Społeczeństwa
obywatelskie Europy

WYKŁAD I
Etymologia, geneza, definicje,
cechy
społeczeństwa obywatelskiego

I. Etymologia



Językowym źródłem pojęcia
społeczeństwa obywatelskiego jest
łacińskie wyrażenie

civilis societas

, które

oznaczało zrzeszenie wolnych jednostek
w państwo (civitas), czyli politycznie
zorganizowaną zbiorowość ludzką,
rządzącą się wedle ustanowionego
prawa (ius civile) i chroniącą wspólne
interesy swych członków, czyli obywateli.

II. Geneza społeczeństwa

obywatelskiego

Etapy (modele) rozwoju społeczeństwa

obywatelskiego:



model republikański (klasyczny, starożytny)- s.o.

synonimem państwa (Arystoteles, Cycero),



model liberalny- zaprzeczenie państwa (etap rewolucji

XVIII- wiecznych), a następnie „ucywilizowanie” państwa

(etap porewolucyjny),



model heglowski- ogniwo pośrednie między rodziną a

państwem (Hegel),



model socjologiczny- sfera relacji między obywatelami

(Tocqueville),



model historyczno- materialistyczny- sfera stosunków

ekonomicznych (Marks),



model współczesny- trzeci sektor między sferą polityczną

a sferą prywatną (Dahrendorf, Taylor, Walzer) oraz nurt

dualny (Perez- Diaz).

1. Model republikański

(klasyczny, starożytny).



za prekursora i ojca idei s.o. uważa się

Arystotelesa,

i jego koncepcję

polis, zawierającą elementy tzw. modelu klasycznego s.o. :

•

brak w nim rozróżnienia między s.o., społeczeństwem politycznym i

państwem,

•

s. o. jest tu najwyższym etapem rozwoju moralnego społeczeństwa i

zaprzeczeniem stanu naturalnego (przedpaństwowego), który został

określony jako „barbarzyński” i „niecywilizowany”,

•

zdaniem Arystotelesa celem rozwoju społecznego jest stworzenie

państwa, a etapami do jego zaistnienia jest najpierw powstanie

rodziny (gospodarstwa domowego, oikia), następnie gminy wiejskiej

(kome), a na końcu państwa (polis) jako wspólnoty doskonałej,

•

człowiek postrzegany jest jako istota społeczna, państwowa (zoon

politikon), który tworzy z innymi jednostkami wspólnotę polityczną

(koinonia politikie).

Człowiek nie może żyć i właściwie rozwijać się

poza państwem, a celem państwa jest stworzenie ludziom dobrych

warunków do życia, tzn. pełnego rozwoju materialnych i moralnych

wartości, których ludzie potrzebują,

•

społeczeństwo polityczne zostało utożsamione z państwem będącym

ideałem wspólnoty obywatelskiej.

Model klasyczny c.d.



Do koncepcji arystotelesowskiej nawiązywał

Marcus Tullius Cycero:

- wprowadził dwa nowe terminy: państwo (civitas) i republika (res publica),

- utożsamiał s. o. z uczestnictwem jednostki w życiu wspólnoty politycznej

oraz ze sferą praw przynależnych jednostce.,

- okres działalności i twórczości Arystotelesa i Cycero to czas rozwoju

demokracji ateńskiej, a potem rzymskiej, gdzie każdy obywatel greckiego

polis czy rzymskiego civitas przez uczestnictwo w Zgromadzeniu

Ludowym stawał się podmiotem s. o., a zatem rozumiane przez nich s. o.

było czymś realnym.



Do starożytnych uczonych nawiązywał już w czasach nowożytnych, w

okresie oświecenia

Jan Jakub Rousseau:

- twórca teorii suwerenności ludu i woli powszechnej,
- nie odróżniał państwa od s. o.
- twierdził, że idea s. o. może się zrealizować tylko w ramach państwa

będącego efektem umowy społecznej zawartej między równymi

obywatelami, a umowa społeczna była rozumiana jako zbiorowo

wyrażona wola powszechna.

2. Model liberalny



reprezentantami tego modelu są przede wszystkim

Adam Smith,

John Locke.



wg J.Locka:

- podstawą kształtowania się s. o. był podział pracy- doprowadził

do wydzielenia się sfery gospodarczej autonomicznej wobec

polityki,

- pierwotne wobec polityki (państwa) jest też s. o.- odebrał tym

samym państwu prawo do zarządzania gospodarką i

regulowania całością stosunków ekonomicznych i

własnościowych między obywatelami,

- w takim rozumieniu

definiował s. o. jako wspólnotę powoływaną

przez obywateli na mocy umowy społecznej dla ochrony

dziedziny życia, jaką jest gospodarka i dla zabezpieczenia

naturalnych interesów jednostek

,

- s. o. to zatem forma „wspólnoty rynkowej”, złożona z

indywidualnych właścicieli, a polityka jest środkiem a nie

celem działania na rzecz rozszerzenia możliwości

realizacji interesów prywatnych.

Nie bez znaczenia dla pojawienia tego modelu s. o. były

uwarunkowania historyczne, przede wszystkim rzeczywistość

angielska po Rewolucji Chwalebnej 1688- 1689.

Model liberalny c. d.



Wraz ze schyłkiem XVIII wieku i procesów rewolucyjnych we

Francji (1789) i Ameryce Płn ponownie przywołano pojęcie

obywatela, a idea s. o. stała się symbolem walki o niezbywalne

prawa człowieka. Zagwarantowano je po raz pierwszy w

uchwalonych konstytucjach i deklaracjach praw obywatelskich

(amerykańska Deklaracja Niepodległości z 1776 r., Konstytucja

Stanów Zjednoczonych z 1787 r., a także francuska Deklaracja

Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.). Wynikały z nich

fundamentalne zasady związane ze s. o.:

- zasada demokracji,
- zasada podziału i równowagi władz,
- zasada rządów prawa,
- zasada naturalnych praw człowieka.



Po krótkim okresie przeciwstawiania s. o. państwu, podjęto

próbę (w następstwie rewolucji) jego określenia w ramach

państwa. „Społeczeństwo obywatelskie ponownie stało się

społeczeństwem uczestniczącym, społeczeństwem

nowoczesnym, w którym wszystkim ludziom, bez względu na ich

pozycję w społecznej hierarchii, przyznano prawo bycia

obywatelem”.

3. Model heglowski



niemiecki myśliciel

Georg Wilhelm Friedrich Hegel

stał na

stanowisku, że s. o. jest jednym z trzech ogniw rozwoju

społecznego: pierwszym była rodzina, drugim- społeczeństwo

obywatelskie, trzecim- państwo.



S. o. jest więc czymś pośrednim między rodziną a państwem. Nie

wyłączył on jednak instytucji państwa, uważał bowiem, że

niemożliwe byłoby istnienie nowoczesnego społeczeństwa poza

państwem. Hegel włączył do s. o. instytucje państwa (sądy,

policja), które chronią interesy obywatelskie

. W związku z tym

działanie jednostek muszą mieścić się w granicach legalności, na

staży której stoi państwo, uwzględniając również przy tym

interesy innych osób.



Hegel dostrzegał opozycyjność celów indywidualnych i

wspólnotowych realizowanych przez państwo. Harmonijne ich

zespolenie jest właśnie dziełem s.o.. Społeczeństwo

obywatelskie chroni interesy oraz wartości indywidualnych ludzi i

rodzin tworząc zakłady pracy, korporacje zawodowe, lokalne

samorządy, sądownictwo i system prawny. Tego typu instytucje z

jednej strony stoją na straży jednostek ludzkich, z drugiej jednak

realizują wartości ogólne (wspólne) związane z państwem.



W ten sposób jest przełamana antynomia między tym, co

indywidualne i osobiste, a tym, co uniwersalne i wspólne.

4. Model socjologiczny.



W połowie XIX wieku

Alexis de Tocqueville

po raz pierwszy

odróżnił s. o. od państwa.



Wyraźne rozdzielił pojęcia „społeczeństwa politycznego” czyli

stosunków między rządem a obywatelami od

społeczeństwa

obywatelskiego, które traktował jako obszar wzajemnych relacji

między samymi obywatelami /stąd koncepcja zw. socjologiczną/.



Obywatele ci podejmują aktywność w postaci dobrowolnych

stowarzyszeń i organizacji, mając na uwadze przede wszystkim

swoje prywatne interesy.



Obywatele we wspólnym interesie podejmują także pewne

działania w sferze spraw publicznych, np. poprzez częściową

partycypację w procesie podejmowania decyzji politycznych.

Tocqueville twierdził, że zarówno stowarzyszenia, jak i

organizacje polityczne są szkołą demokracji, stanowią bowiem

forum poglądów, doskonalą umiejętność samoorganizacji i

wzmacniają autonomię wobec instytucji państwowych.



Swoje rozważania Tocqueville opierał na analizie funkcjonowania

społeczeństwa amerykańskiego oraz licznych stowarzyszeń

obywateli. Pisał on, iż „stowarzyszenie polega (…) na fakcie

publicznej akceptacji , jakiej pewna grupa ludzi udziela

określonym ideom, oraz na tym, że podejmują się oni

współdziałać w celu zapewnienia im rozkwitu”.

5. Model historyczno-

materialistyczny



Najbardziej zakres społeczeństwa obywatelskiego ograniczył

Karol Marks:

- zredukował s. o. do kategorii ekonomicznych i zjawiska

walki klas,

- s. o. to przede wszystkim sfera stosunków ekonomicznych,

którą uznał za charakterystyczną sobie bazę, a państwo

wraz z całością instytucji i ideologią za nadbudowę. Oba te

podmioty, s. o. i państwo pozostają we wzajemnej

zależności, oddziałując na siebie. Jednak elementem

dominującym miało być społeczeństwo obywatelskie.

- z czasem i tak państwo miało zaniknąć, by na jego gruzach

zrodziło się bezklasowe społeczeństwo obywatelskie.



W pewnym stopniu kontynuatorem myśli marksistowskiej

był

Antonio Gramsci-

włoski komunista, który nieco inaczej

wprawdzie widział miejsce s. o. w kategorii bazy i

nadbudowy, to jednak zakładał w perspektywie czasowej

zanik państwa i rozwój s. o. bez różnic klasowych.

6. Model współczesny



Pojawienie się w XX wieku systemów politycznych

niedemokratycznych sprawiło, że zasadniczo zmieniło się

znaczenie pojęcia s. o. Pojawiły się takie terminy, jak

społeczeństwo otwarte, społeczeństwo demokratyczne.



Na gruncie zmian lat 80. znów zjawisko s. o. nabrało nowej

dynamiki i wymiaru. Symbolem s. o. stało się oddolne

współdziałanie

obywateli

przeciwko

nieakceptowanej

władzy politycznej. A więc powstające organizacje

społeczne i zawodowe stały się elementem odradzającego

się s. o. skierowanego przeciwko państwu. Taka sytuacja

miała miejsce nie tylko w Europie Środkowo- Wschodniej,

ale także w Hiszpanii gen. F. Franco, w Portugalii A.

Salazara, jak też w większości państw afrykańskich, które

po odzyskaniu niepodległości w wyniku wojskowych

zamachów stanu stawały się reżimami dyktatorskimi.



Obecnie można mówić o wykształtowaniu się dwóch

nurtów w pojmowaniu idei s. o.- wiążącego je z państwem i

sytuującego s. o. poza instytucją państwa.

III. Społeczeństwo

obywatelskie a
państwo

W

dyskursie, czym jest s.o. ścierają się dwa poglądy związane z obecnością

państwa lub jego brakiem w ramach społeczeństwa obywatelskiego.



Poglądy na tę kwestię:



Victor Perez- Diaz

, wyróżnił dwa obszary s. o.:

* społeczeństwo obywatelskie sensu largo- to zespół społeczno-

politycznych instytucji złożony z pięciu elementów: 1/ władzy publicznej,
która jest ograniczona i odpowiedzialna przed społeczeństwem, 2/ rządów
prawa, 3/ sfery publicznej skupiającej zainteresowanych obywateli, 4/
systemu rynkowego wolnego od gwałtu i korupcji oraz 5/ szeregu
dobrowolnych stowarzyszeń wszelkiego rodzaju;

* społeczeństwo obywatelskie sensu stricto- sprowadza się do organizacji

społecznych, pozostających poza instytucjami państwa i nie
podlegających jego kontroli, tj. rynków i stowarzyszeń będących częścią
tzw. sfery publicznej.

Victor Perez- Diaz c.d.

Biorąc wymienione dwa obszary pod uwagę można określić s.

o.: * W znaczeniu szerszym „obejmuje zbiór społeczno-

politycznych instytucji, do których należy także ograniczona

w swych prerogatywach władza lub państwo respektujące

rządy prawa; system instytucji społecznych, takich jak rynki i

stowarzyszenia tworzone za sprawą dobrowolnych

porozumień autonomicznych podmiotów oraz sfera publiczna,

w której podmioty te dyskutują ze sobą i z państwem o

sprawach publicznych i angażują się w podobne działania”.

* W znaczeniu węższym społeczeństwo obywatelskie

„odnosi się do instytucji społecznych takich, jak rynki i

stowarzyszenia oraz do sfery publicznej, lecz wyklucza

instytucje samego państwa. Domeny życia społecznego

uznawane są w zasadzie za wyjęte spod bezpośredniej

kontroli państwa”.

Poglądy na kwestię s. o. a
państwo c.d.



Ralph Dahrendorf-

twierdzi, iż

„społeczeństwo obywatelskie nie jest
społeczną podwaliną państwa (…) Nie
wspiera instytucji politycznych ani nie
jest do nich przeciwstawne”. Jeśli
jednak funkcjonuje w nieliberalnym
kontekście, wówczas staje się głównym
ośrodkiem opozycji przeciwko państwu.

Poglądy na kwestię s. o. a
państwo c.d.



E. Wnuk- Lipiński

biorąc pod uwagę przeciwstawienie państwa

i społeczeństwa obywatelskiego, określa społeczeństwo

obywatelskie jako „obszar instytucji pośrednich między

państwem a społeczeństwem, dziedzinę stanowiącą domenę

działania wymiany rynkowej, dobrowolnych stowarzyszeń,

prywatnych organizacji, które- nawet jeśli charakteryzują się

odmiennymi koncepcjami ‘dobrego życia’ oraz konkurującymi

ze sobą celami działania- mogą pokojowo współistnieć”;



kładzie nacisk bardziej na element społeczny niż państwowy.

Społeczeństwo obywatelskie jest zatem sumą aktywności

obywateli, które nie wynikają z roli państwowych

funkcjonariuszy, lecz mają postać zorganizowaną i stanowią je

różnego rodzaju struktury publiczne: stowarzyszenia, fundacje,

społeczności lokalne, przedsiębiorstwa, szkoły, Kościoły,

związki wyznaniowe, partie polityczne.

IV. Społeczeństwo

obywatelskie a
naród



wg

Jerzego Szackiego:

idea społeczeństwa obywatelskiego jest

organicznie związana z ideą narodową, choć s.
o. i naród to dwa różne często konkurencyjne
rodzaje wspólnot. Zdarza się, że dobrze
rozwiniętej świadomości narodowej może
towarzyszyć brak atrybutów s. o., ale też
historia pokazała, że s. o. i naród dotknięte
były tą samą tragedią absolutyzmu, a w XX
w. totalitaryzmów. Te dwie kategorie powinny
się zatem uzupełniać.

Społeczeństwo obywatelskie
a
naród c.d.



Z pojęciem narodu wiąże się pojęcie

nacjonalizmu, które postrzegane jest

przez zwolenników s. o. jako zagrożenie.

Bowiem istota nacjonalizmu leży w

umacnianiu solidarności narodowej

kosztem innych solidarności, na które

może być zapotrzebowanie społeczne.

Także dla nacjonalizmu oparcie s. o. na

idei pluralizmu jest złem koniecznym, a

nie tym, co pożądane i właściwe.

Społeczeństwo obywatelskie
a
naród c.d.



J. Szacki

udawadnia, że „do realiów świata

nowoczesnego należą niewątpliwie nacjonalizm
i państwa narodowe, toteż każda sensowna
teoria społeczeństwa obywatelskiego musi je
uwzględniać” Uzasadnieniem tego stanowiska
są dwa argumenty: * s. o. rozwija się dziś w
ramach państwa narodowego,

* sfera wartości wspólnych s. o. to głównie

sfera wartości wchodzących w skład narodowej
kultury.

V. Ujęcie definicyjne



R.D. Putnam

– s. o. jest takie „społeczeństwo, w którym

istnieją aktywni, myślący o interesach społeczności

obywatele, zależności polityczne oparte na zasadach

równości i stosunki społeczne polegające na zaufaniu i

współpracy”.



E. Shils

- s. o. jest swoistą formą społeczeństwa, nie

wszystkie bowiem społeczeństwa są obywatelskie.

Cechuje się w dużym stopniu podzielaną, zbiorową

samoświadomością- poznawczą i normatywną”. Stanowi

ono publiczną sferę i jest wytworem prywatnych i

rządowych instytucji, do których należą poszczególne

segmenty władzy (ustawodawczej, wykonawczej i

sądowniczej), a także organy służące publicznemu

wyrażaniu opinii, środki masowego przekazu, kościoły,

siły zbrojne, system kształcenia, dobrowolne

stowarzyszenia, a nawet tradycje.

Ujęcie definicyjne c.d.



J. Gray

- s. o. charakteryzuje się następującymi

cechami:

a/ jego instytucje polityczne, a także konstytucja

nie są instytucjami państwa światopoglądowego,

czyli nie ucieleśniają jednego światopoglądu, ale

umożliwiają pokojowe współistnienie rozmaitych

poglądów i wartości;

b/ panują w nim rządy prawa;
c/ przeważająca część życia gospodarczego toczy

się w autonomicznych instytucjach, określonych

i chronionych przez prawo w ramach instytucji

własności i wolności umów, czyli na rynku.

Ujęcie definicyjne c.d.



K. Kumar

również uznaje, że społeczeństwo

obywatelskie jest obecne tak w gospodarce, jak i

w polityce, na obszarze między rodziną i

państwem lub między jednostką a państwem.



Ralf Dahrendorf-

„społeczeństwo obywatelskie

charakteryzuje się ogólnie przez istnienie

autonomicznych, tj. nie sterowanych przez

państwo ani inny ośrodek, organizacji i instytucji

jako organów woli ludu”. Dahrendorf zalicza do

nich partie polityczne, związki zawodowe,

przedsiębiorstwa przemysłowe, ruchy społeczne,

wolne zawody, a nawet autonomiczne

uniwersytety, niezależne Kościoły i fundacje

użyteczności publicznej.

Ujęcie definicyjne c.d.



Charles Taylor

- s. o. istnieje wszędzie

tam, gdzie istnieją wolne stowarzyszenia
poza kuratelą władzy państwowej”.



Michel Walzer

- uznaje s. o. za

„przestrzeń niewymuszonego ludzkiego
stowarzyszenia, a także sieć stosunków
nawiązanych w imię rodziny, wiary,
interesu oraz ideologii, ażeby tę
przestrzeń wypełnić.

Ujęcie definicyjne c.d.



Andrzej Antoszewski

- s. o. nie można przeciwstawiać

państwu, lecz przeciwnie- postrzegać je jako głęboko uwikłane

w państwo czy też system polityczny.



Zdaniem zwolenników tego podejścia, przywrócenie ustroju

demokratycznego, upodmiotowienie jednostki, uznanie

wszystkich obywateli za jedynego suwerena władzy

politycznej, wyposażonego w możliwość jej kreowania, a

następnie kontrolowania powoduje, że zbliżenie obu sfer

ponownie stało się możliwe. W związku z tym coraz częściej

badacze s. o. zaliczają do niego oprócz środków masowego

przekazu, stowarzyszeń i zrzeszeń, różnych inicjatyw

gospodarczych, form samorządu, także instytucje

przedstawicielskie, takie jak szerokie prawa wyborcze,

wybierane władze ustawodawcze i wykonawcze oraz

niezależne sądy.

Podsumowując:
dwa nurty postrzegania s. o.:



zwolennicy utrzymania
dychotomicznego układu państwa i s. o.

oraz



rzecznicy szukania wspólnych
elementów obu kategorii (tu podkreślić
należy podejście V. Pereza- Diaza).

Reasumując:



W węższym znaczeniu s. o. jest

ogółem niezależnych od państwa

instytucji, organizacji i związków:

* powoływanych bezpośrednio przez obywateli, tj. partii politycznych,

stowarzyszeń, związków zawodowych,

* powstałych na skutek przejęcia od państwa przez obywateli części jego

uprawnień, tj. samorządu terytorialnego, gospodarczego, organizacji

pozarządowych.

W tym wymiarze s. o. ogranicza się do trzeciego sektora i jest podmiotem

niezależnym od państwa mającym możliwość samoorganizowania się.



W szerszym znaczeniu s. o.

tworzą również instytucje polityczne, elementy

systemu politycznego państwa pozostające pod bezpośrednim wpływem

obywateli,

takie jak

:

* system praw i wolności obywatelskich,
* wybierana bezpośrednio władza ustawodawcza i co najmniej pośrednio
wybierana władza wykonawcza,
* niezależna władza sądownicza.
W tym sensie s. o. jest nierozerwalnie związane z państwem.
Obie sfery wzajemnie się przenikają, ale warunkiem tego związku jest

system

demokratyczny i istnienie państwa prawnego

!!!

Dla istnienia s. o. niezbędne są jednak:



po pierwsze- indywidualna

świadomość

bycia podmiotem- obywatelem,



po drugie-wynikająca z niej

osobista

aktywność- uczestnictwo w życiu

publicznym

, bowiem s. o. to

społeczeństwo uczestniczące.

VI. Cechy społeczeństwa

obywatelskiego

warunkujących

jego funkcjonowanie i rozwój:



uzyskanie przez obywateli możliwie

pełnej podmiotowości

, co

wyraża się zwłaszcza w zagwarantowaniu jednostce niezbywalnych

praw człowieka: wolności, własności i bezpieczeństwa;



wyraźne

ograniczenie roli państwa

przez ścisłe określenie

zakresu kompetencji rządu, którego celem jest zagwarantowanie

praw jednostki;



rozwijanie różnych form samorządności

społeczeństwa oraz

swoboda działalności stowarzyszeń i zrzeszeń;



bezwzględna nadrzędność prawa

, które powinno być podstawą

działań politycznych, gospodarczych oraz społecznych. Prawo

stwarza ramy zarówno dla obywateli, jak i władzy państwowej;



uzależnienie władzy państwowej od obywateli

. Jej najbardziej

efektywną formą jest przedstawicielski system sprawowania

władzy.

Literatura:



V.M. Perez- Diaz, Powrót społeczeństwa obywatelskiego w Hiszpanii, Kraków 1996.



R. Dahrendorf, Wolność a więzi społeczne. Uwagi o strukturze pewnej argumentacji,

[w:] Społeczeństwo liberalne. Rozmowy z Castel Gandolfo, Kraków 1996.



E. Wnuk- Lipiński, Demokratyczna rekonstrukcja- z socjologii radykalnej zmiany

społecznej, Warszawa 1996.



A. Giddens, Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji, Warszawa 1999.



J. Szacki, Wstęp. Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, [w:] J. Szacki (wybór

tekstów i wstęp), Ani książę, ani kupiec: obywatel, Kraków 1997.



R.D. Putnam, Demokracja w działaniu, Kraków 1995.



J. Gray, Od postkomunizmu do społeczeństwa obywatelskiego- powrót historii i

zmierzch zachodniego modelu, [w:] J. Szacki (red.) Ani książę ani kupiec: obywatel,

Kraków 1997.



E. Shils, Co to jest społeczeństwo obywatelskie?, [w:] Europa i społeczeństwo

obywatelskie. Rozmowy z Castel Gandolfo, Kraków 1994.



K. Kumar, Społeczeństwo obywatelskie- rozważania na temat użyteczności

historycznego terminu, [w:] J. Szacki (red.), Ani książę ani kupiec: obywatel, Kraków

1997.



R. Dahrendorf, Zagrożone społeczeństwo obywatelskie, [w:] K. Michalski, Europa i

społeczeństwo obywatelskie. Rozmowy w Pastel Gandolfo, Kraków 1994.



Ch. Taylor, Kiedy mówimy: społeczeństwo obywatelskie, [w:] Europa i społeczeństwo

obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, Kraków 1994.



M. Walzer, Spór o społeczeństwo obywatelskie, [w:] J . Szacki (red.), Ani książę ani

kupiec: obywatel, Kraków 1997.



A. Tocqueville, O demokracji w Ameryce, Kraków 1996,t.1.