TADEUSZ DREWNOWSKI- LITERATURA OLSKA 1944- 1989. PRÓBA SCALENIA

WSTĘP

• Tomasz Burek Jaka historia literatury jest nam dzisiaj potrzebna? 1979

• literatura jako historia arcydzieł

• arcydzieło jako środek na totalitaryzm

****************************************************************

NOWA CAŁOŚĆ, NOWA JAKOŚĆ

• 1946- nowe wydanie Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego ze wstępem G. H.- Grudzińskiego

• 1947- uchwała emigracji o niepublikowaniu w kraju, 1956- potwierdzenie

Ośrodki emigracyjne

• Londyn

• oskarżany o epigonizm i wymieranie

• bojkot kraju

• Rzym

• „Kultura”- wyrosła z „Buntu Młodych”, „Polityki” i pism armii Andersa

• wyśmianie bojkotu kraju

• Nr 19 produkuje- I utwór socrealistyczny

• Lament papierowej głowy- I utwór odwilżowy

• Herbert dzielił pisarzy na lewo- i prawo- brzeżnych względem Bugu

• Sennik współczesny Konwickiego- wg Miłosza powieść o winie

Obnażanie stalinizmu po II wojnie światowej:

• Herling- Grudziński Inny świat

• Józef Czapski Na nieludzkiej ziemi

• Czesław Miłosz Zniewolony umysł

• Ważyk Poemat dla dorosłych

• Woroszylski Dziennik węgierski

• Kazimierz Brandys, Matka Królów, Nierzeczywistość

• Różewicz, Nic w płaszczu Prospera, Wyszedł z domu

• Vincenz Dialog z Sowietami

• Andrzejewski Apelacja, Miazga

• dzienniki Dąbrowskiej

• Konwicki Mała Apokalipsa

• Herbert Raport z oblężonego miasta

• Kołakowski Główne nurty marksizmu

• Kapuściński Imperium

Emigracja marcowa 1968:

• Sławomir Mrożek

• Jan Kott

• Witold Wirpsza

• Maria Kurecka

• Leszek Kołakowski

• Krzysztof Pomian

• Adam Tarn

• Stanisław Wygodzki

• Jerzy Pomianowski

• Arnold Słucki

• Włodzimierz Odojewski

Zbliżenie emigracji i kraju:

• Mrożek publikujący cały czas i wystawiający w kraju

• teksty ocenzurowne w kraju wydawane za granicą (Andrzejewski, Marek Nowakowski, Kazimierz Orłoś, Bogdan Madej, Józef Hen)

****************************************************************

POGRANICZA

POGRANICZE EPOK

• historia:

• 22 czerwca 1941- ZSRR wstępuje do koalicji antyhitlerowskiej

• 1941- pakt Sikorski- Majski; II Korpus armii Andersa (80tys)

• 1943- Wanda Wasilewska i Alfred Lampe występują z prośbą stworzenia „centralnego ośrodka dla spraw polskich”→ powstaje Związek Patriotów Polskich

• 1945- powstaje Rząd Tymczasowy

• 12 czerwca 1945- rozmowy Londynu i premiera Mikołajczyka w Moskwie

• ustalenia jako akt łaski dały 4 teki legalnemu Rządowi londyńskiemu

• 1945- moskiewski proces przeciwko 15 polskim przywódcom politycznym (Okulnickiemu i towarzyszom)

• powstaje PSL z SL; ściągają do niego byłe leśne oddziały wojskowe; działalność ich nie przyniosła jednak wiele dla kraju, brak kompromisów ze strony Mikołajczyka (Gomułka: „władzy nie oddamy”)

• teksty:

• Kazimierz Wierzyński Do sumienia świata- sarkastyczny protest przeciw pozostawieniu przez świat Polski na pastwę ZSRR i traktatów powojennych

• sytuacja społeczna:

• obawa przed kołchozami i 17 republiką

• protest wobec zajmowania ziemi

• ogólny witalizm i energia po skończonej wojnie

• szaber i agresja w stosunku do mniejszości narodowych

• rewolucja, ale:

• łagodna jak szyba łabędzia (Różewicz Rachunek 1946)

• wykorzystanie wywłaszczenia fabryk i ziemian dokonanych przez hitlerowców

• wykorzystanie stanu powojennego

• konflikt komunistów krajowych i wojennej emigracji komunistycznej

• różne tradycje SdKPiL i KPP

• Bierut i Gomułka

• 1- pozycja internocjalistyczna- związania z Moskwą

• 2- stanowisko komunizmu narodowego, sprostania rządom we własnym kraju (Gomułka)

• szansa PPS została zaprzepaszczona przez brak polityków konsekwentnych i została ostatecznie połączona z PPR

****************************************************************

KATASTROFIZM I NOWATORSTWO

1944

• historia:

• Manifest lipcowy w Chełmie

• teksty:

• Przyboś Póki my żyjemy

• Jastrun Godzina strzeżona

• Putrament Wojna i wiosna

• Wazyk Serce granatu

• w Lublinie pow. Związek Zawodowy Literatów Polskich

• wyd. „Odrodzenia”

• nowa literatura i kultura tworzona przez twórców ze Wschodu, jednak nie nawiązująca do tej tradycji

• miasta:

• Lublin

• dyr. Ossolineum Jerzy Borejsza pomaga ludziom sztuki i ściąga ich tutaj→ później założyciel „Czytelnika”

• Kraków

• Łódź

• Toruń

1945

• rozwój teatrów

• rozwój czasopism

• „Kuźnica”

• marksistowska, Łódź, Stefan Żółkiewski

• reprezentuje realizm

• „Odrodzenie”

• lewicowe, Kraków (z Lublina), Karol Kuryluk

• „Twórczość

• lewicowe, Kraków, Kazimierz Wyka

• „Nowiny Literackie”

• lewicowe, Kraków, Jarosław Iwaszkiewicz

• „Wieś”

• radykalno- ludowe

• katolickie:

• paxowskie „Dziś i Jutro”

• „Tygodnik Warszawski” (1948- zamknięty i aresztowania redaktorów)

• „Tygodnik Powszechny” (ks. Jan Piwowarczyk, Jerzy Turowicz, wydawała kuria biskupia; współ. Stefan Kisielewski, Jan Józef Szczepański, Stanisław Lem)

• irracjonalizm romantyczny w kwestii etyki i historii, realizm w kwestii stosunku do nowej rzeczywistości

1946

• historia:

• 5 lipca 1946- Rada Ministrów ustala cenzurę; szczególnie dotyka PSL

• działają PIW i Czytelnik

• zamknięto prywatne drukarnie, zabroniono im druku klasyki

• wydawnictwa nie podejmują druku rękopisów zebranych w czasie wojny

• X 1946- Dąbrowska na zjeździe ZZLP atakuje cenzurę, co zostaje uznane za przesadne

• książki:

• Gałczyński Wiersze

• Kazimeirz Wyka Pogranicza powieści

• Różewicz Niepokój

• młodzi prozaicy okupacyjni

• Różewicz Czerwona rękawiczka

• do kraju wracają: Gałczyński, Borowski, Meissner, Fiedler, Słonimski, Tuwim, Pruszyński, Olgierd Terlecki, Adam Tarn, Artur Międzyrzecki

EMIGRACJA

1946

• zał. Instytutu Literackiego i 1 nr „Kultury”→ 1947 Maisons- Laffaite

• postawa „irracjonalnych wartości”

• realizm długiego trwania

• „Wiadomości Polskie” Grydzewskiego w Londynie- zamknięte 1944→ wznowione w 1946 jako „Wiadomości”

• PEN- Club w Londynie zamknięty→ zamieniony na Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie

Katastrofizm nowego świata:

emigracja

• „Kultura”- nowatorstwo sowieckie jest takim samym narzędziem znieczulenia kultury europejskiej jak katastrofizm niemiecki był wcześniej narzędziem jej rozkładu

• Paul Valery Kryzys ducha

• Benedetto Croce Zmierzch cywilizacji

• uważał że system będzie dążył do zniszczenia edukacji→ tymczasem budowano szkoły

• 1949 Janta- Połczyński Wracam z Polski 1948- tekst wywołał skandal, gdyż przedstawiał Polskę, jako kraj, gdzie mimo wszystko dzieje się normalne życie

kraj

• zdumienie Wyki na katastrofizm emigracyjnej

****************************************************************

POGRANICZE POWIEŚCI

• charakterystyka:

• zapotrzebowanie na powieść

• zainteresowanie realizmem (Balzak, Tołstoj)

• Kazimierz Wyka Pogranicze powieści 1948

• zbiór szkiców

• literatura powojenna w kontekście tradycji Dwudziestolecia

• oczekiwanie na realistyczną epicką powieść o wojnie→ najbliższy temu zbiór nowel Wojciecha Żukrowskiego Z kraju milczenia

• kategorie:

• „rozrachunki inteligenckie”

• „powieść o polityce”

• „Pokłon Warszawie”

• powieść o tematyce wiejskiej

• „powieść piastowska”

• tematy Dwudziestolecia i Września

• nikła

• Zofia Nałkowska Węzły życia; (po krytyce autorka tekst wzięła do poprawki)

• Henryk Breza Muryc Jerycha 1946, Niebo i ziemia 1949

• Putrament Sprzysiężenie, Rzeczywistość

• o młodowileńskim środowisku Dwudziestolecia

• min. o Giedroyciu z „Polityki”

• s

• trudna tematyka wojenna

• większość tekstów czeka na odwilż → Polska jesień Szczepańskiego)

• teraz:

• Pruszyński Droga wiodła przez Narwik

• Wańkowicz Bitwa o Monte Cassino

wpływy Dwudziestolecia

• proza psychologiczna

• najobszerniejsza ( w ujęciu Anny Sobolewskiej z Polska proza psychologiczna 1945- 50- najważniejszy nurt tamtego czasu)

• teksty:

• Andrzejewski Noc

• Iwaszkiewicz Nowa miłość, Stara cegielnia

• Adolf Rudnicki Szeksir, Ucieczka z Jasnej Polany

• Stefan Otwinowski Czas nieludzi

• Brandys Miasto niepokonane

• Zawieyski Droga do domu

• drwina

• początek u Gombrowicza i Gałczyńskiego

• omówienie Jeziora Bodeńskiego Dygata

• bohater dzięki francuskiemu paszportowi trafia do obozu dla internowanych

• flirty, towarzystwo dyskusyjne

• bunt przeciw polskości

• Pożegnania 1948- bunt przeciw skonkretyzowanej skamielinie polskiego obyczaju

• diagnozy są nieścisłe, nie uwzględnia emigracji

Tematyka żydowska

• traktowana w szerszej perspektywie (Sandauer, Kazimierz Brandys)

• Adolf Rudnicki (1912- 1990)

• I czytany pisarz holocaustu

• swoją przedwojenna twórczość z perspektywy wojny uznał za bezradną

• pozostała ta sama stylistyka tekstu (nie poszukiwał nowej jak Borowski)

• nadal poetyzacja, patos i liryzm (wytykane mu)

• opowiadania o biedocie żydowskiej i inteligencji: Józef, Koń, Wielki Stefan Konecki, Wniebowstąpienie, Ginący Daniel)

• obraz żyda- kosmolity, który dopiero w obliczu wojny staną przed zagrożeniem

• 1968- wzrost ruchów antysemickich, zamilkniecie Rudnickiego

• Wilhelm Mach Rdza

• pisarz wynaleziony przez Wykę, sekretarz „Twórczości”

• proza psychologiczna

• dojrzewanie klasowej świadomości a egocentryzm

• rozdarta logicznie i krytykowana powieść

****************************************************************

KWESTIA OKUPACJI

• charakterystyka:

• potrzeba nowej stylistyki

• ucieczka od literackości

• formy eseju (Wyka, Czapski)

• teksty:

• odnalezienie archiwum żydowskiego historyka Emanuela Ringelbluma

• zbiory tekstów i wydania grupowe

• kronika okupacyjna Ludwika Landa

• dziennik przewodniczącego Judenratu Adama Czerniakowa

• prof. Ludwik Hirschfeld Historia jednego życia

• dr Marek Edelman Getto walczy

• Zofia Nałkowska

• Węzły życia

• Dzienniki czasu wojny- bezpretensjonalna forma

• Medaliony- praca w Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich

LITERTURA OBOZOWA

• Hannah Aredt Korzenie totalitaryzmu; geneza obozów koncentracyjnych w dziejach imperializmu kolonialnego i kategorii rasy

• „taniec śmierci i handlu” w Jądrze ciemności Conrada

• charakterystyka:

• kontynuacja starej polskiej literatury syberyjskiej „zsyłkowej”

• podział na krajową (hitlerowską) i emigracyjną (sowiecką)

obozy w ZSRR

• tradycja romantyczna uruchomiona tyko u Beaty Obertyńskiej

• o Gułagu

• Anatol Krakowiecki Książka o Kołymie

• dziennikarz i kabareciarz

• odnajdywanie śladów po Polakach, spotkania z Polakami

• zmarł tuż po powrocie z Kołymy i szlaku bojowego

• M. Lenardowicz Pamiętnik z Sołówek

• Witold Olszewski Budujemy kanał

• motywy:

• dzika rosyjska egzotyka

• wschodnia bierność

• inność

• obcość

obozy niemieckie

• więcej tradycji patriotyczno- martyrologicznej

• Niemiec jako barbarzyńca „ucywilizowany”

• teksty:

• Zofia Koszak- Szczucka Z otchłani

• Gustaw Morcinek Listy spod morwy, Listy z Rzymu

• rodzaje tekstów:

• łagry jako kara za grzechy (Kossak- Szczucka, Morcinek)

• morze cierpienia (Dobaczewska Kobiety z Ravensbrueck)

• moralizm, sprzeniewierzenie się kulturze i moralności europejskiej (Rudnicki, Andrzejewsi Apel, Żukrowski Kantata)

• mechanizmy działania instytucji (Nałkowska Medaliony

WŁADYSŁAW BOROWSKI (1922- 1951)

• Byliśmy w Oświęcimiu 1946

• z Januszem Nel Siedleckim i Krystyn Olszewski

• część opowiadań Borowskiego stąd wejdzie potem do Pożegnania...

• Pożegnanie z Marią 1948

• U nas w Auschwitzu

• oparte na listach obozowych do narzeczonej

• nie zdawał sobie sprawy czym są lagry, zanim nie znalazł się w Oświęcimiu

• obóz oszustw

• obraz obozu to obraz przyszłego porządku

• ironia i agresywna stylistyka

• atakowany przez Herlinga- Grudzińskiego za „prowokację moralną” a la Celine; ataki Sandauera, Miłosza,

• behawioryzm, zerwanie z literaturą psychologiczną

• odejście od maksymalizmu etycznego

• kolonialna geneza metod faszyzmu

LEO LIPSKI- Dzień i noc 1957

• krakowski żyd łagry, przez Persję- sparaliżowany, do Palestyny

• łagier przy budowie elektrowni na Wołdze

• motywy:

• człowiek zredukowany do niewolnika

• problem hierarchii obozowej

• perspektywa personalistyczno- egzystencjalna (GHG)

*** Pokolenie 1920 o Polsce walczącej ***

• żółta seria wydawnictwa E. Kuthana

• Bratny Ślad

• Witold Zalewski Nieśmiertelni bohaterowie

• Jerzy Pytlakowski Wielki cień 1946

• metoda:

• bohaterstwo

• wojowanie

• gestapowskie torutry i ich obrzydliwość (→ też wiersze partyzanckie Różewicza)

• konspiratorzy podobni do kacetów u Borowskiego

• twórcy:

• Jan Józef Szczepański Buty

• poezja Różewicza; Opadły liście z drzew...

• Konwicki Rojsty (I jego powieść)

• bohater ucieka z partyzantki przed chaosem wartości

• wywołanie protestów takimi ujęciami

• cenzura wstrzymała: Buty, Polską jesień, Opadły liście z drzew, Rojsty

2

---