewizje nadzwyczajne, uchwalał wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej. Udzielał odpowiedzi na pytania prawne sądów niższej instancji.
Szczególną rolę odgrywała wykładnia prawa dokonywana przez SN. SN mógł interpretować zarówno indywidualne, konkretne sprawy, ale też uchwalał zasady prawne.
Kontrowersyjne były również „wytyczne”, które miały zapewnić jednolitość orzecznictwa wszystkich sądów PRL w sprawach karnych i cywilnych. Generalnie orzecznictwo SN odgrywało rolę pozytywną w kształtowaniu judykatury sądów powszechnych, zwłaszcza w sprawach cywilnych.

7. Inne sądy szczególne (specjalne sądy karne, Najwyższy Trybunał Narodowy, sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, Naczelny Sąd Administracyjny)
Specjalne sądy karne
Dekretem z września 1944 r. zapowiedziano tworzenie w każdym okręgu sądu apelacyjnego po jednym specjalnym sądzie karnym. Przy sądach karnych funkcjonowały prokuratury specjalnych sądów karnych.
Specjalne sądy karne były kompetentne do orzekania we wszystkich sprawach o zbrodnie i umyślne występki popełnione po 31 sierpnia 1939 r. Sądy te zostały zlikwidowane w 1946 r., a właściwymi stały się sądy okręgowe w składzie ławniczym.
Najwyższy Trybunał Narodowy
NTN ustanowiony w 1946 r. powołany był do sądzenia zbrodniarzy wojennych oraz osób odpowiedzialnych za faszyzację życia państwowego oraz klęskę wrześniową. W praktyce przed NTN odpowiadali zbrodniarze hitlerowscy, pozostali odpowiadali przez specjalnymi sądami karnymi.
Dołączenie do kompetencji NTN spraw o faszyzację życia w II RP uznaje się za wyjątkową perfidię władz - gdyż sprawy te nie miały nic wspólnego z faszyzmem niemieckim.
NTN był zrównany z Sądem Najwyższym. Sędziów powoływało Prezydium KRN. Orzekał w składzie trzech sędziów zawodowych i czterech ławników. Wyroki były ostateczne, ale dopuszczalna była kasacja.
Po 1948 r. NTN zaprzestał działalności, chociaż formalnie nie został zniesiony. Sprawy dalej były rozpatrywane przez sądy powszechne.
Sądy pracy i ubezpieczeń społecznych
Na szczeblu wojewódzkim funkcjonowały okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych, a jako instancja wyższa Trybunał Ubezpieczeń Społecznych. Sądy te rozpatrywały spory pomiędzy obywatelami a organami administracji państwowej wydającymi decyzje w sprawach rent i zaopatrzeń z ubezpieczenia. Przedmiot orzeczeń stanowiły decyzje administracyjne - był to więc szczególny rodzaj sądów administracyjnych.
Przedwojenne sądy pracy zostały zlikwidowane a sprawy z zakresu prawa pracy zostały przekazane do kompetencji sądów powszechnych. W 1954 r. sprawy z prawa pracy przekazano utworzonym wówczas zakładowym komisjom rozjemczym.
Zasadnicza reforma nastąpiła 1974 r. W życie wszedł kodeks pracy. Ukształtowały się okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, zlikwidowano Trybunał Ubezpieczeń Społecznych. Okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych utworzone zostały po jednym w każdym województwie. Struktura była analogiczna do sądów wojewódzkich powszechnych.
Naczelny Sąd Administracyjny
Istotą sądownictwa administracyjnego jest kontrola legalności działań administracji publicznej.
Po II wojnie światowej władze komunistyczne nie wznowiły działalności sądów administracyjnych. W totalitarnym systemie sądownictwo administracyjne było nie do pomyślenia. Oficjalne doktryny głosiły, że organy państwa realizują wolę ludu pracującego i w związku z tym nie ma rozbieżności między interesem ogółu a interesem organy państwowego. Sądownictwo administracyjne przywrócono dopiero u schyłku komunizmu.
W 1980 r. powołany został NSA i utworzone jego ośrodki zamiejscowe. Postępowanie było jednoinstancyjne. NSA podlegał Sądowi Najwyższemu (rewizje nadzwyczajne od orzeczeń NSA). Sędziowie powoływani byli przez Radę Państwa na stałe (nieodwoływalni). NSA miało prawo badać jedynie legalność decyzji, a nie jej celowość, sprawiedliwość. W praktyce jednak NSA często ingerował w treści merytoryczne zaskarżanych decyzji, jeśli wymagało tego poczucie sprawiedliwości.
Trybunał Konstytucyjny
Z oczywistych przyczyn politycznych nie było możliwe powołanie TK przez kilkadziesiąt lat systemu komunistycznego w Polsce. Dopiero kryzys władzy komunistycznej w połowie lat osiemdziesiątych wymusił zmianę stanowiska.
TK rozpoczął funkcjonowanie w 1986 r. Orzekał o zgodności ustaw z konstytucją oraz ustalał powszechną wykładnię prawa. TK nie jest sądem.
Trybunał Stanu
TS to sąd szczególny, przed którym można było pociągnąć do odpowiedzialności konstytucyjnej Prezydenta, członków rządu i innych władz centralnych. W Polsce Ludowej TS powołany został dopiero w 1982 r.

6. Sądy wojskowe w PRL
Nową organizację wojskowego wymiaru sprawiedliwości ogłosił PKWN w 1944 r. (Prawo o ustroju Sądów Wojskowych i Prokuratury Wojskowej). Rozkazem Ministra Obrony Narodowej utworzono wojskowe sądy rejonowe, które powstały na terenie każdego województwa. Sądy te pomyślane jako tymczasowe, faktycznie przetrwały prawie 10 lat. Formalna niezawisłość sędziowska faktycznie była fikcją.
Sądy wojskowe orzekały w składzie ławniczym bądź zawodowym. Stanowiska sędziów i prokuratorów wojskowych obsadzano ludźmi specjalnie przygotowywanymi w Oficerskiej Szkole Prawniczej. Kursy takie trwały od kilku miesięcy do 2 lat. Przy naborze do takiej szkoły kandydatom nie stawiano żadnych warunków.
W pierwszym dziesięcioleciu prawie wszystkie najważniejsze stanowiska zajmowali oficerowie radzieccy. Wojskowi sędziowie Polacy na ogół bez zastrzeżeń przyjmowali radzieckie metody.
Do właściwości tych sądów należały sprawy osób cywilnych w zakresie podległym sądownictwu wojskowemu.
Sądy wojskowe zbierały tragiczne żniwo - masowo orzekano wyroki śmierci lub wyjątkowo długotrwałe i surowe kary więzienia. Żołnierzy AK skazywano na karę śmierci za samą przynależność do stowarzyszenia. Również osoby cywilne nie uniknęły okrucieństwa tych sądów.
Na porządku dziennym było łamanie praw człowieka, zasad praworządności, tortury, wymuszone przyznania się do winy, braki dowodów rzeczowych, brak możliwości powoływania świadków wskazywanych przez oskarżonego, niedopuszczanie obrońców.

5. Udział czynnika ludowego w wymiarze sprawiedliwości w PRL

Udział ławników w sądach przewidywało wiele aktów prawnych, w tym tzw. mały kodeks karny. Początkowo ławnicy sądzili w sądach wojskowych i specjalnych sądach karnych oraz postępowaniach doraźnych. Rozszerzanie udziału ławników nastąpiło w 1949 r.
Poprzez instytucję ławników komuniści nasycali sądy ludźmi dyspozycyjnymi, którzy nie musieli spełniać jakichkolwiek wymogów stawianych ustawowo sędziom. Nie wymagano od nich kwalifikacji, wykształcenia, doświadczenia. Jednocześnie dwaj odpowiednio dobrani sędziowie ławnicy mogli skutecznie przegłosować w sprawie sędziego zawodowego. Ławników powoływały rady narodowe. Kadencja ławników była początkowo roczna, później dwuletnia a następnie trzyletnia. Miało to zapewnić posłuszeństwo ławników wobec władz komunistycznych.
Ławnicy uzyskali wszystkie uprawnienia sędziowskie z wyjątkiem przewodniczenia rozprawie. Stopniowo udział ławników w sądach ulegał rozszerzeniu. Generalną zasadą stał się udział ławników w sądach powszechnych I instancji (w prawie cywilnym i karnym). Sąd II instancji zawsze był zawodowy.
Szybko okazało się, że udział ławników w postępowaniu cywilnym stanowi nieporozumienie, zwłaszcza gdy wykazywali większą aktywność. Ławnicy byli po prostu nieprzygotowani merytorycznie, a prawo i procedury cywilne były zbyt trudne i zawiłe.
Po przełomie październikowym w 1956 r. nastąpiła fala krytyki instytucji ławników - uznano, że szkodzą oni wymiarowi sprawiedliwości. Zmienione przepisy pozwalały na wyznaczanie do spraw zawiłych składu wyłącznie zawodowego. W rezultacie sporo postępowań cywilnych toczyło się bez udziału prawników. Jednak system ławniczy trwał w Polsce do końca czasów komunistycznych.

4. Szkolenie prawników w trybie specjalnym w PRL

W okresie, kiedy władza komunistyczna nie była jeszcze utrwalona nie widziano przeszkód by w wymiarze sprawiedliwości zatrudniano przedwojenną kadrę. Komuniści bardzo szybko przejęli kontrolę nad sądownictwem specjalnym, ale sądownictwo powszechne i prokuratury dopiero trzeba było uczynić posłusznymi.
Wprowadzono dekretami takie zmiany, które prowadziły do likwidacji niezawisłości sędziów i niezależności sądownictwa. Między innymi zniesiono zakaz przynależności do partii, wprowadzono pojęcie rękojmi.
Zrodziła się koncepcja nadzwyczajnego mianowania sędziów, którzy byli by sędziami równorzędnymi sędziom zawodowym, ale bez konieczności długotrwałego kształcenia uniwersyteckiego, które uznano za niebezpieczne. W styczniu 1946 r. wydano odpowiedni dekret.
Konsekwencją tego dekretu było utworzenie przez Ministra Sprawiedliwości sześciu średnich szkół prawniczych. Kandydaci musieli mieć ukończone 24 lata. Zgłoszenia przyjmowano jedynie z polecenia partii politycznych, związków zawodowych i innych organizacji. Nie było warunków co do poziomu wykształcenia - zdarzali się więc kandydaci z niepełnym podstawowym.
Kursy w tych szkołach trwały od 6 do 15 miesięcy i miały na celu praktyczne przygotowanie słuchaczy do zawodu oraz gruntowne szkolenie ideologiczne. Łącznie te kursy ukończyło ponad 100 słuchaczy, którzy znaleźli zatrudnienie na stanowiskach sędziowskich i prokuratorskich.
Z czasem zrodziła się koncepcja powołania kursów, które nosiły by miano szkół wyższych. W 1948 r. powołano Centralną Szkołę Prawniczą. Zasady naboru były podobne jak w przypadku szkół średnich, wymagano jednak wykształcenia średniego. Wszystkie przedmioty wykładano zgodnie z założeniami marksizmu i leninizmu. Nauka trwała 2 lata. W 1950 r. szkołę przekształcono w Wyższą Szkołę Prawniczą, która trwała do 1953 r.

3. Sądy tajne w PRL

Sądy tajne funkcjonowały w ramach sądownictwa powszechnego. Pełna ich historia nie jest znana, wymaga badań. Często działały na terenie więzień i były nazywane „sądami kiblowymi”. W Warszawie sąd taki działał początkowo w ministerstwie sprawiedliwości. Jego skład ciężko by nazwać sędziowskim - składały się bowiem z urzędników, którzy wydawali wyroki w najcięższych sprawach.
Komisja powołana w 1956 roku stwierdziła że było to nadużycie, iż wyroki zapadały poza sądem i jako takie nie są wyrokami sądowymi. Utworzenie warszawskiego sądu tajnego wiązało się z teorią stalinowską o nieuniknionym zaostrzeniu się walki klasowej w miarę postępów budownictwa socjalizmu. Wrogów tych trzeba było zniszczyć wytaczając im procesy o szpiegostwo, o zbrodnie hitlerowskie czy o faszyzacje II RP.
Sądy te orzekały w składzie trzech zawodowych lub ławników. Na sędziów wywierano presje. Zastępca Prokuratora generalnego Henryk Podlaski jawnie dyktował swoją wolę przy wydawaniu wyroków, na zebraniach publicznie szkalował sędziego który wydał jego zdaniem za łagodny wyrok. Zdarzało się że sztucznie rozdzielano sprawy aby ze współoskarżonych tworzyć świadków.
Występowały nadużycia w prawie do obrony i zasady bezpośredniości przez przekształcenie przewodu sądowego w odczytywanie akt śledztwa. Zdarzało się że fabrykowano dowody albo były usuwane z akt sprawy karty z niewiarygodnymi zeznaniami.
Surowość kar była drastyczna. Organizacja ta naruszała fundamentalne zasady wymiaru sprawiedliwości. Nie funkcjonowała tutaj zasada domniemania niewinności, sąd nie dążył do wykrycia prawdy obiektywnej, mógł zaś ograniczyć się do ustalenia prawdy względnej. Do wydania wyroku wystarczyło wykazać ogólny związek oskarżonego z czynem. W przesłuchaniach stosowano tortury.
W połowie 1957 r. podjęto decyzję o wyciszeniu całej sprawy sekcji tajnej, zwłaszcza, że najcięższych zbrodni dopuścili się ludzie najbardziej oddani partii

2. Ustrój sądów powszechnych po 1951 r.
Zasadnicza reorganizacja sądownictwa powszechnego nastąpiła ustawami z lipca 1950 r. Sądy przystosowano do podziału administracyjnego i utworzono:
Sąd Najwyższy
Sądy Wojewódzkie
Sądy Powiatowe (od 1975 r. rejonowe).
Takie przystosowanie do podziału administracyjnego miało umożliwić ścisłą kontrolę władzy politycznej i państwowej nad sądami.
Sądy powiatowe - większość spraw cywilnych i karnych w I instancji, ponadto: udzielanie pomocy sądowej innym sądom, prowadzenie ksiąg wieczystych, postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych i in. Większe sądy dzieliły się na wydziały karne i cywilne, ponadto były wydziały dla nieletnich. W 1975 w związku z likwidacją powiatów sądy przekształcono na sądy rejonowe.
Sądy wojewódzkie - analogiczna struktura jak w sądach powiatowych, z tym, że zawsze dzieliły się na wydziały: Cywilne dla spraw I i dla spraw II instancji, karne dla spraw I i dla spraw II instancji oraz inne. Sądy wojewódzkie były przede wszystkim sądami II instancji w stosunku do orzeczeń sądów powiatowych. W sprawach trudnych - były sądami I instancji.
Sąd Najwyższy - II instancja od orzeczeń sądów wojewódzkich, ponadto rozpatrywał rewizje nadzwyczajne, udzielał odpowiedzi na pytania sądów niższej instancji, uchwalał wytyczne wymiaru sprawiedliwości.
Do zadań wymiaru sprawiedliwości należało teraz: ochrona ustroju, ochrona mienia społecznego i dopiero na końcu - ochrona praw obywateli. Sądy miały wychowywać obywateli w duchu wierności Polsce Ludowej.
Zmiany ustroju sądów potwierdzone zostały w Konstytucji z 1952 r., która oddawała prokuraturze nadzór nad sprawowaniem praworządności oraz głosiła zasadę wybieralności sędziów i ławników. Tak naprawdę sędziowie byli nie wybieranie lecz powoływani przez Radę Państwa na czas nieoznaczony lub na 5 lat w przypadku SN. Kadencyjność sędziów SN naruszała zasadę niezawisłości, czyniąc z nich narzędzie partii.

1. Ustrój sądów powszechnych do 1950 r.

Komuniści obejmujący władzę w 1944 r., aby stworzyć pozory legalizmu, zdecydowali się zachować w zakresie sądownictwa zewnętrzne oznaki ciągłości prawnej. Utrzymano więc ustrój sądów powszechnych z okresu II RP.
Podstawą ustroju sądów z okresu II RP było rozporządzenie Prezydenta PR z 1928 r. „O ustroju sądów powszechnych”. Podział na okręgi sądowe nie pokrywał się z podziałem administracyjnym. Miało to wzmocnić niezależność sądów od władz administracyjnych. Struktura i hierarchia sądów przedstawiała się tu następująco:
Sąd Najwyższy + prokurator SN
Sądy Apelacyjne + prokurator SA
Sądy Okręgowe + prokurator SO
Sądy Grodzkie
Sądy grodzkie - sądy I instancji w drobnych sprawach cywilnych i karnych. Orzekały w składzie jednoosobowym, przysługiwało odwołanie do sądów okręgowych oraz kasacja do SN.
Sądy okręgowe - sądy I instancji w ważniejszych spawach cywilnych i karnych oraz II instancji w stosunku do orzeczeń sądów grodzkich. Orzekały w składzie trzyosobowym bądź jednoosobowo. Dzieliły się na wydziały.
Sądy apelacyjne - sądy II instancji dla sądów okręgowych. Wyjątkowo mogły orzekać jako I instancja. Orzekały w składzie trzy- lub jedno-osobowym. Dzieliły się na wydziały.
Sąd Najwyższy - stał na czele sądownictwa powszechnego. Z sądami powszechnymi powiązany był za pośrednictwem środków odwoławczych. Rozpatrywał kasacje od orzeczeń sądów apelacyjnych i okręgowych.
Sądy w zasadzie sądziły w składach zawodowych, bez udziału ławników, jako osób nie przygotowanych do zawodów prawniczych.
Były dwa środki odwoławcze: apelacja - do sądu apelacyjnego i kasacja od prawomocnego wyroku II instancji - do Sądu Najwyższego. W apelacji można było podnosić wszystkie zarzuty (co do naruszenia prawa, błędnego ustalenia stanu faktycznego, błędny wyrok). W kasacji - można było zarzucić złamanie prawa (np. naruszenie prawa do obrony).

Komuniści obejmujący władzę w 1944 r., aby stworzyć pozory legalizmu, zdecydowali się zachować w zakresie sądownictwa zewnętrzne oznaki ciągłości prawnej. Utrzymano więc ustrój sądów powszechnych z okresu II RP.
Podstawą ustroju sądów z okresu II RP było rozporządzenie Prezydenta PR z 1928 r. „O ustroju sądów powszechnych”. Podział na okręgi sądowe nie pokrywał się z podziałem administracyjnym. Miało to wzmocnić niezależność sądów od władz administracyjnych. Struktura i hierarchia sądów przedstawiała się tu następująco:
Sąd Najwyższy + prokurator SN
Sądy Apelacyjne + prokurator SA
Sądy Okręgowe + prokurator SO
Sądy Grodzkie
Sądy grodzkie - sądy I instancji w drobnych sprawach cywilnych i karnych. Orzekały w składzie jednoosobowym, przysługiwało odwołanie do sądów okręgowych oraz kasacja do SN.
Sądy okręgowe - sądy I instancji w ważniejszych spawach cywilnych i karnych oraz II instancji w stosunku do orzeczeń sądów grodzkich. Orzekały w składzie trzyosobowym bądź jednoosobowo. Dzieliły się na wydziały.
Sądy apelacyjne - sądy II instancji dla sądów okręgowych. Wyjątkowo mogły orzekać jako I instancja. Orzekały w składzie trzy- lub jedno-osobowym. Dzieliły się na wydziały.
Sąd Najwyższy - stał na czele sądownictwa powszechnego. Z sądami powszechnymi powiązany był za pośrednictwem środków odwoławczych. Rozpatrywał kasacje od orzeczeń sądów apelacyjnych i okręgowych.
Sądy w zasadzie sądziły w składach zawodowych, bez udziału ławników, jako osób nie przygotowanych do zawodów prawniczych.
Były dwa środki odwoławcze: apelacja - do sądu apelacyjnego i kasacja od prawomocnego wyroku II instancji - do Sądu Najwyższego. W apelacji można było podnosić wszystkie zarzuty (co do naruszenia prawa, błędnego ustalenia stanu faktycznego, błędny wyrok). W kasacji - można było zarzucić złamanie prawa (np. naruszenie prawa do obrony).

---