Współczesne

systemy

gospodarcze

Gospodarka

cześć systemu, który

składa się z części

(podsystemów) o

nieograniczonej liczbie,

uporządkowanych i

pozostających w

określonych relacjach

względem siebie

W szerokim ujęciu systemy

gospodarcze

to pewna całość, do której

zalicza się wszelkie, względnie

trwałe determinanty

działalności gospodarczej,

zarówno materialne (zasoby),

jak i niematerialne (reguły

instytucjonalne i organizacyjne)

oraz samą działalność

gospodarczą (tzn. produkcję,

podział, wymianę i konsumpcję)

W wąskim ujęciu

system

oznacza umownie

wyodrębnioną część

całości, np. system

funkcjonowania

gospodarki, mechanizm

rynkowy, czynniki

rozwoju gospodarczego

Pierwsza

koncepcja

klasyfikacji

systemów

związana jest z

formacyjną

charakterystyką

rozwoju

społeczeństw

Wyodrębnia się w niej pięć formacji oraz

związanych z nimi systemów

ekonomicznych. Są to:

•azjatycki,
•antyczny,
•feudalny,
•kapitalistyczny
•socjalistyczny ustrój

społeczno- ekonomiczny

W drugiej klasyfikacji wyróżnia się pięć

stadiów rozwoju ekonomicznego i

odpowiadających im systemów

ekonomicznych. Są to:

• stadium społeczeństwa

tradycyjnego,

• stadium kształtowania się przesłanek

startu do wzrostu gospodarczego,

• stadium startu,
• stadium osiągania dojrzałości

gospodarczej,

• stadium społeczeństwa konsumpcji

masowej.

Sposób działania

instytucji i formę

realizacji decyzji

ekonomicznych

określa się jako

funkcjonowanie

danego systemu

gospodarczego

Wszystkie systemy

gospodarcze możemy

podzielić na trzy grupy:

•gospodarka

wolnorynkowa,

•gospodarka rynkowa

mieszana,

•gospodarka

centralnie kierowana.

Gospodarka

wolnorynkowa

zasoby są w

posiadaniu

prywatnym, ich

alokacja odbywa się

jedynie i wyłącznie w

wyniku działania

mechanizmu

rynkowego

Gospodarka rynkowa

w postaci

wolnorynkowej

gospodarki

kapitalistycznej

rozwinęła się

najpełniej w Europie

Zachodniej w drugiej

połowie XIX wieku

Gospodarka

rynkowa

wyłoniła się z

gospodarki

naturalnej

Gospodarka naturalna

organizacja działalności

gospodarczej, w której

produkcja i podział

(dystrybucja) są

nastawione na

bezpośrednie

zaspokojenie potrzeb

producentów

Początki gospodarki

rynkowej związane są z:

•rozwojem społecznego

podziału pracy,

•specjalizacją

producentów,

•wzrostem roli

własności prywatnej

Wymiana wprowadza do

gospodarki naturalnej

zasadnicze zmiany,

spowodowane podziałem

pracy i specjalizacją,

które wywołują

wzajemną zależność

wszystkich uczestników

procesu produkcyjnego

Pierwsze zalążki

gospodarki rynkowej

zaistniały u schyłku

społeczeństwa

pierwotnego. W

starożytności i

średniowieczu nastąpił

dalszy rozwój

gospodarki wymiennej

W kapitalizmie

gospodarka

towarowo-

pieniężna stała się

jedyną lub

dominującą formą

gospodarowania

W Polsce osiągnięty

został znaczny

stopień rozwoju

rynku dóbr i usług

konsumpcyjnych i

inwestycyjnych

Rozwinęły się takie

rynki, jak:

•rynek walutowy,
•rynek kapitałowy

(w tym rynek giełdy
papierów
wartościowych),

•rynek pracy.

Gospodarka rynkowa

mieszana

dominuje tu

własność

prywatna oraz

rynkowa

alokacja

zasobów

Są one jednak

modyfikowane przez

następujące fakty:

•część zasobów znajduje się

w posiadaniu państwa i
samorządów;

•istnieje ingerencja państwa

w sprawy gospodarcze,
korygująca i uzupełniająca
mechanizm rynkowy.

System funkcjonowania

gospodarki narodowej

sposób działania

gospodarki, obejmujący

mechanizm działania praw

ekonomicznych oraz sposób

i środki wykorzystania tych

praw w procesach

ekonomicznych przez

podstawowe podmioty

gospodarcze

O charakterze

funkcjonowania danej

gospodarki decyduje

relacja, jaka zachodzi

między mechanizmem

rynkowym a zakresem i

metodami ingerencji

państwa w procesy

gospodarcze

Gospodarka mieszana

gospodarka, w której

oprócz podstawowego

mechanizmu

napędowego

(rozwojowego) istnieje

i odgrywa istotną rolę

mechanizm

wspomagający

(korygujący)

Gospodarka mieszana

występuje w wielu

współczesnych

rozwiniętych

gospodarkach

kapitalistycznych, np. w

krajach

skandynawskich, we

Francji, Wielkiej

Brytanii, a także Korei

Południowej

Podstawowym
mechanizmem

rozwoju jest w tych

krajach mechanizm

rynkowy, a

wspomagającym i

korygującym-

ingerencja państwa

w procesy

gospodarcze

Gospodarkę mieszaną

można rozpatrywać z

punktu widzenia:

•struktur własności,
•organizacji,
•struktury podmiotów

gospodarczych pod
względem wielkości,

•form podziału.

Kraje Trzeciego Świata:

•większość narodów

Ameryki Łacińskiej,

•większość narodów

Afryki,

•większość narodów

Azji.

Gospodarka znacznej

części tych krajów opiera

się w przeważającej

mierze na tradycji. W

ciągu ostatnich

kilkudziesięciu lat

nastąpiły zmiany

społeczne, polityczne i

ekonomiczne i kraje te

zaczęły sobie przyswajać

nowy system

ekonomiczny

Gospodarka centralnie

kierowana

zasoby są

własnością państwa i

samorządów

terytorialnych.

Alokacja zasobów

określona jest

planem centralnym

rządu

W okresie 1918-1989 w Europie

obserwować można było dwa warianty

takiego systemu:

• socjalizm planowy: zasoby były

własnością państwa, ich alokacja
odbywała się zgodnie z centralnym
planem państwa (b. ZSRR, b. NRD,
Rumunia);

• socjalizm rynkowy: zasoby były

własnością państwa lub w dyspozycji
realnej samorządów i innych podmiotów
gospodarczych; alokację zasobów
determinował mechanizm rynkowy (b.
Jugosławia, Węgry, Polska, a dziś także
Chiny).

System centralnego

sterowania

system polegający

na wykorzystywaniu

przez administrację

państwową nakazów

prawno-

organizacyjnych do

sterowania

gospodarką

Dla

społeczeństwa i

gospodarki nie

jest obojętne,

jaki system

gospodarczy

istnieje w danym

kraju

W jaki sposób

ocenić działanie

systemów

gospodarczych?

Janos Kornai

wybitny współczesny

ekonomista węgierski,

proponuje ocenianie

systemów gospodarczych

za pomocą cech ogólnych,

wywierających zasadniczy

wpływ na ludzi w nich

żyjących

Autor wymienia siedem głównych grup kryteriów.

Są to:

• realny wzrost systemu gospodarczego, tzn. wzrost produkcji,

dochodu narodowego, konsumpcji oraz wolumenu mocy

produkcyjnych;

• postęp techniczny; system powinien zapewniać wprowadzanie

nowych wynalazków (nowe produkty, nowe sposoby

postępowania i nowe technologie);

• przystosowawcze własności systemu; oznaczają one zdolność

adaptacyjną systemu do koniecznych zmian produkcji i

konsumpcji oraz sposobu funkcjonowania systemu;

• selekcyjne właściwości systemu w odniesieniu do nowo

pojawiających się organizacji oraz osób zajmujących

kierownicze stanowiska w organizacji (zdolności organizacyjne

itp.);

• podział dochodu i zatrudnienia; sprzeczność między

bodźcowym a egalitarnym podziałem oraz konieczność

zapewnienia zatrudnienia dla wszystkich chcących pracować;

• rozwój kulturalny i społeczny, dotyczący m.in. zapewnienia

rozwoju nauki, wydłużenia okresu nauczania, poprawy usług

służby zdrowia itp.;

• własność, władza i decyzje; autor podkreśla tu sprzeczności,

jakie mogą występować, oraz problem decentralizacji i

centralizacji zarządzania gospodarką, sposób wdrażania woli

społeczeństwa, zakres wolności itd.

U większości ekonomistów

występują następujące zmienne

oceny:

• efektywność alokacji (statyczna i

dynamiczna; w tym ostatnim
przypadku chodzi o wkład postępu
technicznego w rozwój gospodarczy),

• tempo wzrostu gospodarczego,
• satysfakcja konsumenta (stopień

wpływu indywidualnych preferencji
konsumenta na strukturę produkcji
krajowej, stopę oszczędności i ilość
wykonywanej pracy);

• rozkład dochodów.

Niektórzy wymieniają jako kryteria

oceny sprawności systemów

gospodarczych:

•stabilność gospodarki,
•jej cele rozwojowe (tempo i

kierunki zmian
strukturalnych),

•bezpieczeństwo narodowe

(tzn. zdolność przeznaczenia
odpowiednich zasobów na
obronę).

Nie można jednoznacznie

przesądzić, który z

systemów jest lepszy.

Czy np. ten, który

gwarantuje wyższą

efektywność

ekonomiczną, ale

powoduje duże

bezrobocie, czy ten z

mniejszą efektywnością i

mniejszym bezrobociem

Kryterium Pareta

jeżeli dostępne dla

społeczeństwa zasoby zostały

rozdzielone pomiędzy

alternatywne cele, a dobrobyt

ekonomiczny przynajmniej

jednego członka społeczeństwa

zwiększył się, bez

jednoczesnego zmniejszenia

dobrobytu pozostałych, to wtedy

ma miejsce powiększenie

dobrobytu całego społeczeństwa

Optimum Pareta

istnieje wtedy, gdy nie

jest możliwa taka

realokacja zasobów,

która powiększa

dobrobyt pewnej

jednostki bez

jednoczesnego

zmniejszania dobrobytu

innych jednostek

Gospodarstwa domowe

w gospodarce rynkowej mają

określone możliwości i

spełniają pewne funkcje,

np.. każde gospodarstwo

domowe, niezależnie od

wielkości, ma możliwość

decydowania o tym, jak i

gdzie zastosować zasoby,

które posiada

Przedsiębiorstwo

jednostka gospodarcza

wyodrębniona pod

względem

ekonomicznym i

prawno-

organizacyjnym,

wykorzystująca

czynniki produkcji do

wytwarzania dóbr

Każde

przedsiębiorstwo ma

określone możliwości

oraz spełnia pewne

funkcje. Zakres tych

funkcji zależy od

ustroju społecznego, w

którym ono działa,

oraz od systemu

funkcjonowania

gospodarki

Państwo w

charakterze

podmiotu

gospodarczego

występuje

samodzielnie jako

potężna siła

ekonomiczna m.in.

w dziedzinie

produkcji

Państwo jest właścicielem wielu ważnych,

kluczowych gałęzi i udziałowcem we

własności:

• kapitału bankowego i

przemysłowego,

• systemu łączności,
• transportu,
• systemu energetycznego,
• przemysłu górniczo-

wydobywczego,

• przemysłu hutniczego,
• gospodarki komunalnej.

Rola państwa w

gospodarce jest

różnorodna i zmienna

historycznie, zależy od

fazy rozwoju danej

formacji, a także od

systemu

funkcjonowania

gospodarki

Można wyróżnić dwie

główne formy przejawiania

się tej roli:

•państwo jako

podmiot
gospodarczy,

•państwo ingerujące

w sprawy
gospodarcze.

Wielkość dochodów

budżetowych określa

w istotny sposób

zakres ingerencji

państwa w sprawy

gospodarcze.

Ingerencja ta jest

współcześnie

szeroka i

zróżnicowana

Głównymi dziedzinami

interwencjonizmu państwowego

są obecnie:

•ochrona zdrowia i

środowiska naturalnego,

•zatrudnienie,
•rolnictwo,
•płace i ceny,
•budownictwo

mieszkaniowe.

Do najczęściej stosowanych form ingerencji państwa w

sprawy gospodarcze zalicza się następujące metody:

• dotacje do nierentownych gałęzi gospodarki narodowej (np.

do górnictwa, rolnictwa, budownictwa mieszkaniowego),

• ustalanie minimalnych cen na artykuły rolne, aby zapewnić

opłacalność własnej produkcji rolnej również

gospodarstwom mniej efektywnym,

• polityka dotycząca pieniądza i stopy procentowej. Polityka

stopy procentowej opiera się na założeniu, że podwyższenie

stopy procentowej hamuje ekspansję gospodarczą, a jej

obniżenie w momentach stagnacji ożywia koniunkturę,

• polityka podatkowa. Podstawową funkcją podatków jest

funkcja fiskalna, czyli zapewnienie budżetowi państwa

odpowiednich dochodów,

• finansowanie z budżetu centralnego badań naukowych oraz

stymulowanie wdrażania wynalazków do praktyki

produkcyjnej, np.. przez system ulg podatkowych, dotacji

lub szkolenia kadr,

• polityka robót publicznych. W celu poprawy koniunktury

państwo podejmuje działalność inwestycyjną. Inwestycje

państwowe nie powinny konkurować z podażą prywatnych

firm, co groziłoby dalszym zakłóceniem równowagi na

rynku.

Autarkia

sytuacja, w której

kraj dąży do pełnej

samowystarczalnoś

ci gospodarczej, nie

bacząc na koszty

społeczne tej

polityki.

Za celową należy uznać interwencję państwa

w następujących dziedzinach:

• organizacji nauki i postępu technicznego,

• zmian strukturalnych,

• ochrony środowiska naturalnego,

• problemów higieny pracy i

bezpieczeństwa w przedsiębiorstwach

oraz w aglomeracjach miejskich,

• rozwoju i ochrony rolnictwa,

• ogólnej kontroli cen i płac,

• sfery ochrony zdrowia i zabezpieczenia

społecznego,

• polityki finansowej,

• systemu oświaty.

Państwo pełni co najmniej

następujące funkcje

agregatowe:

•alokacyjną,
•dystrybucyjną,
•stabilizacyjną.

Struktura gospodarki

narodowej

pewien obraz

jej podziału na

elementy

składowe

Wyróżniamy następujące

najważniejsze makrostruktury

gospodarcze:

• struktura własnościowa,
• struktura funkcjonowania

(organizacji) gospodarki,

• struktura produkcyjna gospodarki

(działowa, gałęziowa, branżowa,

asortymentowa, jakościowa i inne),

• struktura konsumpcji,
• struktura zatrudnienia i

kwalifikacji,

• struktura stosowanych technologii.

Wszystkich czynnych zawodowo w

danej gospodarce dzieli się między

trzy sektory:

• sektor I obejmuje zatrudnionych w

rolnictwie, leśnictwie i
rybołówstwie,

• sektor II to zatrudnieni w

przemyśle i budownictwie,

• sektor III obejmuje wszystkich

zatrudnionych w usługach (zalicza
się do niego usługi tzw. sektora IV-
informatyki).

W zakresie zmian strukturalnych ujawniły się

następujące ogólne prawidłowości:

• radykalna zmiana struktury zatrudnienia

i zawodów w wyniku rewolucji

przemysłowej w XVIII i XIX wieku,

• zmniejszenie udziału zatrudnienia w

rolnictwie z 75-85% w początkach XIX

wieku do 5-10% czynnych zawodowo

obecnie w rozwiniętych krajach

współczesnego świata,

• radykalny wzrost zatrudnienia w

przemyśle i budownictwie do poziomu

40-50% ogólnego zatrudnienia, a

następnie stopniowy spadek

zatrudnienia w sektorze II,

• nieprzerwany wzrost zatrudnienia w

usługach

W praktyce ulepszenia,

poprawki,

udoskonalenia, a więc

właściwie imitacja

(naśladownictwo)

innowacji (czyli

pierwszego wdrożenia)

mogą mieć ogromne

znaczenie gospodarcze

P.F. Drucker wymienia siedem źródeł okazji do innowacji.

Kolejność tych źródeł uszeregowana została według

odpowiadającej im malejącej wiarygodności i możliwości

przewidywania. Są to:

• nieoczekiwane zdarzenia, np. nieoczekiwane

powodzenie lub niepowodzenie;

• niezgodność między rzeczywistością a

wyobrażeniami o niej;

• innowacja wynikająca z potrzeb procesu;
• zmiany w strukturze przemysłu lub

strukturze rynku, które wszystkich

zaskakują;

• zmiany demograficzne;
• zmiany w postrzeganiu, nastrojach,

wartościach;

• nowa wiedza zarówno w dziedzinie nauk

ścisłych, jak i innych.

Następuje wzrost

dobrobytu

ogólnego, jeśli

zwiększa się dochód

co najmniej jednej

grupy bez obniżenia

dochodu innych

grup osób