TADEUSZ DREWNOWSKI- LITERATURA OLSKA 1944- 1989. PRÓBA SCALENIA

CIEMNOŚCI KRYJĄ ZIEMIĘ

****************************************************************

UPAŃSTWOWIENIE LITERATURY

• historia:

• 20- 23 stycznia 1949- zjazd szczeciński ZLP

• 1950- 1956- socrealizm

• walka USA i ZSRR o Chiny

• koalicyjne rządy z komunistami we Francji i we Włoszech

• 1946- Churchill w Fulton w Missuri (odsunięty już od władzy) proponuje Trumanowi przymierze antykomunistyczne i wykorzystanie militarnej przewagi (bomby atomowej)

• IX 1946- sekretarz stanu Byrnes w Stuttgardzie zapowiada, że USA nie opuści Eurpoy

• wiosn 1947- plan Marshalla

• 1948- propozycja Bidaulta i Bevina Paktu Atlantyckiego; 1949- podpisanie Paktu Atlantyckiego

• 8 V 1949- Trizonia (trzystrefowe zachodnie Niemcy) przekształca się w RFN

ZSRR

• 1947- reaktywacja Kominternu

• 1948- próba przewrotu w Czechosłowacji

• blokada Berlina Zachodniego

• 7 X 1949- utworzenie NRD

• 1949- 1 eksplozja radzieckiej broni atomowej w Kazachstanie

• 1949- Mao Tse Tung proklamuje Chińską Republikę Ludową

• 1950- wojna Koreańska

Polska

• IX 1947- Gomułka niechętne odnosi się do Kominternu i jego lokalizacji w Warszawie (inaczej Minc i Berman); Szklarska Poreba; obecność Andriej Żdanowa- ideologa socrealizu→ wprowadzanie w Polsce socrealizmu

• 1947- ostateczne rozprawy z PSL, ucieczka Mikołajczyka; coraz większa samodzielność PPS

• 1947- przemówienie Bieruta z okazji otwarcia stacji radiowej we Wrocławiu: naród ma prawo stawiać wymagania twórcom

• 1948- na zjeździe odsunięcie Gomułki od władzy; sfingowane oskarżenia i więzienie

• charakterystyka:

• dynamika przemian 49/50

• powołanie Centralnego Urzędu Wydawniczego

• realizm socjalistyczny

• kolportaż z ZSRR

• propozycja Żółkiewskiego i Sokorskiego na zjeździe szczecińskim

• program:

• antykosmpopolityzm

• odejście od tematyki okupacyjnej

• aktualne i upolitycznione tematy

• inżynieria duszy (przerabianie dusz)

• ideologizacja zgodna z programem partii

• realizm zespolony z romantyzmem

• zamknięcie „Odrodzenia”, „Kuźnicy”, „Odry”, „Nowin Literackich”

• 1950 powstaje „Nowa Kultura”

• „Tygodnik Powszechny” gdy nie zamieszcza nekrologi Stalina zmienia redakcję

• nowi:

• Paweł Hofman

• Adam Ważyk

• Jerzy Putrament

• Jan Dobraczyński

• realizm socjalistyczny:

• termin z 1934 z Wszechzwiązkowego Zjazdu Pisarzy w Moskwie

• program sformułowany przez Maksyma Gorkiego

• program był związany z tradycją rosyjskiej krytyki i stwarzał pewne możliwości

• powstały związek literatów miał uspokoić walki frakcyjne w literaturze

• nadzieje wszystkie poległy jednak wraz z czystkami stalinowskimi

****************************************************************

SOCREALIZM, CZYLI PUŁAPKA

• historia:

• emigracja Miłosza

• samobójstwo Borowskiego

• charakterystyka:

• okres drwiony przez krytyków, nieomawiany przez pisarzy

• akcesu do socrealizmu nie można motywować jedynie strachem i zachłannością finansową (jak sądził GHG)

• „pryszczaci”- pokolenie 1920, które przeżyło wojnę i teraz wchodziło w socrealizm

• twórczość o socrealizmie:

• Zniewolony umysł Czesława Miłosza 1953

• postawy wobec socrealizmu:

• murti- binga (mechaniczne przenoszenie światopoglądu)

• ketman (świadome samoobronne zakłamanie)

• + indywidualna postawa

• krytyka „Zniewolonego umysłu” przez Herlinga- Grudzińskiego- przeteoretyzowany, wymyślony

• Grudziński Szkielet w szafie 1979- apel do pisarzy o wyznanie i samokrytykę w stosunku do okresu socrealizmu

• Jacek Trznadel Hanba domowa 1986- 12 rozmów z pisarzami

• Żyliśmy w literaturze- z Woroszylskim; na prawdę był on komunistą i literaturę traktował jako działalność polityczną

• Herbert określa ten okres „pchlim targiem”

• rozwój socrealizmu:

• I faza kampanii o socrealizm; słaby odzew, trudno wskazać konkretne dzieła

• II faza kampanii o socrealizm:

• Wiktor Woroszylski Bitwa o Majakowskiego

• atak na passeizm polski (na „Kuźnicę”)

• Jerzy Andrzejewski

• ambicje

• wymaganie od władzy surowości wobec literatury

• twórczość

• Notatki

publicystyczno- światopoglądowa

• O człowieku radzieckim 1950

• Partia i twórczość pisarza 1951

• Tadeusz Borowski Rozmowy

• powstałe pod presją Woroszylskiego, po ataku na niego w Szczecinie

• publicystyka polityczno- historyczna

• Maria Dąbrowska

• przerwanie „emigracji wewnętrznej”

• W trzynastą rocznicę września do „Nowej Kultury” - usprawiedliwianie kolaboracji z komunistami

• krytykowana za „kapitulację”

• przewidując długie trwanie systemu uznała, iż należy w ramach możliwych pracować dla kraju

• należy rodzić spokojne sumienie patriotyczne, gdyż poczucie zdrady na dłuższą metę nie wchodzi w rachubę

• oparli się:

• środowisko „Tygodnika Powszechnego” (Turowicz, Jerzy Zawieyski, Hanna Malewska)

• Leopold Buczkowski

• Kazmierz Truchanowski

• Stanisław Rembek

• Jan Józef Szczepański

• Zbigniew Herbert

• Miron Białoszewski

• Jan Józef Lipski

• Ludwik Flaszan

• Jerzy Kwiatkowski

• Leopold Tyrmand

• Andrzej Stawar

• Aleksander Wat

• Artur Sandauer

*** REALNY SOCJALIZM ***

• twórczość:

• Tadeusz Konwicki Przy budowie

• Witold Zalewski Traktory zdobędą wiosnę

• J. Wilczek Numer 16 produkuje

• A. Ścibor- Rylski Węgiel

• L. M. Bartelski Ludzie zza rzeki

• M. Brandys Początek opowieści

• S. Kowalewski Walka klas

• metody:

• praca jako temat przewodni

• nowomowa

• tzw. „produkcyjniak”- o pracy, robotnikach

• schematyzm (Barman nawoływał, by nie robić z tego problemu, lecz bronić realizmu socjalistycznego0

• „produkcyjniak”

• schematyczność

• próby uatrakcyjniania

• elementy kryminału Uczta Baltazara T. Brezy

• gwara ludowa

• elementy pedagogiczne

• powieść obyczajowa

• twórczość:

• K. Brandys Obywatele

• szereg „niby” realnych konfliktów (proletariuszy i inteligencji, redaktora- proletariusza z cenzurą)

• konflikty były te jednak wymyślone

• A. Braun Lewanty

• wątek prywatny- robotnik radzi sobie w pracy, ale nie radzi sobie z żoną

• Konwicki Władza 1954- powieść o polityce (walka z gomułkowszczyzną)

• J. Andrzejewski Wojna skuteczna czyli opis bitew i potyczek zzadufkami 1953

• Maria Dąbrowska Dzienniki powojenne

• w ramach „pisarze w terenie” pojechała do fabryki warszawskiej

• zapisy ujawnione 20 lat później

• odejście od etykiety produkcyjniaka

• kwestie zarobkowe, reżim ORM-owski

• ich stosunek do okupacyjnego ruchu oporu

• Newerly Pamiątka z Celulozy 1952

• podobieństwo do Przedwiośnia

• Bohdan Czeszko Pokolenie 1951

• ekranizacja Wajdy

• stolarnia obok getta- konieczność określenia swojej postawy wobec Żyda

• indywidualny, plastyczny język

• Bohdan Czeszko Przygoda w kolorach 1959

• opowieść o malarzach okresu socrealizmu

• Natalia Rolleczek Drewniany różaniec 1953- o wychowaniu zakonnym, rozchwytywana przez siostry zakonne

• Jerzy Putrament Wrzesień 1952

• upolityczniony obraz walki

• Julian Stryjkowski Biegiem do Fragala 1951

• wówczas korespondent we Włoszech

• twórczość poetycka:

• charakterystyka:

• agitacja

• twórczość okolicznościowa

• kult:

• Stalina

• postaci historycznych (Lenina, Dzierżyńskiego)

• postaci nieznanych (żołnierzy, przodowników)

• twórcy:

• Braun, Mandalian, Woroszylski Wiosna sześciolatki

• agitacja

• teksty propagandowe pisane nowomową

• Broniewski Słowo o Stalinie 1950

• gatunki:

• ody, panegiryki, wiersze dworskie

• twórczość teatralna:

• charakterystyka:

• rozróżnienie na konflikty antagonistyczne (klasowe) i nieantagonistyczne (socjalistyczne)→ rozróżnienie Mao Ce- Tunga

• twórcy:

• K. Gruszczyński Dobry człowiek 1951; dobry, bezpartyjny fachowiec wykorzystywany przez wroga

• Kruczkowski Niemcy 1950

• prof. Sonnenbruch

• Petersen

• Ruth- aktorka

• problematyka niemiecka

• St. Żeromski Grzech 1897

• utwór bez zakończenia odkopany w Warszawie

• dopełniony przez Kruczkowskiego

• wystawiony 1951

• odrzucona przez burżuazyjno- ziemiańską rodzinę dziewczyna z nieślubnym dzieckiem zostaje pomocnica murarską

****************************************************************

BUNT I WIELKIE WOMITOWANIE

• historia:

• II 1956- na XX zjeździe KPZR Chrusztow występuje z raportem o zbrodniach Stalina

• X 1956- radziecka delegacja w Polsce by nie dopuścić do powrotu Gomułki do władzy

• społeczny nacisk i powrót Gomułki do władzy; zamyka „Po Prostu”

• charakterystyka „odwilży”:

• termin od powieści Ilji Erenburga Odwilż 1954

• reportaż

• seria literacka i filmowa

• dzieła Kuśmierka

• pisarze ruszają w kraj (oświata, małe miasteczka, „piekło kobiet”)

• działalność:

• „Po prostu”

• red. Eligiusz Lasota, Anna Bratkowska

• kier. literacki: Jan Józef Lasota, Marek Hłasko

• twórczość:

• Wiktor Woroszylski Dziennik węgierski

• pełne wydanie ksiażkowe 1990; druk w czasopismach

• pod wpływem wydarzeń węgierskich jesień 1956

• obiektywizm, opis wydarzeń bez słowa komentarza

1953- utwory „heretyckie”, od razu nie publikowane

• Jerzy Andrzejewski Wielki lament papierowej głowy

• Gałczyński Drewniane głowy

• Różewicz W związku z pewnym wydarzeniem

• Witold Wirpsza List o sumieniu

• nowe tematy:

• dwa rodzaje:

• analiza stalinizmu i rozrachunek

• „odszczekiwanie”, spychanie swoich win na innych

• temat zrzucania winy:

• zrzucanie winy na bezpiekę, przyjaciół, nieżyjących (Woroszylski na Borowskiego w Człowiek wybiera śmierć)

• Andrzejewski Lament, Pantogelek- egocentryzm

• Brandys

• Ścibor- Rylski Morze Saragossa- obwinianie bezpieki

• Woroszylski

• Kruczkowski Szkice z piekła uczciwych 1963- użalanie się nad sobą

• temat analizy stalinizmu:

• teksty często pisane przez tych samych autorów co wyżej

• Ścibor- Rylski Człowiek z marmuru - dramat sztandarowego przewodnika pracy

• Andrzejewski Złoty liść 1955- ukazanie zniewolenia wyobraźni

• K. Brandys Matka królów 1957- stalinizm pożerający własne dzieci

• 1987- film Janusza Zaorskiego

• Mieczysław Jastrun Gorący popiół 1956

• tomik poświęcony zbrodniom wieku i ludzkiemu cierpieniu

• poczucie odpowiedzialności

• Adam Ważyk Poemat dla dorosłych

• pisarz socrealizmu, który nagle w 1955 w „Nowej Kulturze” występuje z najostrzejszym atakiem na socrealizm

• problem biedy i zbrojeń

• kłamstwo doktrynalne

• uderzenie w pojęcie misji robotniczej i brzydotę odbudowanej Warszawy

• szeroki oddźwięk poematu i liczne ataki

• za publikację w „Nowej Kulturze” wyrzucono Hofmana

• Maria Dąbrowska Trzecia jesień 1954

• pierwsze utwory o tematyce nieokupacyjnej

• o ziemianinie, zepchniętym na margines, ale pożytecznym

• Maria Dąbrowska Na wsi wesele 1955

• ukazanie współczesnej wsi

• pozytywy reformy rolnej, ale mnóstwo innych konfliktów, chociażby z powodu kolektywizacji

Podsumowanie

• nie jest to przeciwwaga socrealizmu

• nadal tendencje „stadne”, zamęt moralny

****************************************************************

DWUGŁOS O WYGNANIU

• charakterystyka:

• literatura na emigracji różnicuje się, pisarze zmieniają miejsca pobytu, środowiska się rozbijają

• częsta nieadekwatność tematyki polskiej do aktualnej sytuacji polskiej

• o zmianach świadczą odmienne odbiory Gombrowicza i Miłosza

• amerykański „maccartyzm” (wpływ rozwijającego się w USA autokratyzmu)

MELCHIOR WAŃKOWICZ (1982- 1974)

• charakterystyka:

• w obawie prze Niemcami wpław przez Dniestr

• Rumunia, Cypr, Palestyna

• nie chciano go puścić do Francji (zbyt konserwatywny, sanacyjny?)

• twórczość

• Wrzesień żagwiący- rozmowy w Palestynie z Beckiem, Sosnkowskim, Rydzem- Śmigłym

• De Profundis- o kwestii żydowskiej

• Bitwa o Monte Cassino

• Kundlizm 1947- walka z narodowymi wadami

• Klub Trzeciego Miejsca 1949

• konsekwencje położenia wschodniego Polski, a jej kultury zachodniej

• sprzeciw wobec „chciejstwa”

• krytyka emigracji za bezruch

• wytwarza się obecnie „trzecia siła” w Europie Zachodniej jako przeciwwaga dwóm ścierającym się systemom „Miedzyepoki” powojennej

1949- wyjazd do USA

• Ziele na kraterze 1951- w sporej części o córce poległej w powstaniu warszawskim

• Droga do Urzędowa 1955- syntentyczny obraz Polski z II wojny światowej (o jakim Wyka marzył w Pograniczu powieści); literatura faktu

1958- ciągły brak zainteresowania ze strony polonii i powrót do kraju

1964- więzienie

1951- „Kultura”

• Nie Miłosza- uzasadnienie pozostania na emigracji

• I frag. Trans- Atlantyku Gombrowicza

WITOLD GOMBROWICZ

• charakterystyka:

• Trans- Atlantyk - 13 lat po „Ferdydurke”

• strukturalizm, egzystencjalizm, fenomenologia

• twórczość:

• Trans- Atlantyk 1953

• tytuł: powieść powracająca przez Atlantyk do spraw polskich

• sarmackość emigracji argentyńskiej- słusznie Miłosz zarzucał tej tematyce epigonizm

• „synczyzna”

• znajomość z „puto” i zjednanie go z ojcem

• stylizacja na język staropolski

• brak zainteresowania emigracji lub negacja

• wstęp do wydania książkowego: Wittlin

• Ślub 1953

• powstała w latach 1944- 46

• wysłał ją Martinowi Buberowi i chciał by dotarła do Camusa

• 1957- inscenizacja w Teatrze Studenckim Politechniki w Gliwicach Jerzego Jarockiego

• „sen bohatera na przełomie czasów”

• wyjście z kościoła boskiego do kościoła ludzkiego

• trzy wątki:

• jednostkowy (Małaszyce→ majątek Gombrowiczów)

• dziejowy (dyktatorzy występujący w imieniu mas)

• autotematyczny (Henryk jakby reżyser sam układa dramat)

• sen Henryka- powraca do domu→ karczmy, i Mani→ dziewki karczmianej;

• Ojciec musi stać się Królem by zmienić ten porządek

• przeszkadzają Pijacy

• Książę Henryk obala Ojca- Króla i sam staje się tyranem

• potrzebuje władzy absolutnej; nakazuje przyjacielowi samobójstwo, aż w końcu sam się aresztuje

• jest to poszukiwanie norm w świecie opustoszałego nieba (Stemopowski nazywał to „spuszczeniem historii z łańcucha”)

• nadrealistyczna funkcja snu- rozluźnienie związków czasowo- przestrzennych

• laicki egzystencjalizm

• walka na formy (indywidualne, psychiczne, kulturowe, dziejowe)

• nie jest to absurd- elementy parodystyczne równoważy tragizm

MARIA KUNCEWICZOWA

• Leśnik 1952 Paryż

• powieść o ojcu

• Krzysztof Krzysztofowicz, z rodziny niemiecko- białorusko- polskiej

• po powstaniu 1863 styka się on z patriotyzmem państwa podbitego

TURYŚCI Z BOCIANICH GNIAZD 1953 Czesław Straszewicz

• najlepsza współczesna powieść emigracyjna

• 2 części:

• o ucieczce polskich marynarzy z Punta Chata w Brazylii

• śledztwo w Gdańsku w sprawie ucieczki

• groteska zderzenia prawdy i fałszu- marynarze w Brazylii i oskarżani o ich ucieczkę w Gdańsku

CZESŁAW MIŁOSZ

• charakterystyka:

• emigracja→ nagonka ze strony emigracji jak i kraju

• kraj: Gałczyński Poemat o zdrajcy, K. Brandys Nim będzie zapomniany, A. Słonimski

• emigracja- żądanie Grydzewskiego, by za 6 lat posługi dla systemu 6 lat milczał

• niefortunna deklaracja w „Kulturze” przeciw karykaturalności i słabości emigracji politycznej

• długie czekanie na wizę do Ameryki

• twórczość:

• Zniewolony umysł

• z pozycji kraju→ nagonka na intelektualistów

• z pozycji emigracji→ apoteoza, bo na serio, komunizmu

• Zdobycie władzy

• słabe powieściowo

• autentyczne wątki z okresu wyzwolenia

• Dolina Issy 1955

• za radą Gombrowicza i Wańkowicza „zlezienie z trybuny” i powrócił do tematyki nieaktualnej

• utwór pogodził pisarza z emigracją

Dialog Miłosza i Gombrowicza:

• nieświadomie zbieżne prognozy Traktatu moralnego i Ślubu

• Zniewolony umysł - Trans-Atlantyk

• korespondencja w „Kulturze”

• ciągnięta nawet po śmierci Gombrowicza

JÓZEF MACKIEWICZ

• charakterystyka:

• brat Cata Mackiewicza

• w czasie wojny w Wilnie pisał o komunizmie jako o największym złu, z którym walczyć można nawet za cenę działania z Niemcami→ wyrok AK (odkładany)

• emigracja

• twórczość:

• monotematyzm- komunizm widziany z kresów wschodnich

• brak rewizji swoich poglądów po latach

• polemika z Piłsudskim, który miał się rzekomo układać z Leninem (Lewa wolna 1965)

• wręcz obłędna ciągła walka z komunizmem

• mieszanie faktografii z fikcją

• teksty:

• 1955 Droga do nikąd

• 1955 Karierowicz

• 1957 Kontra- polemika z mocarstwami zachodnimi, które wydały jeńców sowieckich Armii Czerwonej na pewną śmierć

• 1969 Nie trzeba głośno mówić- polemika z AK, jako kolaborująca z Sowietami

6

---