Semantyka pojęć biotechnologii, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, Biotechnologia


Tadeusz Trzmiel

Instytut Biochemii Technicznej

SEMANTYKA NIEKTÓRYCH POJĘĆ I TERMINÓW BIOTECHNOLOGII

1. WSTĘP

Jak poucza semantyka ogólna, a potwierdzają dane historyczne, wraz ze znaczącym rozwojem jakiejś nauki, w miarę gromadzenia coraz większych zasobów nowej wiedzy, w sposób spontaniczny wyodrębniane są z niej przez naukowców specjalistyczne kierunki badawcze, które powoli przeobrażają się w nowe dyscypliny nauki, a z tych, po pewnym czasie, znów wyodrębniane są nowe kierunki badawcze itd. Przykładem dyscyplin powstałych w takim procesie jest biochemia techniczna i mikrobiologia przemysłowa. Zostały one względnie niedawno wyodrębnione z biochemii ogólnej i mikrobiologii, a te z kolei wyodrębnione z zespołu nauk przyrodniczych i, z punktu widzenia aktualnej wiedzy (2001r.), dopiero w ostatnim półwieczu nastąpił ich gwałtowny rozwój.

Rzadziej spotykany jest proces odwrotny, kiedy następuje fuzja kilku dyscyplin naukowych w jedną ogólniejszą dziedzinę wiedzy, zdolną jednak skuteczniej zaspokajać potrzeby ludzkości. Takim przykładem jest biotechnologia, która wykształciła się na bazie biochemii technicznej i mikrobiologii przemysłowej.

Wraz z pojawianiem się nowych dyscyplin czy dziedzin nauki, w sposób wymuszony naturalnymi potrzebami semantyki (rozumianymi, jako konieczność porozumiewania się naukowców), pojawiają się nowe pojęcia i terminy naukowe związane z nimi. Według semantyki lingwistycznej, w omawianym procesie znaczenie wielu wyrazów, terminów, pojęć itp. może ulegać zmianie zarówno pod względem zakresu, jak i charakteru. Niektóre, pierwotnie stosowane terminy naukowe zastępowane są innymi, lepiej obrazującymi badane zjawiska, niektóre pojęcia naukowe zostają poszerzone lub zawężone, a niektóre z nich w ogóle znikają w sensie leksykalnym.

Biotechnologia należy do takich młodych dziedzin nauki, nadal gwałtownie rozwijających się. Tak więc, z punktu widzenia semantyki, nie ma w tym nic nadzwyczajnego, że w krótkim okresie czasu „obrosła” licznymi nowymi terminami, pojęciami itp. Artykuł ten jest próbą ich racjonalnego zdefiniowania i uporządkowania, zwłaszcza pod kątem jednoznaczności i jednolitości procesu dydaktycznego w obrębie naszego kraju. Wiele bowiem z tych pojęć i terminów wydaje się być kontrowersyjnych, a ponadto, w odczuciu autorów, używane są one często w sposób niepoprawny, mogący prowadzić do nieporozumień.

2. ISTOTA BIOTECHNOLOGII

Biotechnologia jest interdyscyplinarną dziedziną nauki, posługującą się wiedzą z biochemii, mikrobiologii, genetyki i nauk inżynierskich. Dotyczy to w takim samym stopniu biotechnologii środowiskowej, wyodrębnionej pod koniec lat osiemdziesiątych z ogólnego obszaru zainteresowań biotechnologów, wykorzystującej ich wiedzę i osiągnięcia w ochronie środowiska. Tak więc biotechnologię należy definiować następująco:

Biotechnologia - interdyscyplinarna dziedzina wiedzy, stosująca w sposób zintegrowany osiągnięcia biochemii, mikrobiologii, genetyki i nauk inżynierskich w celu wykorzystania żywej komórki (w szczególności - drobnoustrojowej), jej fragmentów lub wyizolowanych elementów dla osiągnięcia określonych efektów technologicznych lub w ochronie środowiska.

W myśl tej definicji w zakres zainteresowań biotechnologii wchodzi:

Aspekty te zostaną rozważone szczegółowo w dalszej części artykułu. W tym miejscu parę uwag należy poświęcić dyscyplinom naukowym, na których opiera się biotechnologia.

Biochemia (dawniej: chemia fizjologiczna, chemia biologiczna) jest nauką zajmującą się poznaniem budowy chemicznej składników organizmów żywych oraz przemian, jakie w nich zachodzą. Tradycyjnie biochemię dzieli się na dwa działy, a mianowicie:

1) biochemię statyczną,

2) biochemię dynamiczną.

Pierwszy z tych działów skupia uwagę na strukturze i właściwościach związków chemicznych znajdowanych w przyrodzie ożywionej. Z kolei biochemia dynamiczna za pomocą metod chemicznych wyjaśnia istotę procesów przemiany materii.

Ponieważ każdy organizm ma pewne odrębne właściwości, biochemię w zależności od badanego obiektu dzieli się na:

Z tych trzech podstawowych działów wyodrębnia się dalsze, bardziej wąskie specjalistyczne kierunki (np. biochemia człowieka, biochemia bakterii itd.).

Jedynie część ogólnej wiedzy biochemicznej jest przydatna i wykorzystywana przez biotechnologów. Dlatego też, dla ich potrzeb (a przede wszystkim procesu dydaktycznego), zostało wykształcone nowe, zawężone ujęcia biochemii, tzw. biochemia komórki.

Biochemia komórki zajmuje się głównie podstawowymi cechami komórki istotnymi dla jej życia, a więc chemiczną budową i właściwościami jej niektórych elementów składowych i procesami w niej zachodzącymi (ze szczególnym uwzględnieniem procesów katabolicznych oraz mechanizmów ich regulacji). Z reguły zagadnienia te grupuje się w cztery działy:

Takie ujęcie wiedzy bichemicznej znacznie ułatwia jej przekazywanie studentom kierunków biotechnologicznych.

Natomiast z praktycznego punktu widzenia dla biotechnologii podstawowe znaczenie posiada biochemia techniczna (jeden z podstawowych jej działów, tak na marginesie, dyscyplina naukowa, z której biotechnologia bezpośrednio się wywodzi). Biochemia techniczna zajmuje się technologicznymi aspektami bioprocesów m.in. biokatalizą stosowaną (w tym: biosyntezą enzymów, ich oczyszczaniem i właściwościami; inżynierią enzymową; aplikacją enzymów), inżynierią węglowodanów (np. biosyntezą polisacharydów), biokonwersją, itp.

Podstawowym działem biotechnologii jest również mikrobiologia przemysłowa, zajmująca się badaniem użyteczności drobnoustrojów i ich wykorzystaniem przez człowieka dla jego celów. W zakres mikrobiologii przemysłowej wchodzą także badania nad drobnoustrojami szkodliwymi z punktu widzenia procesów przemysłowych i sposobami ich zwalczania.

Genetyka jest nauką zajmującą się badaniem dziedziczności i zmienności organizmów. Dla biotechnologii istotne znaczenie mają dwie dyscypliny naukowe wyodrębnione w połowie naszego wieku z ogólnego obszaru zainteresowań genetyków, a mianowicie: genetyka molekularna i inżynieria genetyczna.

Genetyka molekularna niekiedy zwana genetyką biochemiczną zajmuje się poznaniem informacji genetycznej zakodowanej w DNA, regulacją jej powielania i przekazywania do komórek potomnych oraz przetwarzaniem jej w białka o określonej funkcji biologicznej. Przedmiotem zainteresowań genetyków molekularnych są także badania nad mutacjami genetycznymi. Podstawowa wiedza tej dziedziny naukowej z reguły przekazywana jest w ramach wykładów z biochemii (biochemia genów).

Inżynieria genetyczna to dziedzina badań i jednocześnie nazwa techniki wprowadzania obcego materiału genetycznego do komórek i badania jego dalszych losów.

Z kolei bioinżynieria (inżynieria bioprocesowa) jest działem biotechnologii zajmującym się technicznymi i ekonomicznymi problemami procesów biotechnologicznych prowadzonych w skali przemysłowej (w tym optymalizacją i powiększaniem skali procesów mikrobiologicznych i biochemicznych).

W biotechnologii (zwłaszcza środowiskowej) wykorzystuje się również wiedzę wielu innych dyscyplin zaliczanych do nauk przyrodniczych: biologii molekularnej, biocenologii, ekologii, ekologii biochemicznej, biogeochemii, biofizyki, itp.

Przykładowo biocenologia bada m.in. zależności ekologiczne w obrębie naturalnie występujących w biocenozach zgrupowań organizmów i prawidłowości ich rozwoju (tzw. sukcesja ekologiczna).

Z kolei ekologia biochemiczna bada rolę różnych substancji wytwarzanych przez organizmy (zwłaszcza metabolitów wtórnych) oraz mechanizmy wzajemnych oddziaływań pomiędzy nimi, w których uczestniczą te substancje. Pozwala to wyjaśnić specyficzne cechy równowagi ekologicznej - jej podtrzymywanie i zakłócanie (m.in. przez ksenobiotyki).

Z powyższego jasno wynika, że biotechnologia jest kompleksową dziedziną wiedzy, przy tym powoli wkraczającą w życie codzienne człowieka i jako taka, bez wątpienia, narzuca i uściśla język potoczny (naturalny).

3. POJĘCIA PODSTAWOWE BIOTECHNOLOGII

Przedrostek bio- (greckie: bios = życie) jest pierwszym członem wyrazów złożonych oznaczający związek z życiem, procesem życiowym tego, na co wskazuje człon drugi, np. biochemia, biosynteza, bioproces, itp.

Wśród pojęć używanych przez biotechnologów niekiedy brakuje konsekwentnego stosowania przedrostka bio- . Przykładowo pojęcie biosynteza oznacza syntezę związku chemicznego dokonywaną przez żywą komórkę. A jak nazwać ten sam proces dokonany np. w martwej komórce lub przez jej fragment? Biokatalizator to m.in. substancja chemiczna natury białkowej (enzym) wyodrębniona z żywej komórki, przejawiająca właściwości katalityczne. A jeżeli ten sam enzym otrzymany zostanie syntetycznie in vitro? W tym przypadku sprawa jest o tyle bardziej skomplikowana, że w 1989 roku Altman i Cech odkryli katalityczne uzdolnienia cząsteczek kwasów nukleinowych i od tej pory pojęcie biokatalizatora nie można utożsamiać z enzymem. Podobne wątpliwości dotyczą takich pojęć jak: biopreparat, biotransformacja, biokonwersja itp.

Bez wątpienia kluczem do racjonalnego zdefiniowania znacznej części pojęć biotechnologicznych jest jednoznaczne ustalenie znaczenia terminu bioproces. Ogólnie wszystkie procesy, którymi zajmuje się aktualnie biotechnologia można podzielić na trzy grupy:

Wszystkie te procesy, zgodnie z semantyką przedrostka bio-, należy zaliczyć do bioprocesów. Jednakże pojęcie bioproces, w ścisłym jego znaczeniu, należy stosować jedynie do procesów z udziałem żywych komórek. Podobnie, jak o autokarze nie mówimy samochód, pomimo tego, że nim w istocie jest, tak o procesach z udziałem enzymów należy mówić procesy enzymatyczne, np. enzymatyczna konwersja, enzymatyczna transformacja, enzymatyczna synteza, itp.

Natomiast sprawa skomplikowana jest w przypadku procesów biotechnologicznych trzeciej grupy, w której biorą udział martwe komórki, lub bliżej nie zdefiniowane ich fragmenty, ekstrakty komórkowe itp. Wydaje się, że wprowadzanie tu sztucznych nazw typu semibiosynteza lub pseudobiosynteza nie jest celowe, jakkolwiek w naukach ścisłych obowiązuje paradygmat ekonomiczności wypowiedzi oraz lakoniczności i jednoznaczności pojęć, twierdzeń, itp. Jak poucza semantyka ogólna w takich przypadkach należy kierować się zdrowym rozsądkiem. Dlatego dla tego typu bioprocesów bezpiecznie i logicznie jest zaznaczyć przez dodanie łacińskiego określenia in vitro, że proces przebiega w warunkach sztucznych poza żywą komórką, np. „biosynteza subtilizyny przez B.subtilis in vitro” lub „biotransformacja fumaranu do kwasu asparaginowego przez E.coli in vitro”.

Po tych ustaleniach można zdefiniować podstawowe pojęcie biotechnologii.

Biopreparat to substancja chemiczna będąca sama w sobie masą komórkową organizmu, fragmentem komórek lub z nich wydzielona, ewentualnie odpowiednio spreparowana, przeznaczona do jakiegoś specjalnego użytku i przejawiająca aktywność biologiczną.

Należy zwrócić przy tym uwagę na fakt, że zgodnie z zasadami semantyki należy unikać terminu „biopreparat” dla konkretnej substancji posiadającej swoją własną, precyzyjnie określoną nazwę (np. masa komórkowa B.subtilis, enzym, antybiotyk, chromosom, itp.). Przykładowo, w nazwie „biopreparat immobilizowanych komórek” zbędne jest słowo „biopreparat” i jego opuszczenie (jak najbardziej zasadne) nie zmienia znaczenia całego wyrażenia.

Uwaga ta dotyczy w takim samym stopniu wszystkich następnych definicji.

Biokatalizatory to związki chemiczne naturalnie znajdowane w organizmach żywych, katalizujące zachodzące w nich reakcje chemiczne. Wygodnie jest za biokatalizatory uważać biopreparaty wykazujące właściwości katalityczne.

Dla konkretnych, zdefiniowanych biokatalizatorów należy używać ich własnych nazw, np.: enzym, immobilizowana lipaza, preparat enzymatyczny, kompleks enzymów, mieszanina enzymów, itp.

Biokataliza to kataliza prowadzona przy użyciu biokatalizatora. W przypadku enzymu poprawnie jest mówić o katalizie enzymatycznej.

Bioproces (proces biotechniczny) to zespół zabiegów technicznych prowadzący do otrzymania biopreparatu lub prowadzony przy jego użyciu.

Natomiast proces biochemiczny to proces chemiczny zachodzący w żywym organizmie.

4. BIOPROCESY

Biosynteza to synteza związków organicznych o budowie złożonej ze związków prostych dokonywana przez żywą komórkę, zachodząca pod wpływem enzymów.

Biosynteza jest procesem zachodzącym nieustannie w każdej żywej komórce. Dzięki niej komórka wytwarza tysiące związków niezbędnych i przydatnych jej (np. metabolity wtórne) do życia. W biotechnologii wykorzystuje się ją do otrzymywania wielu związków organicznych, począwszy od nisko cząsteczkowych, o względnie prostej budowie, aż po skomplikowane biopolimery. W skali przemysłowej na drodze biosyntezy wytwarza się enzymy, aminokwasy, peptydy i białka o szczególnych właściwościach biologicznych (m.in. hormony), witaminy, antybiotyki, substancje biologicznie czynne, sacharydy i polisacharydy, itp.

Szczególnym przypadkiem jest biosynteza białek (w tym enzymów). Informacja genetyczna (charakterystyczna dla danego organizmu) zapisana w DNA zostaje w procesach transkrypcji i translacji wykorzystana do syntezy de novo białka. Proces transkrypcji (biosyntezy m-RNA) podlega w każdej komórce precyzyjnej i ścisłej regulacji.

Jeżeli komórka do syntezy organicznego związku potrzebuje jego prekursora lub kilku prekursorów, to proces taki można też rozpatrywać w kategoriach biokonwersji lub biotransformacji. Przykładowo o procesie wytwarzania tryptofanu przez Candida utylis z wykorzystaniem antranilanu, jako prekursora syntezy aminokwasu, poprawnie jest powiedzieć „biokonwersja antranilanu do tryptofanu przez Candida utilis”. Natomiast o procesie wytwarzania kwasu asparaginowego przez Escherichia coli z wykorzystaniem fumaranu amonowego jako prekursora syntezy tego aminokwasu, powinno się mówić: „biotransformacja fumaranu amonowego do kwasu asparaginowego przez Escherichia coli”. Różnica w nazwie obu tych identycznych na pozór procesów polega na tym, że pierwszy z nich przebiega wieloetapowo przy udziale kilku enzymów, a drugi jednoetapowo jedynie przy udziale amoniakoliazy asparaginianowej (aspartazy).

Z kolei procesy niepełnego spalania (częściowego katabolizmu) substancji pokarmowych, w wyniku których komórka nagromadza produkty pośrednie lub uboczne szlaków katabolicznych nazywamy fermentacją.

Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, o procesach syntezy, w których wykorzystuje się enzymy mówimy krótko „synteza enzymatyczna”. I tak przykładowo powiemy: „synteza triglicerydów katalizowana przez lipazę”. Jeżeli w syntezie stosujemy bliżej nie scharakteryzowany enzym możemy proces taki przykładowo określić jako: „synteza estrów wyższych kwasów karboksylowych i etanolu z wykorzystaniem grzybni Mucor sp.”.

Biokonwersja i biotransformacja. Oba terminy uważane są przez biotechnologów za synonimy procesów, w których następuje przekształcanie lub przemiana związków organicznych. Z uwagi na znaczną różnorodność takich procesów, wydaje się jednak celowe ich rozróżnienie.

Biotransformacja to jednoetapowe (rzadziej dwuetapowe) przekształcenie chemiczne egzogennych związków organicznych w strukturalnie im podobne produkty dokonywane przez żywą komórkę.

Produkty tych przekształceń bardzo często nie mają żadnego znaczenia dla komórki, a niekiedy wręcz mogą okazać się dla niej toksyczne (np. produkty biotransformacji steroidów). Biotransformacja nie jest celem działania komórki; zachodzi ona często jako proces niezależny od jej funkcji życiowych. Można uznać, że w wielu przypadkach „komórka nawet nie zdaje sobie sprawy z tego, że zostaje oszukana i wykorzystana do przekształcenia podsuniętego jej związku organicznego”. Biotechnolog wykorzystuje naturalny aparat enzymatyczny komórki, podstawia jej pewne związki organiczne i oczekuje, że zostaną one przekształcone zgodnie z jego przewidywaniami.

Przykładów biotransformacji znamy dzisiaj już setki. Za najstarszy z tych procesów można uznać biotransformację etanolu do kwasu octowego przez Acetobacter z wykorzystaniem obecnej w komórkach tych bakterii dehydrogenazy alkoholowej (EC.1.1.1.1). Przemysłowa produkcja wielu hormonów steroidowych oparta jest o procesy biotransformacji. Stosuje się ją przy rozdziale racemicznych mieszanin aminokwasów, przy produkcji półproduktów do syntezy półsyntetycznych antybiotyków, itp.

Biokonwersja to przemiana chemiczna jednych związków organicznych w drugie dokonywana przez żywą komórkę.

Jednakże w ostatnim czasie pojęcie biokonwersji zostało chyba bezzasadnie rozszerzone i obecnie jest stosowane coraz częściej jako ogólna nazwa wszelkich przemian chemicznych zachodzących w obecności biokatalizatorów. Stąd mówimy na przykład o biokonwersji skrobi we fruktozę, pomimo że proces ten przebiega poza komórką, jedynie przy udziale enzymów. Zgodnie z wcześniejszymi uwagami poprawnie jest powiedzieć: „enzymatyczna konwersja skrobi we fruktozę”. Natomiast przemiana celulozy w etanol zachodząca przy udziale żywej komórki będzie już typowym procesem biokonwersji.

Z punktu widzenia biotechnologa różnica pomiędzy biokonwersją (w ścisłym słowa tego znaczeniu) a biotransformacją sprowadza się do ilości etapów przemiany związku (a więc i enzymów biorących w niej udział): biotransformacja jest z reguły przekształceniem jednoetapowym (jednoenzymowym), zaś biokonwersja przemianą wieloetapową (wieloenzymową). Biokonwersja jest jednak celem działalności komórki - osiąga ona dzięki niej jakieś konkretne korzyści. Można uważać, że procesy biokonwersji (podobnie jak biodegradacji) składają się z jednostkowych procesów biotransformacji.

Fermentacja. Tradycyjnie tym terminem określa się procesy stopniowego rozkładu związków organicznych przebiegające bez udziału tlenu. W biotechnologii terminem tym określa się również mikrobiologiczne procesy tlenowe, w których związki organiczne w szlakach katabolicznych ulegają niepełnemu spalaniu, w wyniku czego komórka nagromadza produkty pośrednie lub uboczne szlaków katabolicznych (np. kwas mlekowy, etanol, kwas cytrynowy, itp.).

W biotechnologii środowiskowej ważnym pojęciem jest fermentacja osadu czynnego (fermentacja metanowa). Jest to beztlenowy proces rozkładu złożonych, wysokocząsteczkowych substancji organicznych zawartych w osadzie czynnym, prowadzący do jego ustabilizowania się (mineralizacji), przy czym zasadniczym produktem procesu jest biogaz, złożony z metanu i dwutlenku węgla.

Biodegradacja to biochemiczny rozkład związków organicznych na prostsze składniki chemiczne zachodzący przy udziale żywych organizmów. Termin ten używany jest na ogół w odniesieniu do ksenobiotyków - substancji obcych i szkodliwych dla środowiska naturalnego, syntetyzowanych sztucznie przez człowieka i nie występujących naturalnie w przyrodzie. W szczególnych przypadkach w kategorii ksenobiotyków rozpatruje się również szkodliwe dla większości biocenoz naturalnie spotykane substancje organiczne, które normalnie występują w przyrodzie w śladowych ilościach lub też ich źródło pochodzenia jest zlokalizowane w odosobnionych miejscach. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, kiedy na skutek działalności człowieka istnieje możliwość ich niezaplanowanego nagromadzania się w znacznych ilościach w jakimś lokalnym ekosystemie. Przykładem mogą być produkowane w niewielkich ilościach przez niektóre organizmy allelometabolity - substancje czynne biologicznie w stosunku do obcych gatunków, m.in. ksenocydy (np. różne pochodne fenolowe, katechol, itp.) lub też ropa naftowa i jej składniki.

Mówimy więc o biodegradacji węglowodorów alifatycznych (np. n-alkanów, alkenów i rozgałęzionych alkanów), węglowodorów alicyklicznych (np. cykloheksanu i jego pochodnych) aromatycznych (np. benzenu, naftalenu i ich pochodnych), heterocyklicznych (np. pirydyny), itp. Wszystkie te związki są składnikami min. mydeł, detergentów, olei schnących, olei napędowych, sztucznych polimerów, pestycydów, rozpuszczalników, perfum, itp.

W układach drobnoustrojów wielogatunkowych proces biodegradacji niektórych ksenobiotyków sprzężony bywa z procesami asymilacji wytworzonych w jego efekcie prostszych składników. Jedne gatunki drobnoustrojów prowadzą proces biodegradacji do prostszych składników, a inne - wchodzące w skład takich wielogatunkowych układów - przyswajają powstałe przejściowo związki chemiczne.

Asymilacja (przyswajanie) polega na pobieraniu przez żywą komórkę prostych składników chemicznych z otaczającego środowiska i wytwarzaniu z nich skomplikowanych, wielkocząsteczkowych składników własnego organizmu.

Procesem pokrewnym do biodegradacji jest detoksykacja. Mianem tym niekiedy w literaturze określa się procesy, w wyniku których toksyczne dla środowiska substancje chemiczne są przekształcane w związki nietoksyczne, które z kolei dalej są biodegradowane, mineralizowane lub asymilowane.

Z kolei mineralizacja to procesy degradacji, w których materia organiczna zostaje przekształcona w związki nieorganiczne; w wyniku rozkładu związków organicznych węgiel, wodór i tlen są usuwane w postaci dwutlenku węgla i wody, a inne pierwiastki są przekształcane w związki mineralne. Mineralizacja przebiega zazwyczaj przy udziale wielu gatunków mikroorganizmów (tzw. destruentów). Może przebiegać w warunkach tlenowych, jak i beztlenowych. W pierwszym przypadku, końcowymi produktami są m.in.: siarczany, azotany i fosforany, zaś w drugim - siarkowodór, amoniak i kwas ortofosforowy.

  1. NIEKTÓRE INNE POJĘCIA BIOTECHNOLOGII

Aeracja (napowietrzanie) to nasycanie powietrzem mieszaniny drobnoustrojów z odpowiednimi ciekłymi pożywkami lub ściekami, w celu dostarczenia drobnoustrojom tlenu niezbędnego dla życia.

Autoliza (samotrawienie) to rozkład zamierających lub obumarłych komórek pod wpływem własnych enzymów wewnątrzkomórkowych.

Biomasa w tradycyjnym ujęciu oznacza ilość wagową materii organicznej zawartej w organizmie zwierzęcym lub roślinnym; także ilość materii organicznej wytworzonej przez populację lub zespół organizmów danego środowiska.

W biotechnologii pod pojęciem biomasy rozumie się również stałą, wilgotną pozostałość po oddzieleniu od ciekłego podłoża hodowlanego drobnoustrojów, w skład której wchodzą namnożone w wyniku hodowli komórki, a także stałe nie przyswojone składniki pożywki. Mówi się np. „oddzielić biomasę od podłoża hodowlanego B.subtilis na drodze wirowania”.

Bioreaktory to ogólna nazwa wszelkiego typu urządzeń, w których prowadzi się bioprocesy.

Biosensory (czujniki biologiczne) czyli urządzenia stosowane w analityce medycznej i systemach kontrolnych procesów biotechnologicznych do wykrywania lub ilościowego oznaczania substratów, produktów, aktywatorów lub inhibitorów enzymów.

Egzoenzymy (enzymy pozakomórkowe) czyli enzymy wydzielane przez komórkę do otaczającego ją środowiska (np. podłoża hodowlanego).

Enzymologia to nauka o enzymach; zajmuje się badaniem wszelkich procesów chemicznych przebiegających z udziałem enzymów, wyodrębnianiem i oczyszczaniem enzymów, badaniem ich budowy chemicznej i właściwości, a także ich aplikacją.

Fermentory to specjalne reaktory w których prowadzi się hodowlę drobnoustrojów.

Hodowla ciągła to hodowla, w której stały, ilościowo regulowany dopływ nowych porcji pożywki i jednoczesny odbiór produktów przemiany materii, a także nadmiaru nowo wytworzonych komórek, umożliwia nieprzerwany rozwój drobnoustrojów w fazie logarytmicznego wzrostu.

Immobilizowane biokatalizatory (unieruchomione) to ogólna nazwa technik pozwalających wielokrotnie wykorzystać enzym, komórkę, itp. Szczególnym rodzajem immobilizacji jest technika wiązania biokatalizatora z nośnikiem, przy czym nośnik może być substancją stałą, nierozpuszczalną w wodzie.

Kumulacja to gromadzenie się w komórkach i tkankach organizmów żywych substancji egzogennych (pochodzących z zewnątrz) w wyniku ich dużego stężenia w środowisku.

Monitoring to kontrola ekosystemu, tj. cykliczne pomiary stężenia zanieczyszczeń i wybranych parametrów ekosystemu - fizycznych, chemicznych i biologicznych, pozwalające na śledzenie ich zmian w czasie.

Osad czynny czyli żywa, kłaczkowata zawiesina złożona głównie z heterotroficznych bakterii, zdolna do sorpcji substancji organicznych znajdujących się w ściekach w formie rozpuszczonej i koloidalnej.

Podłoże hodowlane (pożywka) mieszanina substancji odżywczych stosowana do hodowania drobnoustrojów.

Procesy biomembranowe to bioprocesy, w których reaktor biologiczny (bioreaktor) połączony jest bezpośrednio z układem membranowym. Połączenie takie umożliwia ciągłe oddzielanie biomasy mikroorganizmów od wytworzonych przez nie produktów, bez konieczności dodatkowych zabiegów.

Proteoliza to enzymatyczna hydroliza białek na peptydy i aminokwasy pod wpływem enzymów proteolitycznych (proteinaz i peptydaz).

Działy Biotechnologii

Zgodnie z przyjętą przez OECD (jak i UE) klasyfikacją wyróżnić można następujące umowne działy biotechnologii, często określane kolorami:
- zielona biotechnologia (green biotechnology), którą stanowią przede wszystkim biotechnologie związane z rolnictwem,
- czerwona biotechnologia (red biotechnology), to biotechnologia wykorzystywana w ochronie zdrowia,
- biała biotechnologia (white biotechnology), to biotechnologia przemysłowa wykorzystująca systemy biologiczne w produkcji przemysłowej i ochronie środowiska.

Zielona biotechnologia

Kraje UE nie angażują się w rozwój własnej agrobiotechnologii. Podobnie jest w Polsce. Opinia publiczna zarówno w Europie, jak i w Polsce jest niezwykle krytyczna i przeciwna rozwojowi GMO w kontekście szeroko pojętej żywności. Stan ten w dużej mierze jest spowodowany decyzjami politycznymi, przed których skutkami uchronić powinien dalszy rozwój podstaw naukowych zielonej biotechnologii, warunkujący powstawanie innowacyjnych technologii. Realną szansą dla zielonej biotechnologii jest jej wykorzystanie w produktach biotechnologii białej i czerwonej. Należy jednak identyfikować badania nad regulacją genetyczną procesów istotnych do rozwijania produkcji roślinnej „przyjaznej” dla środowiska, szczególnie w zakresie odporności na patogeny i szkodniki oraz abiotyczne czynniki stresowe. Powinny być stymulowane prace nad wykorzystaniem mikroorganizmów do zwiększenia plonowania i zapewnienia wysokiej jakości produkcji przemysłu rolno-spożywczego. Ważnym kierunkiem badawczym jest także wprowadzanie transgenicznych roślin do produkcji szczepionek doustnych i rekombinowanych białek, a także wykorzystanie tychże roślin jako surowców odnawialnych w biorafineriach.

Czerwona biotechnologia

Obecnie w Polsce pozyskiwanych jest kilka niezmiernie cennych preparatów z wykorzystaniem nowoczesnych technik inżynierii genetycznej, takich jak: hormony, przeciwciała monoklonalne czy testy diagnostyczne. Jednocześnie żadna terapia genowa nie wyszła jeszcze poza stadium badań klinicznych, a oczekiwania społeczne w tym zakresie są bardzo duże.
Sprawą o zasadniczym znaczeniu jest zaspokojenie potrzeb rynku krajowego, silnie zdominowanego przez wielkie firmy zagraniczne. Całkowity koszt wprowadzenia nowego leku na rynek wynosi od 50 do 100 mln USD, przy czym warunkiem powodzenia przedsięwzięcia jest, aby rynek zbytu na dany preparat wynosił ok. 1 mld USD. Zła kondycja ekonomiczna Polski uniemożliwia konkurowanie z firmami zagranicznymi. Jednocześnie zapotrzebowanie na badania i ich wdrażanie w zakresie diagnostyki, profilaktyki, leków generycznych, czy też preparatów o charakterze paraleków, nie wymaga tak dużych nakładów finansowych. Na tym polu należy oczekiwać aktywności polskich biotechnologów.

Biała biotechnologia
Biała biotechnologia wykorzystuje głównie biokatalizę i bioprocesy. Dzięki niej surowce odnawialne - głównie produkty rolne - są przekształcane w cenne chemikalia, leki, materiały polimerowe, czynniki energetyczne, dodatki konsumpcyjne etc. z wykorzystaniem komórek pleśni, drożdży, bakterii, czy enzymów z nich pochodzących. Dla ilustracji rangi zagadnienia można podać, że zakres białej biotechnologii (2004) oceniany jest jako 5% rynku opanowanego przez przemysł chemiczny, zaś w roku 2010 przewiduje się, że 10%, a być może nawet 20% produktów przemysłu chemicznego będzie wytwarzane w bioprocesach.
Biała biotechnologia czyni aktywność przemysłową bardziej przyjazną dla środowiska i jednocześnie obniża koszty wytwarzania poprzez zmniejszenie zużycia surowców i energii, redukcję odpadów, czy też bioremediację skażonego środowiska.
Wykorzystanie białej biotechnologii jest obecnie przedmiotem intensywnych dyskusji w UE. Obszary jej zastosowań, bardzo ważne również dla Polski, to:
- zastąpienie tradycyjnych niebiologicznych procesów przemysłowych bioprocesami i wytwarzanie produktów o wysokiej wartości dodanej jak: farmaceutyki, specyficzne chemikalia, żywność i dodatki do żywności;
- wytwarzanie biomateriałów (biodegradowalne plastiki i polimery o szczególnych właściwościach) i biopaliw z odnawialnych surowców;
- bioremediacja.
Rozwój białej biotechnologii powinien wpływać korzystnie na rozwój rolnictwa i przemysłu chemicznego, a także na środowisko, stanowiąc istotny element zrównoważonego rozwoju.

Dynamiczny rozwój biotechnologii na świecie i jej niewątpliwy wpływ na postęp cywilizacyjny wymaga właściwego usytuowania tej dziedziny wśród dyscyplin naukowych. Zgodnie z definicją opracowaną przez Europejską Federację Biotechnologii: "Biotechnologia jest integracją nauk przyrodniczych i inżynieryjnych w celu wykorzystania organizmów, komórek i ich części oraz analogów molekularnych w produkcji i usługach". Z powyższej definicji jasno wynika, że biotechnologia ma charakter wielodyscyplinarny i obejmuje takie dyscypliny, jak: biologia molekularna, biochemia, mikrobiologia, genetyka, inżynieria procesowa. Efektem współdziałania naukowców z tych dyscyplin są lub są spodziewane nowe technologie czy techniki wprowadzane w rolnictwie, przemyśle rolno- spożywczym, chemicznym, farmaceutycznym, w ochronie środowiska, w wytwarzaniu energii oraz w diagnostyce medycznej czy kontroli środowiska lub przemysłowych procesów technologicznych. Szczególną rolę przypisuje się nowym biotechnologiom opartym na technologii DNA, hybrydoma czy nowych bioprocesach. Pod tym względem sytuacja w Polsce jest bardzo niekorzystna. W przeciwieństwie do dość dużej liczby zakładów wykorzystujących tradycyjne procesy biotechnologiczne, brak jest procesów przemysłowych opartych na najnowszych osiągnięciach nauk molekularnych i inżynieryjnych. Jeżeli potraktujemy biotechnologię jako zespół technik decydujących o wytwarzaniu nowego produktu czy ulepszaniu procesu technologicznego, to możemy wprowadzić następujący podział ze względu na różny stopień zaawansowania tychże technik:

Określenie zapotrzebowania na specjalistów w Polsce jest bardzo utrudnione, szczególnie obecnie w trakcie zachodzących w naszym kraju głębokich przemian społeczno-ekonomicznych, przy bardzo ograniczonych funduszach na badania naukowe i nikłym zainteresowaniu przemysłu nowoczesnymi biotechnologiami. Czynnikami decydującymi o prawidłowym rozwoju kadry specjalistów w dziedzinie biotechnologii są:

Określenie kierunków rozwoju biotechnologii w Polsce powinno wynikać z ekonomicznego uzasadnienia. Przykładowo, konieczny wydaje się rozwój biotechnologii w sektorze rolno-spożywczym, gdyż ten dział gospodarki zawsze miał wpływ na ekonomikę naszego kraju. Takie zagadnienia jak produkcja biopestycydów, nowe cechy roślin i zwierząt, rośliny transgeniczne, nowe surowce dla przemysłu przetwórczego, testy diagnostyczne - powinny być przedmiotem badań i w miarę szybkich aplikacji. W dziedzinie ochrony zdrowia zagadnieniami tymi mogą być nowe farmaceutyki, szczepionki, przeciwciała monoklonalne i testy diagnostyki mikrobiologicznej, genetycznej lub nowotworowej. W biotechnologii środowiskowej należałoby zwrócić uwagę na monitoring, biodegradację, detoksykację, otrzymywanie biodegradowalnych plastyków. W przemyśle chemicznym więcej badań powinno dotyczyć zastąpienia uciążliwych syntez chemicznych procesami biokatalizy, w szczególności w otrzymywaniu wysoce specyficznych związków chemicznych.

Kierunki kształcenia w zakresie biotechnologii są realizowane w Polsce na uniwersytetach i politechnikach. Na uniwersytetach programy są bardziej zunifikowane i zorientowane na biologiczny aspekt biotechnologii. Programy politechniczne uwzględniają bardziej aspekt inżynieryjny i procesowy oraz różnią się między sobą nie tylko w kursie podstawowym, ale i w specjalizacjach, które są związane z działalnością naukową kadry w tych instytucjach. Obecnie wydaje się konieczne poszerzenie programów studiów politechnicznych przez zwiększenie ilości zajęć z biologii molekularnej i mikrobiologii, natomiast programy uniwersyteckie powinny zawierać większą liczbę zajęć z inżynierii bioprocesowej.

Biotechnologia jest nauką stosowaną, utożsamianą do niedawna głównie z procesami mikrobiologicznymi wykorzystywanymi w przemyśle, np. z fermentacją etanolową, biosyntezą antybiotyków czy biokonwersją związków organicznych. Dynamiczny rozwój inżynierii genetycznej pozwalającej na wprowadzenie wyselekcjonowanych genów do wybranych organizmów, które nabywają dzięki temu nowe cechy, spowodował znaczne rozszerzenie zakresu biotechnologii. Nowe możliwości biotechnologii spowodowały jej gwałtowny rozwój w ostatnich latach, zwłaszcza w USA i w Japonii. Nakłady na tę dziedzinę nauki wynosiły w tych krajach, w 1993 r. odpowiednio - 3.8 i 0.8 mld $. W Polsce nakłady na badania z tego zakresu nauki są na znacznie niższym poziomie wynoszącym w 1993 r. około 10 mln $. Nie wszystkie działy biotechnologii ulegają jednakowo szybkiemu rozwojowi. Największy postęp obserwuje się w badaniach, których wyniki mogą znaleźć zastosowanie w rolnictwie i w ochronie zdrowia ludzi. Badania naukowe prowadzone przez Katedrę Mikrobiologii obejmują powyżej wspomniane nowoczesne kierunki badań biotechnologicznych o charakterze aplikacyjnym. Jednakże, część z podejmowanych tematów badawczych dotyczy problemów podstawowych związanych z biologią molekularną drobnoustrojów. Bardzo młody zespół badawczy Katedry posiada już duże doświadczenie laboratoryjne w tym zakresie i ciągle udoskonala warsztat badawczy, obejmujący wykorzystywanie wielu najnowszych metod stosowanych w inżynierii genetycznej, konstrukcję wektorów plazmidowych, analizę DNA prokariotycznego i eukariotycznego, rozdziały elektroforetyczne w żelach, sekwencjonowanie DNA itp. W pracy naukowej Katedry Mikrobiologii realizujemy następującą problematykę badawczą:

Abioseston - unoszące się w toni zbiornika wodnego martwe składniki ?sestonu, złożone z obumarłych organizmów ?planktonowych, szczątków innych organizmów, pyłków roślin, drobnych cząstek mineralnych itp. Zobacz też ?detrytus.


Abiotyczne czynniki środowiska - zespół fizycznych i chemicznych czynników mających wpływ na organizmy w ich środowisku - do najważniejszych należą: ?temperatura, ?światło, ?woda, ? mechaniczne czynniki, ?chemiczne czynniki. Określone kombinacje ich natężeń decydują o charakterze ?biotopu. Każdy z nich występuje w ?ekosystemie w określonym natężeniu lub waha się w pewnym przedziale wartości. Ich wielkości decydują tym samym o składzie gatunkowym ?biocenozy, ponieważ należeć do niej mogą tylko te ?gatunki, dla których natężenia wszystkich czynników mieszczą się w ich zakresach ?tolerancji.
Przykład: w naszych warunkach temperatura corocznie waha się w pewnym przedziale: od minimum zimowego, do maksimum letniego. Wszystkie organizmy żyjące w naszym klimacie są przystosowane do tych temperatur, a więc ich zakres tolerancji względem temperatury jest wystarczająco szeroki.
Natężenia czynników abiotycznych w ekosystemie są raczej niezależne od biocenozy i kształtują jej ?siedlisko. Przykład: temperatura zależy głównie od szerokości geograficznej, wysokości nad poziomem morza oraz ?ekspozycji.
W pewnym zakresie mogą być jednak zmieniane przez biocenozę, tworząc jej biotop.
Przykłady: (1)stężenie ?tlenu w zbiorniku wodnym zależy od aktywności organizmów, które go wytwarzają i zużywają, (2)w lesie natężenie światła, wilgotność i temperatura zależą od zwarcia koron drzew.

Absorpcja - pochłanianie fiz.(1) Proces pochłaniania substancji zachodzący w całej masie, w odróżnieniu od ?adsorpcji, która zachodzi tylko na powierzchni, (2) pochłanianie przez substancję promieniowania elektromagnetycznego, korpuskularnego lub fal akustycznych.
Foton (kwant energii), oddziaływując z atomem lub cząsteczką powoduje jej: (1) wzbudzenie elektronowe i/lub oscylacyjne i rotacyjne (przejście na wyższy poziom energetyczny) lub (2) oderwanie elektronu (jonizację). Energia wzbudzenia może ulec przemianie zwiększając energię kinetyczną cząsteczek, czemu towarzyszy wzrost ? temperatury.
eko. W przyrodzie największe znaczenie ma (1)absorpcja przez Ziemię słonecznej energii świetlnej i przemiana jej w energię cieplną, warunkująca bilans energetyczny Ziemi oraz (2) absorpja ?światła przez barwniki asymilacyjne roślin ( zwłaszcza ?chlorofil), co warunkuje istnienie życia na Ziemi.
Acidofilne - kwasolubne; organizmy, których zakres ?tolerancji ekologicznej względem odczynu (?pH) jest wąski i mieści się w niskich wartościach pH.
Przykłady: (1)wrzos, czy (2)rośliny ?torfowisk niskich, takie jak wełnianka czy bagno. Zobacz też ?stenobionty.
Adaptacje - przystosowania.
biol. W wyniku długotrwałych procesów ewolucyjnych ?gatunki przystosowują się do różnych warunków środowiska.
eko. Organizm, w pewnym granicach (?tolerancja ekologiczna) przystosowuje się do warunków, w których żyje, np. sosna w zwartym ?drzewostanie jest strzelista, gdy rośnie samotnie wytwarza gruby pień. Niektóre gatunki wykazują specjalne przystosowania do zmian środowiska, np. rośliny żyjące na styku lądu i wody mogą wytwarzać odmienne rodzaje liści (rys. 18), ryby wędrowne (węgorz, łosoś) mają zdolność przestawienia przystosowań do ?zasolenia wody.

Adsorpcja - chem. zjawisko polegające na gromadzeniu się substancji na granicy dwóch faz, np. substancja rozpuszczona w cieczy akumuluje się na powierzchni ciała stałego (adsorbentu). Wiązanie substancji adsorbowanej z adsorbentem może mieć różny charakter i trwałość, może wynikać z oddziaływań fizycznych (sił międzycząsteczkowych lub wiązań chemicznych..
eko. Procesy adsorpcji mają duże znaczenie w przyrodzie np. przechwytywanie jonów przez ?kompleks sorpcyjny gleby decyduje o jej ? żyzności; zagęszczenie cząsteczek substancji powierzchniowo czynnej ( ?detergentu) na powierzchni roztworu, powoduje obniżenie napięcia powierzchniowego cieczy.
Aerobowy - tlenowy
Afotyczna strefa - głębsza część zbiornika wodnego(?jezioro), do której nie dociera ?światło. Jej wielkość zależy od ilości ?zawiesin w wodzie.
Agrocenoza - pot. uprawa rolna.
Agroekosystemy - eko.?ekosystemy ?antropogeniczne, w których naturalna ?sukcesja jest zatrzymywana dzięki stosowaniu ?mechanicznych czynników środowiska, głównie ?orki i ?koszenia.
Akumulacja - gromadzenie; eko. (1)akumulacja materii organicznej w ?glebie i ?osadach dennych zbiorników wodnych warunkuje ?sukcesję ekologiczną, (2) niektóre trucizny kumulują się w wyższych ogniwach ?łańcuchów pokarmowych, np. ?DDT.
Allelopatia - jedna z zależności w ?biocenozie (?amensalizm), która może polegać na oddziaływaniu na inne gatunki roślin przy pomocy wydzielanych do otoczenia związków chemicznych, może być wtedy elementem ?konkurencji międzygatunkowej. Zobacz też ?antybioza.
Amensalizm - jedna z antagonistyczych zależności w ?biocenozie, szkodliwa dla jednego z partnerów, a obojętna dla drugiego. Negatywne oddziaływanie na przedstawicieli innych ?populacji jest jednym z elementów?konkurencji międzygatunkowej. Tradycyjnie dzieli się na: ?allelopatię i ?antybiozę.
Aminokwasy - chem. związki organiczne, z których zbudowane są ?białka. Aminokwas składa się z przynajmniej jednej grupy aminowej, przynajmniej jednej grupy karboksylowej oraz krótkiego łańcucha węglowego lub pierścienia. Niektóre z nich (cysteina) zawierają siarkę.
eko. Są etapem pośrednim procesu ?mineralizacji białka. W wyniku ich rozkładu powstają m.in. ?amoniak i ?siarkowodór.
Amoniak - chem. NH3 Bezbarwny gaz o ostrym zapachu, lżejszy od powietrza, bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie. Reaguje z nią, tworząc wodorotlenek amonowy:
NH4 + H2O ? NH4OH,
który ulega dysocjacji na jony amonowy i hydroksylowy:
NH4OH ? NH4+ + OH-.
Obecność amoniaku w roztworze silnie go alkalizuje.
biol. Jest produktem rozkładu wielu związków organicznych zawierających azot ( ?amonifikacja). Alkaliczne właściwości jego roztworu sprawiają, że jest silnie trujący, dlatego u zwierząt lądowych jest przekształcany w związki nietoksyczne: mocznik (?ureotelizm) lub kwas moczowy (?urykotelizm).
eko. Jest ważnym ogniwem w łańcuchu reakcji związków azotowych składających się na cykl ?obiegu azotu w ekosystemach: może być pobierany przez rośliny w formie jonu amonowego lub utleniany do azotu gazowego N2 w procesie ?denitryfikacji.
Amonifikacja - biol. proces rozkładu materii organicznej przez mikroorganizmy, którego produktem jest ?amoniak. Spośród związków chemicznych wchodzących w skład szczątków organicznych najobfitszym źródłem azotu są ?białka oraz wydaliny zwierząt: ?mocznik i ?kwas moczowy. Rozkład białek jest procesem wielostopniowym, w którym najpierw zostają one rozłożone do ?aminokwasów, a te dopiero poddane są dezaminacji, czyli odłączeniu grupy aminowej -NH2, która przechodzi w amoniak NH3. Dzięki działaniu wydzielanych przez bakterie enzymów ?urykazy i ?ureazy, amoniak powstaje też z kwasu moczowego.
eko. Amonifikacja przyczynia się do ?mineralizacji materii organicznej i jest jednym z niezbędnych etapów ?obiegu azotu w ekosystemach, a powstający amoniak jest utleniany do azotanów w procesie ?nitryfikacji lub pobierany przez rośliny w postaci jonu amonowego
NH4 +. Zobacz też: ?amoniotelizm, ?ureotelizm, ?urukotelizm.
Amoniotelizm - wydalanie przez zwierzęta ubocznego produktu azotowej przemiany materii w postaci ?amoniaku, charakterystyczne dla zwierząt wodnych.
Anabioza - stan życia utajonego, pozwalający organizmom jednokomórkowym, przy pomocy wytwarzanych form przetrwalnych, przeżyć okres, kiedy panują niesprzyjające warunki.
Anaerobowy - beztlenowy
Antropofity - rośliny ?synantropijne obcego pochodzenia, np. przymiotno kanadyjskie czy robinia akacjowa. Zobacz też ?apofity.
Antropogeniczny - (gr. anthropos - człowiek, genos - pochodzenie )
eko. "spowodowany działalnością człowieka", określenie stosowane najczęściej w odniesieniu do ?czynników ekologicznych wywołanych działalnością człowieka lub nienaturalnych ?biocenoz i ?ekosystemów.
Antropopresja - wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze; z punktu widzenia ekologii jest on zazwyczaj negatywny.

Antybioza - jedna z zależności w ?biocenozie (?amensalizm), polegająca na oddziaływaniu na siebie mikroorganizmów przy pomocy wydzielanych do środowiska związków chemicznych - antybiotyków. Pierwszym i najbardziej znanym antybiotykiem, który zapoczątkował wykorzystanie tych substancji w medycynie, była odkryta w 1929 przez Fleminga penicylina, wydzielana przez grzyba pędzlaka Penicillium notatum, niszcząca bakterie.
Apatyty - rozpowszechnione w przyrodzie, minerały zawierający wapń i ?fosfor, np. fluoroapatyt 3Ca3(PO4)2 . CaF2. Zdecydowana większość fosforu w litosferze zgromadzona jest w formie apatytów, fosfor w nim zawarty jest uruchamiany przy znaczącym udziale organizmów i wypłukiwany ?spływem wód do zbiorników wodnych, powodując ich ?eutrofizację (zobacz też ?obieg fosforu). W ?osadach dennych ?jezior duża część fosforu gromadzona jest w formie apatytów i dzięki ich słabej rozpuszczalności w wodzie zostaje wyłączona z obiegu.
Apofity - rośliny ?synantropijne rodzimego pochodzenia, np. rdest ptasi. Zobacz też ?antropofity.
Areał - (1)areał gatunku ?zasięg geograficzny, (2)areał populacji ?populacja, (3)areał osobniczy ?terytorializm.
Asosjacja ? Zespół
Asymilacja - biol. przyswajanie substancji w procesach metabolicznych.
eko. ?obieg węgla w przyrodzie jest warunkowane przez asymilację ditlenku węgla w procesie ?fotosyntezy, a w ?obiegu azotu istotną rolę pełni asymilacja azotu atmosferycznego, dokonywana przez niektóre bakterie.
Atmosfera - gazowa powłoka otaczająca Ziemię. Jej skład w niskich warstwach (pot. powietrze) jest następujący:

?Azot (N2) 78%
?Tlen (O2) 21%
Argon (Ar) 0,93%
?Woda H2O 0,02-0,04%
?Ditlenek węgla (CO2) 0,035-0,036%
Zobacz też: ?biosfera, ?hydrosfera, ?litosfera.
Autekologia - dział ?ekologii, zajmujący się badaniem wpływu ?abiotycznych czynników środowiska na organizmy.
Autotrofia - biol. samożywność. Sposób odżywiania się, w którym związki organiczne wytwarzane są z ?ditlenku węgla i ?wody. Istnieją dwa sposoby takiego odżywiania: (1)?fotosynteza, czerpiącą energię do tego procesu ze ?światła, oraz (2)?chemosynteza, w której energia pochodzi z rekcji chemicznych.
eko. Fotosynteza ma podstawowe znaczenia dla życia na Ziemi, gdyż jest to jedyny proces umożliwiający magazynowanie energii słonecznej w formie związków organicznych, wykorzystywanych w metabolizmie organizmów żywych. Chemosynteza ma znaczenie w ?cyklach biogeochemicznych, zobacz ?nitryfikacja.
Azbesty - grupa minerałów o różnym składzie, zależnym od pochodzenia; budowa włóknista, słaba przewodność cieplna i ogromna wytrzymałość termiczna czynią je świetnymi surowcami do wyrobu tkanin ogniotrwałych, materiałów termoizolacyjnych itp. Stanowią jednak poważne zagrożenie dla zdrowia: łatwo ścierające się wyroby azbestowe są źródłem mikroskopijnych włókienek łatwo unoszących się w powietrzu i osadzających się w płucach, gdzie wywołują długotrwałe działanie drażniące mogące być przyczyną chorób nowotworowych.
Zobacz też ? PCB.
Azot - chem.(N) występuje w ?atmosferze tworząc dwuatomowe cząsteczki. N2Jest gazem bezbarwnym, bez zapachu i smaku. Niektóre jego związki są bardzo rozpowszechnione w przyrodzie i odgrywają ważną rolę w funkcjonowaniu ?ekosystemów (?biogeny). W ekologii używa się potocznych pojęć "azot nieorganiczny" oraz "azot organiczny" dla określenia rodzaju związków chemicznych, w skład których wchodzi. W ?ekosystemach, dzięki aktywności metabolicznej organizmów, azot pobierany w formie związków nieorganicznych jest wbudowywany w związki organiczne, które później ulegają ?mineralizacji.
Spośród azotowych związków n i e o r g a n i c z n y c h pospolicie występują ?tlenki azotu, ?amoniak, ?azotany. O r g a n i c z n y m i związkami azotowymi są w przyrodzie przede wszystkim ?białka oraz produkty pośrednie ich ?rozkładu, jak: ?aminokwasy, ?mocznik czy ?kwas moczowy, a także kwasy nukleinowe i wiele innych.
biol. Azot wchodzi w skład najważniejszych dla organizmów związków chemicznych, zwłaszcza białek, kwasów nukleinowych, ?chlorofilu. Jest pierwiastkiem ?biogennym i ?makroelementem. Rośliny pobierają go w formie rozpuszczonych w wodzie ?azotanów i związków ?amonowych, zwierzęta i inne ?heterotrofy wraz ze spożywaną materią organiczną, głównie w aminokwasach, z których zbudowane są białka. Powstający w toku przemian metabolicznych aminokwasów ?amoniak jest toksyczny, dlatego produkty azotowej przemiany materii są wydalane.
eko. Zależnie od dostępności ?wody w środowisku, zwierzęta są na różne sposoby przystosowane do wydalania związków azotu : (1)?amoniotelizm, (2)?ureotelizm, (3)?urykotelizm.
Zobacz też: ?amonifikacja, ?nitrofilność, ?żyzność, ?eutrofizacja.
Azotany - chem. sole kwasu azotowego V. Dobrze rozpuszczają się w wodzie, w roztworze wodnym dysocjują na anion azotanowy NO3- oraz kation, najczęściej sodowy Na+, potasowy K+, amonowy NH4+ lub wapniowy Ca++.
biol. Są jednym z podstawowych składników pokarmowych roślin i ?glonów, które pobierają azot w postaci jonu azotanowego.
eko. W cyklu ?obiegu azotu w przyrodzie, azotany powstają w procesie ?nitryfikacji, w wyniku utlenienia amoniaku. Są jednym z podstawowych składników roztworu glebowego decydującym o żyzności ?gleby. W ekosystemach wodnych są - obok ?fosforanów - składnikami odpowiedzialnymi za ?eutrofizację wody.
Azotyny - chem .sole kwasu azotowego III.
eko. W cyklu ?obiegu azotu w przyrodzie są etapem pośrednim w procesie ?nitryfikacji, czyli utlenienia amoniaku do azotanów.
Bagna - pot. mokradła, ?torfowiska, miejsca z których jest utrudniony odpływ wody i stagnuje ona powierzchni.
eko. Bagna są bardzo cennymi ?użytkami ekologicznymi, przyczyniają się do ?retencjonowania wód, stanowią ?siedliska wielu ?gatunków i znacząco zwiększają ?różnorodność biologiczną.
Bank genów - pot. kolekcja materiału nasiennego, ewentualnie organizmów lub ich fragmentów, służąca ochronie różnorodności genetycznej zagrożonej w naturalnych warunkach.
praw. Był definiowny go jako "ośrodek gdzie genotypy są przechowywane poza ich naturalnym środowiskiem, wyposażony w niezbędne budowle i urządzenia".
Bentos - organizmy żyjące na dnie zbiornika wodnego. W miejscach, do których dociera ?światło, a woda zawiera ?tlen, składa się zarówno z organizmów odżywiających się przez ?fotosyntezę (rośliny, ?glony), jak i pierwotniaków i zwierząt (np. stułbia, skąposzczety) oraz bakterii. W strefie ?afotycznej (ciemnej) nie występują rośliny, a w warunkach beztlenowych żyją tylko niektóre bakterie( zobacz też ?siarkowodór).
Białka - chem. związki organiczne, zbudowane z ?aminokwasów, ich cząsteczki osiągają bardzo duże rozmiary (makromolekuły). Sekwencja ?aminokwasów decyduje o możliwości wzajemnych oddziaływań pomiędzy różnymi segmentami łańcucha, dając początek strukturze przestrzennej, specyficznej dla każdego białka.
biol. W organizmach pełnią szczególnie ważną rolę, do ich najważniejszych funkcji należą: enzymatyczna i budulcowa.
eko. Białka zawarte w martwej?materii organicznej, dzięki działaniu ?destruentów ulegają ?mineralizacji, w której wyniku powstają głównie: ?ditlenek węgla, ?amoniak i ?siarkowodór. Zobacz też ?amonifikacja.
Biocenoza - wielogatunkowy zespół organizmów żyjących w określonej przestrzeni, powiązanych siecią wzajemnych z a l e ż n o ś c i; organizmy należące do
określonego ?ekosystemu.
Zależności biocenotyczne dzieli się na: (1)protekcyjne, (2)antagonistyczne oraz (3)?neutralizm. W zależności protekcyjnej przynajmniej jedna ze stron odnosi korzyść ze współżycia. Do tej grupy należą: ?mutualizm, ?protokooperacja oraz ?komensalizm, (zobacz też ?symbioza). Zależności antagonistyczne przynoszą korzyść jednemu partnerowi, a szkodzą drugiemu. Zalicza się do nich: ?konkurencję międzygatunkową, ?drapieżnictwo, ?pasożytnictwo oraz ?amensalizm.
Funkcjonuje tradycyjny podział organizmów tworzących biocenozą na: (1)fitocenozę (roślinność) i (2)zoocenozę (zwierzęta). Jest nieprecyzyjny, gdyż nie uwzględnia bakterii, pierwotniaków ani grzybów.
W skład biocenozy muszą wchodzić przedstawiciele wszystkich poziomów troficznych: ?producenci, ?konsumenci i ?destrueci, zapewniający trwałe krążenie materii w ekosystemie. Nie jest biocenozą np. zbiorowisko pierwotniaków, grzybów i drobnych zwierząt żyjących na przewróconym w lesie drzewie. Pomimo, że żyją one w dość wyraźnie ograniczonej przestrzeni, nie tworzą odrębnej biocenozy, lecz są składnikiem całego lasu. Martwe drzewo jest tu elementem ?mozaikowości środowiska, a żyjące na nim specyficzne organizmy zwiększają jego ?różnorodność biologiczną.
Biochemiczne zapotrzebowanie na tlen - (BZT), jeden ze wskaźników stopnia zanieczyszczenia wody, pozwalający ocenić zawartość w wodzie (lub w ściekach) materii organicznej dostępnej dla mikroorganizmów. Badanie polega na pobraniu dwóch identycznych prób wody; w jednej od razu oznacza się ilość tlenu, drugą przechowuje się w ciemności, w temperaturze 20?C, a więc w warunkach optymalnych dla rozwoju bakterii. Po pewnym czasie (najczęściej pięciu dniach) oznacza się i w niej ilość tlenu. Różnica w jego zawartości w obydwu próbach wskazuje na ilość materii organicznej, jaką bakterie utleniły oddychając tlenowo, tym samym na stopień zanieczyszczenia wody.

Biodegradacja - rozkład złożonych związków organicznych przez organizmy, głównie bakterie i grzyby, wytwarzających ?enzymy rozkładające naturalne, wielkocząsteczkowe związki, jak ?białka, ?celuloza czy ?ligniny. Polimery syntetyczne są bardzo uciążliwe dla środowiska, gdyż nie istnieją w przyrodzie enzymy zdolne do ich rozkładu i dlatego narasta ilość odpadów.
Biogaz - mieszanina gazów złożona głównie z ?metanu, z domieszką: ?ditlenku węgla, ?siarkowodoru, wodoru, ?tlenku węgla, ?azotu. Pozyskuje się go w odpowiednio skonstruowanych instalacjach, w których odpady organiczne zostają poddane ?fermentacji. Najczęściej stosowanymi surowcami do pozyskiwania biogazu są: słoma i inne odpady roślinne, obornik, gnojowica, osady powstające w ?oczyszczalniach ścieków, a także organiczne odpady stałe przechowywane na ?wysypiskach śmieci (gaz wysypiskowy). Mieszanina biogazu z powietrzem jest silnie wybuchowa, szczególne niebezpieczeństwo stwarza jego akumulacja i samozapłon na wysypiskach śmieci.
Biogeny - biol. pierwiastki szczególnie ważne dla życia, budujące białka i kwasy nukleinowe, a więc: ?węgiel, ?tlen, wodór, ?azot, ?fosfor i ?siarka.
eko. Pierwiastki powodujące ?eutrofizację wód, przede wszystkim fosfor i azot.

Biogeochemiczne cykle - zobacz ?obieg.
Biogeografia - dział biologii zajmujący się badaniem rozmieszczenia organizmów na Ziemi.
Bioindykacja - określanie stanu środowiska oraz zmian w nim zachodzących za pomocą organizmów ?bioindykatorów.
Bioindykator - organizm wskaźnikowy. Stwierdzając obecność lub brak niektórych gatunków w ?biocenozach można wyciągać wnioski dotyczące warunków chemicznych i fizycznych panujących w ?sielisku. Najlepszymi bioindykatorami są gatunki o wąskim zakresie ?tolerancji wobec jednego ?czynnika ekologicznego (?stenobionty), dlatego ich występowanie może dość dokładnie wskazywać na natężenie danego czynnika, np. pokrzywa, która jest rośliną ?nitrofilną (lubiącą azot), rozwija się bujnie w miejscach szczególnie obfitujących w związki azotowe. Stosowanie bioindykatorów w ocenie warunków środowiska jest pod wieloma względami korzystniejsze od badania jego warunków chemicznych i fizycznych, które mogą być obciążone błędami, wynikającymi z chwilowych lub przypadkowych zmian w środowisku, na które organizmy na ogół od razu nie reagują. Ponadto, bioindykator może wskazywać na działanie wielu czynników jednocześnie, reagując na ich specyficzną kombinację. W tym celu wykorzystuje się np. szczeżuje w stacjach uzdatniania wody, wykorzystując ich reakcję na niekorzystne warunki polegającą na zamknięciu muszli. Niektóre rośliny reagują na określone czynniki deformacją liści, np. uszkodzenia i deformacje igieł drzew wskazują na ?kwaśne deszcze. Znanym wskaźnikiem zanieczyszczenia powietrza są ?porosty, które prawie nie występują w rejonach silnie uprzemysłowionych ("?pustynia porostowa"). Metodami bioindykacyjnymi stosowanymi na wielką skalę w laboratoryjnych badaniach zanieczyszczenia wód są: ?system saprobów i określanie ilości bakterii ?coli.
Biokatalizatory - enzymy.
Biologia - nauka zajmująca się badaniem zjawiska życia we wszystkich jego przejawach, to znaczy bada organizmy i ich procesy życiowe na wszystkich ?poziomach organizacji. Jedną z dziedzin biologii jest ?ekologia.
Biom - fragment powierzchni Ziemi, charakteryzujący się określonym klimatem, w obrębie którego występuje pewna ?mozaika ?ekosystemów.
Biomasa - łączna masa organizmów.
Biomonitoring - jeden ze sposobów prowadzenia ?monitoringu środowiska, polegający na długoterminowym obserwowaniu zachowań odpowiednich ?bioindykatorów.
Bioróżnorodność - zobacz ?różnorodność biologiczna.
Bioseston - unoszące się w toni zbiornika wodnego żywe składniki ?sestonu. Zobacz też ?plankton.
Biosfera - część ?atmosfery, ?hydrosfery i ?litosfery, w której żyją organizmy.
Biotest - biol. eksperyment mający na celu wpływu czynnika na organizmy.
eko. krótkotrwała hodowla organizmów mająca na celu wykazanie toksyczności substancji zawartych np. w wodzie.
Biotop - nieożywiona część ?ekosystemu, ukształtowana przez ?abiotyczne czynniki środowiska.
Bory - ?lasy iglaste. Występują na ?siedliskach suchszych i uboższych (mniej ?żyznych), niż lasy liściaste. W górach piętro ?regla górnego zajmują bory świerkowe. Na nizinach rozpowszechnione są bory sosnowe. Jedną ze skrajnie ubogich jego form jest rosnący na suchych piaskach tzw. bór chrobotkowy, w którym grunt zajmuje ?porost chrobotek reniferowy. Na nieco żyźniejszych terenach występują bory mieszane, z domieszką drzew liściastych. Szczególnie rozpowszechniony jest bór sosnowo - dębowy, będący ?klimaksem na mniej żyznych siedliskach (porównaj ?grąd)
Buczyny - ?lasy bukowe. W typowej formie rosną na żyznych ?siedliskach północno - zachodniej Polski, z masowo występująca w runie marzanką wonną. W górach buk najczęściej występuje z jodłą, tworząc lasy mieszane w piętrze ?regla dolnego.
Butwienie - zobacz ?mineralizacja
BZT - zobacz ?biochemiczne zapotrzebowanie na tlen.
coli - wskaźniki sanitarnego zanieczyszczenia wód: ?miano coli, ?indeks coli, ?NPL. Opierają się na dokładnym oznaczeniu lub przybliżonym oszacowaniu ilości pałeczek okrężnicy ( Escherichia coli ) w próbie wody. Te na ogół nieszkodliwe bakterie występują masowo w jelitach człowieka. Ich obecność w zbiorniku wodnym świadczy o jego ?zanieczyszczeniu ściekami zawierającymi ?fekalia. Jakkolwiek same pałeczki okrężnicy nie stanowią zagrożenia, ich duża ilość wskazuje na silne zanieczyszczenie ludzkimi odchodami i tym samym na niebezpieczeństwo występowania w wodzie mikroorganizmów chorobotwórczych. Oprócz bakterii E.coli trwale występujących w zbiorniku, istnieją E.coli typu kałowego, pochodzące bezpośrednio z odchodów. Obie te formy można odróżnić od siebie oznaczyć ich ilości przy pomocy metod laboratoryjnych.
Celulolityczne organizmy - biol. bakterie i grzyby mające zdolność rozkładu ? celulozy. Występują w glebie i osadach dennych zbiorników wodnych, żyją też w symbiozie ze zwierzętami odżywiającymi się pokarmem roślinnym (?mutualizm); zwierzęta nie wytwarzają ?enzymów trawiących celulozę, dlatego współżycie to jest dla nich niezbędne.
eko. przyczyniają się do ?obiegu węgla w ekosystemach.
Celuloza - chem. Wielocukier (polisacharyd), polimer glukozy, której cząsteczki połączone są ze sobą wiązaniami 1,4'-?-glikozydowymi .
biol. Jest głównym składnikiem ścian komórkowych roślin. Zwierzęta nie wytwarzają enzymów trawiących celulozę, dlatego zawarta w niej glukoza nie jest dla nich bezpośrednio dostępna. Takie enzymy ? celulolityczne wytwarzane są przez niektóre drobnoustroje żyjące w glebie, osadach dennych, a także w przewodach pokarmowych zwierząt roślinożernych; dzięki temu współżyciu (? mutualizm), zwierzęta te mogą wykorzystywać glukozę zawartą w celulozie.
eko. Jest najbardziej rozpowszechnionym związkiem organicznym na Ziemi. Szacuje się, że około połowy węgla występującego w organizmach wchodzi w skład celulozy, ma ona więc duże znaczenie w ? obiegu węgla w przyrodzie.
Chameofity - (rys. 3) Rośliny niskopączkowe, np. krzewinki: wrzos, borówka. Jedna z ?form życiowych roślin, ich pąki usytuowane są nie wyżej niż 25 centymetrów nad gruntem, zimą mogą być przykryte ?śniegiem. Zobacz też: ?formy życiowe roślin, ?temperatura.
Chemiczne czynniki środowiska - niektóre pierwiastki i związki chemiczne występujące w środowisku, mają duże znaczenie dla funkcjonowania ekosystemów. Często znaczenie substancji występujących w środowisku w najlepszych (optymalnych) ilościach nie jest zauważane, nawet, jeśli są niezbędne do życia. Ta sama substancja, w innym środowisku, będąc w niedoborze lub nadmiarze, jest ważnym czynnikiem. Istotne znaczenie mają te czynniki, których natężenie zbliża się do granic ?tolerancji ekologicznej organizmów.
Przykład: ?tlen w środowisku lądowym jest powszechnie dostępny, natomiast w wodzie może zostać wyczerpany (?przyducha) i jest wtedy ważnym ?abiotycznym czynnikiem ekologicznym (?czynnikiem ograniczającym).
W ekosystemach lądowych głównymi czynnikami chemicznymi są składniki ?g l e b y wpływające na jej ?żyzność i ?odczyn, a lokalnie także ?zasolenie, a także ?z a n i e c z y s z c z e n i a atmosfery. W wodach najważniejsze są: ?zasolenie, związki powodujące ?eutrofizację, ?tlen, ?kwasy humusowe oraz ?zanieczyszczenia.
Chemiczne środki ochrony roślin - zobacz ?pestycydy
Chemiczne zapotrzebowanie na tlen - jeden ze wskaźników stopnia zanieczyszczenia wody, pozwalający ocenić zawartość w wodzie (lub w ściekach) materii organicznej wraz z niektórymi związkami nieorganicznymi, których utlenianie przez bakterie jest trudniejsze. Badanie polega na oznaczeniu ilości utleniacza chemicznego potrzebnego do utlenienia określonej próby. Jako utleniacze stosuje się nadmanganian potasu lub dichromian potasu. Zobacz też ?biochemiczne zapotrzebowanie na tlen.
Chemosynteza - biol. jeden z dwóch sposobów ?autotroficznego odżywiania się organizmów, spotykany u niektórych bakterii. Energia potrzebna do wytwarzania cukrów z ditlenku węgla i wody jest tu czerpana z reakcji utleniania (odwodornienia) niektórych prostych związków nieorganicznych, jak: ?amoniak, ?siarkowodór, wodór, związki żelaza, a także ?metanu.
eko. W cyklu ?krążenia azotu bardzo ważną rolę odgrywa ?nitryfikacja, w której amoniak jest utleniany do jonów kwasu azotowego V.
Chlorki - chem. sole kwasu solnego.
eko. Zobacz ?zasolenie.
Chlorofil - chem. porfiryna podobna do czerwonego barwnika krwi - hemu, zawiera w cząsteczce atom magnezu.
biol. Występuje w chloroplastach roślin, ?absorbując światło warunkuje proces ?fotosyntezy.
eko. Jest jedynym istniejącym na Ziemi związkiem chemicznym, mającym zdolność zamiany energii świetlnej w energię chemiczną, która może być użyta w procesach metabolicznych organizmów.
Chwasty - w ?agrocenozach gatunki niepożądane, rozwijające się spontanicznie, pomimo zabiegów agrotechnicznych wykonywanych przez człowieka. Stwarzają ?konkurencję międzygatunkową dla gatunku uprawianego. Zwalczane są mechaniczne lub chemicznie, przy pomocy ?herbicydów.
eko. Określane są mianem zbiorowisk ?segetalnych.
Zobacz też ?szkodniki..
ChZT - zobacz ?chemiczne zapotrzebowanie na tlen.
Cykle biogeochemiczne - przemieszczanie się niektórych pierwiastków chemicznych w ?biosferze jest uwarunkowane aktywnością organizmów, wykorzystujących je w swoich procesach metabolicznych. Zobacz też: ?obieg węgla, ?obieg azotu, ?obieg tlenu, ?obieg fosforu.
Cyrkulacja wód - krążenie wód w ?jeziorze, od jego powierzchni, do dna, spowodowane działaniem ?wiatru, przy równoczesnym opadaniu na dno ?wody o temperaturze +4?C. Dokonuje się wiosną i jesienią, mieszając wody ?epilimnionu z wodami ?hipolimnionu, burząc ?stratyfikacje termiczną jeziora. (rys. 13)
Czad - zobacz ?tlenek węgla
Czynniki biotyczne - oddziałujące na organizm czynniki, będące wynikiem aktywności innych organizmów. Zobacz zależności w ?biocenozie.
Czynniki ekologiczne - oddziałujące na organizmy ?abiotyczne oraz ?biotyczne czynniki środowiska.
Czynniki ograniczające - zobacz ?prawo minimum.
Czyżnie - zarośla złożone głównie ze śliwy tarniny, są ?zbiorowiskiem zastępczym ?grądów, stanowią typowy element krajobrazu rolniczego.
Dąbrowa - ?las dębowy. Typowa postać tzw. świetlistej dąbrowy jest złożona głównie z dębów szypułkowego i bezszypułkowego, w runie masowo występuje pięciornik biały.
DDT -- chem. diphenyl-trichloroethane lub dichloro-difenylo-trójchloroetan, nazwa handlowa: azotox,
związek o budowie łańcuchowo - pierścieniowej, bezbarwny krystaliczny, nierozpuszczalny w wodzie, rozpuszczalny w tłuszczach. Użyty po raz pierwszy w 1942 roku był pierwszym ?insektycydem stosowanym na dużą skalę. Ze względu na słabą ?biodegradację i dobrą rozpuszczalność w tłuszczach gromadzi się w tkankach zwierząt, kumulując się zwłaszcza w organizmach przedstawicieli wysokich szczebli ?łańcuchów pokarmowych.
Transportowany rzekami do mórz, niekorzystnie wpływa na ich ?biocenozy. Ślady DDT znaleziono nawet w tkankach pingwinów żyjących w rejonie bieguna południowego.
Po wojnie w Europie był powszechnie stosowany w zwalczaniu stonki ziemniaczanej, lecz po stwierdzeniu jego dużej trwałości i łatwości kumulacji w ustroju został wycofany z użycia. Ponadto owady, przeciwko którym był skierowany, w znacznym stopniu uodporniły się na jego działanie. W ubogich krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej ciągle jest jeszcze stosowany przeciw komarom roznoszącym malarię. Jest do dziś wykrywany w organizmach ludzi i zwierząt na całym świecie.
Deficyt tlenowy - zobacz ?przyducha
Deficyt wody? zobacz: ?retencja, ?stepowienie
Denitryfikacja - biol. sposób beztlenowego ?oddychania bakterii (Micrococcus denitryficans, Thiobacillus denitryficans), wykorzystujących azotany jako akceptor wodoru i redukujące je do amoniaku i azotu atmosferycznego (N2)
eko. Ważny etap w ?obiegu azotu w przyrodzie. Wykorzystywana jest też w III stopniu ?oczyszczania ścieków, w celu usunięcia z nich rozpuszczonych związków ?azotu. Wyeliminowanie azotanów ze ścieków jest szczególnie ważne, gdyż wraz z ?fosforanami są współodpowiedzialne za ?eutrofizację wód.
Denudacja - procesy niwelujące nierówności na powierzchni Ziemi.
eko. Wietrzenie skał towarzyszy pierwszym etapom ?sukcesji, erozja łagodzi zbocza i powoli zmniejsza ?mozaikowość środowiska. Zobacz też ?erozja gleb.
Destruenci - bakterie i grzyby dokonujące ?mineralizacji szczątków organicznych, warunkują ?obiegu materii w ekosystemach. Zobacz też ?saprofity.. ...
Detergenty - preparaty używane do prania, czyszczenia, mycia itp. Zawierają ?surfaktanty, środki zmiękczające wodę, wybielacze optyczne, enzymy ułatwiające rozkład tłuszczów, środki zapachowe itp.
Detoksykacja - odtruwanie.
Detrytus - drobne szczątki organiczne w zbiorniku wodnym.
Dioksyny - grupa związków chemicznych zawierających w cząsteczce dwa pierścienie benzenowe, połączone jednym lub dwoma atomami tlenu. Atomy wodoru mogą być zastępowane atomami chloru, w ten sposób powstaje wiele związków zaliczanych do tej grupy, odznaczających się różnym stopniem szkodliwości. (tzw. polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany oraz polichlorowane bifenyle.

bifenyl
Najbardziej niebezpiecznym ze wszystkich jest 2,3,7,8-tetrachlorodibenzeodioksyna,w skrócie 2,3,7,8-TCDD, a często oznaczana jako TCDD.

Głównym źródłem dioksyn w środowisku jest spalanie odpadów domowych w nieprzystosowanych do tego celu piecach, a także stosowanie przestarzałych technologii bielenia papieru chlorem i stosowania chloroorganicznych ?pestycydów. Dioksyny słabo rozpuszczają się w wodzie, a dobrze w tłuszczach. Do organizmu człowieka trafiają przede wszystkim drogą pokarmową, głównie z mięsem i tłuszczem zwierzęcym, a także przez spożycie nadziemnych części roślin uprawianych w rejonach silnie zanieczyszczonych pyłem zawierającym te związki. Ich toksyczne działanie polega na zakłócaniu produkcji hormonów sterydowych. Zobacz też ?PCB
Ditlenek wegla - chem.CO2, gaz bezbarwny, bezwonny, cięższy od powietrza, występuje w ?atmosferze w stężeniu około 0,035%. Powstaje m.in. w toku spalania węgla, gazu ziemnego i produktów ropopochodnych, a także w procesach ?oddychania.
eko. (1)Niezbędny w procesie ?fotosyntezy, jest pokarmem roślin, (2)jest najważniejszym spośród ?gazów szklarniowych odpowiedzialnych za ?efekt cieplarniany.
Drapieżnictwo - jedna z zależności w ?biocenozie kończąca się śmiercią ofiary, ogniwo ?łańcuchów pokarmowych.
Drzewostan - leśn. drzewa wchodzące w skład ?lasu, mające znaczenie gospodarcze i będące przedmiotem ?gospodarki leśnej.
Dwutlenek siarki - zobacz?tlenki siarki
Dwutlenek węgla - zobacz?ditlenek wegla
Dynamika liczebności ?populacji - zmiany liczebności populacji zachodzące w czasie. Liczebność z reguły nie jest stała, lecz ulega mniej lub bardziej regularnym ?fluktuacjom, czasem występują gwałtowne wzrosty liczebności: ?gradacje.
Dystroficzne jeziora (polihumusowe) - jeziora o brunatnej barwie wody i jej kwaśnym ?odczynie, spowodowanymi obecnością dużych ilości ? kwasów humusowych powstających w wyniku rozkładu igieł drzew szpilkowych. Odznaczają się charakterystyczna florą, zarastają poprzez tworzenie się ? pła z udziałem mchów torfowców.
Dzieworództwo - zobacz ?partenogeneza
Dziura ozonowa - katastrofa ekologiczna spowodowana przez uwalnianie do atmosfery ?freonów niszczących warstwę ?ozonu w górnych warstwach ?atmosfery. Ozon chroni Ziemię przed nadmiernym i szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym (UV). Pierwsze wzmianki o dziurze ozonowej pochodzą z lat 50 - tych. Od 1977 roku oficjalnie są podawane wartości stężenia ozonu, natomiast w 1985 roku ogłoszono, że zawsze w czasie arktycznej wiosny (sierpień, wrzesień, październik), następuje ubytek do 90% warstwy ozonowej nad Antarktydą. Oprócz freonów, do niszczenia powłoki ozonowej przyczyniają się także halony, będące pochodnymi fluorowcowymi metanu i etanu stosowanymi gaśnicach halonowych, a także ?tlenki azotu. Zobacz też ?temperatura powietrza.
Edaficzny - glebowy.
Edafon - ogół organizmów żyjących w ?glebie.
Efekt cieplarniany - (rys.1) Zzakłócenie bilansu energetycznego Ziemi, spowodowane wzrostem stężenia ?gazów szklarniowych w ?atmosferze. Promieniowanie słoneczne przenika przez atmosferę. Część jego energii jest (1)pochłaniana, w niskich jej warstwach głównie przez parę wodną, powodując wzrost ?temperatury powietrza. Lądy i wody ?absorbują część świtała i wypromieniowują je w postaci promieniowania podczerwonego, które (2)jest pochłaniane przez gazy szklarniowe, powodując dodatkowy wzrost temperatury powietrza. Stanowią one więc ekran, utrudniający to wypromieniowanie, dlatego wzrost ich stężenia prowadzi do zatrzymania energii cieplnej na Ziemi. Nasilenie tego procesu grozi katastrofą ekologiczną: zmianą klimatu, polegającą na globalnym ociepleniu, topnieniem lądolodów, podniesieniem poziomu oceanów i zalaniem części lądów.
Ekologia - termin wprowadzony w XIX wieku przez Ernesta Haeckel'a, oznacza jedną z dziedzin ?biologii, zajmującą się badaniem zależności pomiędzy organizmami, a ich ?środowiskiem. Każdy organizm uzależniony jest od: (1)?abiotycznych czynników środowiska. Z reguły nie żyje on samotnie, lecz w zbiorowości wielu organizmów, zarówno tego samego ?gatunku (?populacja), jak i należących do innych gatunków (?biocenoza), dlatego jest uwikłany w sieć zależności pomiędzy nimi, określanych mianem (2)?biotycznych czynników środowiska. Dział ekologii, zajmujący się (1')badaniem zależności pomiędzy organizmem a środowiskiem nazywamy ?autekologią. (2')?Synekologia bada zbiorowości organizmów: populacje i biocenozy.
pot. Całokształt zagadnień dotyczących degradacji środowiska i jego ochrony. Szczególnie zainteresowanie budzą niekorzystne oddziaływania ?zanieczyszczeń na człowieka. Zakres ekologii tak rozumianej staje się bardzo szeroki, obejmuje nie tylko zagadnienia biologiczne, przyrodnicze, lecz także problemy techniczne.
Przykład: komin fabryczny, emitujący dym i szkodliwe gazy, jest problemem technologicznym, a nie przyrodniczym. Jednak skutki emisji mogą dotykać funkcjonowania ?ekosystemów, wpływać na chemizm wód, gleby i bezpośrednio lub pośrednio na życie roślin, zwierząt oraz zdrowie człowieka.
Zobacz też: ?sozologia, ?higiena.
Ekorozwój - ?zrównoważony rozwój
Ekosystem - podstawowa jednostka w środowisku, zdolna do samodzielnego funkcjonowania. Tworzą go: składniki nieożywione (?biotop) oraz organizmy (?biocenoza). W ekosystemach dokonują się procesy ?przepływu energii i ?obiegu materii.
Przykład: ekosystem lasu. Biocenozę tworzą w nim nie tylko drzewa, ale wszystkie rośliny, zwierzęta, grzyby, protisty i bakterie, które w nim żyją. W jego wnętrzu panują specyficzne warunki (?biotop), na który składają się ?czynniki abiotyczne oraz wytworzona ?gleba. Zewnętrzne czynniki, niezależne od ekosystemu, takie jak klimat, rodzaj podłoża, ukształtowanie terenu (?ekspozycja), noszą nazwę ?siedliska.

Ekoton - strefa styku dwóch ?ekosystemów, na ogół nie jest ostra i gatunki sąsiadujących ? biocenoz nawzajem do siebie przenikają. Często strefa ekotonu odznacza się znacznie większym bogactwem gatunków, niż każda z biocenoz, które go tworzą.
Ekotyp - lokalna odmiana ?gatunku, przystosowana do miejscowych warunków środowiska.
Ekspansja - rozprzestrzenianie się. eko. Spontaniczne zwiększanie ?zasięgu gatunku.
Przykład: pospolity i powszechnie znany ptak z rodziny gołębi - sierpówka, zwana też synogarlicą turecką - w latach 20-tych XX wieku w Europie występował tylko na Bałkanach. W latach 40-tych rozpoczął ekspansję na całą Europę, w latach 50-tych zajął Polskę. Początkowo był gatunkiem wybitnie ?synantropijnym, gnieździł się wyłącznie w miastach, obecnie można go spotkać także w krajobrazie rolniczym i na skrajach lasów.
Ekspozycja (wystawa) - kierunek nachylenia zbocza, mający duży wpływ na jego ?temperaturę; najcieplejsze są zbocze nachylone w kierunku południowym, gdyż na jednostkę powierzchni pada największa ilość energii, najzimniejsze są zbocza północne, gdyż ta sama ilość energii rozkłada się na znacznie większej powierzchni. (rys.2) Ukształtowanie powierzchni terenu powoduje zróżnicowanie temperatur i zwiększa ?mozaikowość środowiska.
Emisja - dosłownie - wypuszczanie.
eko. - uwalnianie ?zanieczyszczeń, na ogół w odniesieniu do ?atmosfery, rzadziej do wód.
Zobacz też ?zrzut ścieków.
Endemit - zobacz ?zasięg gatunku.
Enzymy - biol.?białka przyspieszające reakcje chemiczne w organizmach, ich działanie warunkuje przebieg wszystkich procesów metabolicznych.
.eko. Reakcje enzymatyczne w umożliwiają przebieg ?cykli biogeochemicznych. Większość enzymów działa wewnątrz komórek, enzymy trawienne są uwalniane do przewodów pokarmowych zwierząt, ?saprofity natomiast wydzielają je także do otoczenia. W ?obiegu azotu ważną rolę spełniają ?ureaza i ?urykaza.
Eoliczny - spowodowany wiatrem; czynnik eoliczny -?wiatr. Zobacz tez ?wydmy.
Epifity - porośla. Rośliny i ?porosty wykorzystujące pnie i gałęzie drzew jako miejsce życia. Nie są ?pasożytami, wykorzystują ?wodę zawartą w powietrzu i związki mineralne pochodzące z rozkładu przypadkowo opadłych szczątków organicznych. Ich usytuowanie w koronach drzew jest szczególnym przystosowaniem w ?konkurencji o ?światło. Licznie występują w wilgotnych, tropikalnych ?lasach.
Epilimnion - w ?stratyfikacji termicznej jeziora masy wód położone przy powierzchni, latem dość silnie nagrzewające się pod wpływem promieniowania słonecznego. Z powodu różnicy temperatur woda ma tu inną gęstość, niż w głębiej leżącym ?hipolimnionie i nie miesza się z nim podczas ?stagnacji. Wody epilimnionu są na ogół wystarczająco zaopatrzone w ?tlen i ?światło, wiatr powoduje ich cyrkulację ponad ?termokliną (rys13).
Erozja - w szerszym znaczeniu jest jednym z czynników powodujących ?denudację, czyli niwelowanie nierówności na powierzchni Ziemi, spowodowanym działaniem wody (?spływ powierzchniowy) oraz ?wiatru.
eko. W ekologii najczęściej mówi się o erozji ?gleb. Najcenniejszym składnikiem gleby jest ?próchnica, którą tworzą nie całkiem rozłożone szczątki organiczne. Jest ona szczególnie podatna na wymywanie i wywiewanie, dlatego erozja jest czynnikiem powodującym ich degradację. Erozję wodną powoduje ?spływ powierzchniowy. Najbardziej intensywna jest wczesną wiosną, w czasie, gdy rozmarznąć zdążyła tylko wierzchnia warstwa gleby, a głębiej grunt pozostaje zamarznięty. Woda powstająca wtedy ze stopniałego śniegu nie może wsiąkać i spływa po powierzchni, unosząc lekkie cząstki próchnicy. Intensywność erozji zależna jest głównie od: (1)trwałości pokrywy roślinnej, (2) kąta nachylenia gruntu oraz (3)rodzaju podłoża. (1')Najmniej na erozję narażone są grunty zalesione, najsilniejsza jest ona na polach uprawnych, gdyż regularnie dokonywana ?orka całkowicie niszczy roślinność. (2')Zagrożenie erozją nasila się wraz ze wzrostem pochyłości terenu, na gruntach rolnych istnieje nawet na stokach o kącie nachylenia 6? - 10?. (3')Silniejsza jest na podłożu słabo przepuszczalnym (np. gliniastym), po którym większość wody opadowej spływa, niż na dobrze przepuszczalnym piasku.
Na erozję wietrzną narażone są grunty przesuszone i przez długi czas pozbawione roślinności.
Eury... - przedrostek wskazujący na szeroki zakres ?tolerancji ekologicznej względem jakiegoś ?czynnika, np. eurytermiczny - względem ?temperatury, euryfotyczny - ?względem światła, euryhydryczny - względem ?wody, euryhalinny - względem ?zasolenia. Gdy nie precyzuje się, o jaki czynnik chodzi, używa się uogólnienia: ?eurybiont.
Eurybionty - (gatunki eurytopowe) organizmy wykazujące szeroki zakres ?tolerancji ekologicznej (rys17a).
Przykłady: (1)Trzcina jest rośliną wodną (?makrofitem), lecz gdzieniegdzie rośnie na lądzie, występuje w wodach słodkich, lecz znosi lekkie zasolenie, (2) Sosna wytrzymuje warunki skrajne: suche piaski i wilgotne ?torfowiska, choć najlepiej rozwija się w ?siedliskach umiarkowanie wilgotnych i ?żyznych.
Eutroficzny - ?żyzny, bogatożywny; określa się tak wody bogate w ?biogeny, a także ?lasy i inne ?fitocenozy rosnące na żyznych ?siedliskach. Zobacz też ?oligotroficzny.
Eutrofizacja - zwiększanie ?żyzności wód poprzez naturalne lub ?antropogeniczne wzbogacanie ich w składniki pokarmowe. Widocznym objawem tego procesu jest masowy rozwój ?planktonu, czyli ?zakwit wody. Eutrofizacja jezior dokonuje się w sposób naturalny, z powodu wymywania ze zlewni składników pokarmowych (?biogenów), ich akumulacji w zbiorniku i zwiększenia ich stężenia w wodzie. Powoduje to ewolucję ?jezior od ?oligotroficznych do eutroficznych, które z kolei zarastają i przekształcają się w ?torfowisko. Czas trwania naturalnego ?lądowienia jeziora spowodowanego ?sukcesją jest - w porównaniu z procesami geologicznymi - krótki, wynosi tysiące lat. Działalność człowieka znacznie przyspiesza ten proces. Czynnikami antropogenicznymi, które wpływają na jego tempo są przede wszystkim: (1)r o l n i c z e użytkowanie zlewni, ułatwiające ?spływ powierzchniowy i ?erozję na gruntach ?ornych, (2)stosowanie ?nawozów, których nadmiar, nie wykorzystany przez rośliny uprawne i nie związany w ?kompleksie sorpcyjnym gleby jest wypłukiwany przez wody opadowe oraz (3)zrzut ?ścieków, które w zbiorniku wodnym mogą ulegać ?mineralizacji i użyźniać wodę.
Ewaporacja - parowanie wody z powierzchni gruntu, zobacz też ?transpiracja.
Ewapotranspiracja - całkowite parowanie ?wody, suma ?ewaporacji i ?transpiracji.
Falowanie - zobacz ?mechaniczne czynniki środowiska.
Fanerofity - rośliny jawnopączkowe, drzewa i krzewy, ich pąki usytuowane powyżej 25 centymetrów nad gruntem nie są zimą przykrywane ?śniegiem. Zobacz też: ?formy życiowe roślin, ?temperatura.
Fauna - gatunki zwierząt żyjących na określonym terenie. Zobacz też ?flora.
Faza kulminacji wzrostu - leśn. etap rozwoju ?drzewostanu odznaczający się intensywnym przyrostem wysokości drzew; po nim drzewa wchodzą w fazę intensywnego kwitnienia i owocowania, przyrost długości słabnie, nasila się przyrost grubości.
Fekalia - odchody ludzkie, ekskrementy.
Fenologia - dział ?biologii zajmujący się badaniem występujących cyklicznie zmian w życiu roślin i zwierząt, spowodowanych następowaniem po sobie pór roku.
Fermentacja - biol. ?oddychanie beztlenowe.
Feromony - substancje lotne lub ciekłe wytwarzane przez zwierzęta, będące formą komunikacji wewnątrzgatunkowej. Powodują wytworzenie odpowiednich zachowań u innych osobników tego samego gatunku. Najbardziej znane są feromony płciowe, wytwarzane przez samice w celu wabienia samców, inne służą do znakowania dróg, pokarmu czy ?terytorium. W zwalczaniu ?szkodników używane są tzw. ?pułapki feromonowe.
Fotyczna strefa - górna, oświetlona warstwa zbiornika wodnego, jej głębokość jest zależna od ?przezroczystości wody.
Fungicydy - chemiczne środki grzybobójcze, jeden z rodzajów ?pestycydów.
Filtratory - zwierzęta wodne filtrujące wodę i odżywiające się ?zawiesiną, np. wioślarki (oczliki, rozwielitki) czy małże. Ich pokarmem jest zarówno ?detrytus, jak i ?fitoplankton oraz ?zooplankton, a więc pod względem troficznym (pokarmowym) są ?saprofagami, ?roślinożercami i ?drapieżcami.
Fitocenoza - roślinność ?biocenozy.
Fitoplankton - (?plankton roślinny); unoszące się w toni zbiorników wodnych drobne organizmy fotosyntetyzujące, czyli?glony. W wodach ?eutroficznych mogą tworzyć ?zakwity.
Fitosocjologia - dział ?ekologii zajmujący się badaniem ?zbiorowisk roślinnych (?fitocenoz), klasyfikując je w hierarchiczny system, którego podstawową jednostką jest ?zespół roślinny, a wyższymi: związek, rząd i klasa.
Flora - ?gatunki roślin żyjących na określonym terenie. Zobacz też: ?szata roślinna, ?fauna.
Fluktuacje liczebności ?populacji - zmiany ?liczebności populacji. Niewielkie wahania liczebności są naturalnym zjawiskiem, wynikającym ze zmiennego natężenia ?oporu środowiska.
Przykład: zobacz ?równowaga biocenozy.
Niektóre ?gatunki wykazują gwałtowne i silne wzrosty, prowadzące do ?gradacji.
Formy ochrony przyrody - zobacz ?ochrona przyrody.
Formy życiowe roślin - podział roślin dokonany przez Raunkiera w 1934 roku, przyjmujący jako kryterium usytuowanie pąków (rys. 3), zobacz też ?temperatura). Wyróżnia się: jawnopączkowe (?fanerofity), niskopączkowe (?chameofity), naziemnopączkowe (?chemikryptofity), skrytopączkowe (?kryptofity) oraz rośliny jednoroczne (?terofity).
Fosfor - chem. w przyrodzie występuje głównie w postaci soli kwasu ortofosforowego ?fosforanów oraz minerałów, z których najbardziej rozpowszechnione są ?apatyty. biol. Jeden z ?biogenów i ?makroelementów, duże ilości tego pierwiastka zgromadzone są w organizmach, wbudowane w związki organiczne, głównie kwasy nukleinowe i fosfolipidy. Rośliny pobierają go w formie jonu fosforanowego PO43-, a zwierzęta także w związkach organicznych. Zobacz też ?obieg fosforu.
eko. Fosfor jest jednym z najważniejszych pierwiastków współdecydojących o ?żyzności gleb i ?eutrofizacji wód, wymywany ?spływem wód z lądów do wód.
Fosforany - sole kwasu ortofosforowego. W przyrodzie występuje ortofosforan trójwapniowy Ca3(PO4)2, który wchodzi w skład ?apatytów. Niektóre fosforany słabo rozpuszczają się w wodzie, dlatego dają się wytrącić z roztworu, co znajduje zastosowanie w ?oczyszczaniu ścieków.
Fotosynteza - biol. autotroficzny (samożywny) sposób odżywiania, wykorzystujący energię świetlną Słońca w celu wytworzenia związków organicznych z prostych związków nieorganicznych: CO2 i H2O. Składa się z: (1)fazy jasnej, w której ma miejsce ?absorpcja światła przez ?chlorofil i inne barwniki, rozkład (fotoliza) wody na wodór i tlen oraz (2)fazy ciemnej, w której energia chemiczna i wodór wytworzone w fazie jasnej są zużywane w celu asymilacji CO2. Istotą asymilacji jest wbudowanie atomów węgla w łańcuchy związków organicznych, połączone z jego r e d u k c j ą, czyli zastąpieniem tlenu wodorem. Jest to etap energochłonny, lecz energia zmagazynowana w związku organicznym może zostać odzyskana procesie ?oddychania.
(1)12H2O + energia świetlna ? 24H + 6O2 + energia chemiczna
(2)6CO2 + 24H + energia chemiczna ? C6H12O6 + 6 H2O
W drodze fotosyntezy odżywiają się niemal wszystkie rośliny oraz część protistów i sinice (?glony), a także nieliczne inne bakterie.
eko. Proces fotosyntezy warunkuje istnienie życia na Ziemi, ponieważ jest jedynym sposobem przetwarzania energii świetlnej w energię chemiczną związków organicznych. Energia ta jest wykorzystywana także przez ?heterotrofy. Wytwarzany w fazie (1) tlen jest uwalniany do ?atmosfery i warunkuje procesy bardzo wydajnego, tlenowego oddychania. Zobacz także ?obieg węgla oraz ?obieg tlenu.
Fotyczna strefa - płytsza część zbiornika wodnego(?jezioro), do której nie dociera ?światło. Jej głębokość zależy od ilości ?zawiesin w wodzie. Zobacz też ?krążek Secciego.
Freony - pochodne chlorowcowe węglowodorów nasyconych (alkanów), o wzorze ogólnym CnClxFy, a więc zawierające w cząsteczce jednocześnie atomy fluoru i chloru. Pierwszym był chloro-fluoro-węgiel, odkryty około 1920 roku. Do schyłku XX wieku freony stosowano do produkcji urządzeń chłodniczych, spienionych tworzyw sztucznych, dezodorantów w pojemnikach ciśnieniowych jako gaz napędowy, ponadto do produkcji rozpuszczalników, do mycia i odtłuszczania urządzeń elektronicznych. Najbardziej znanymi i najczęściej używanymi freonami jest dichlorodifluorometan (CCl2F2), zwany freonem F-12 oraz dichlorotetrafluoroetan (C2Cl2F4), zwany freonem F-114. Zalicza się je także do ?gazów szklarniowych, powodujące ?efekt cieplarniany.
Są to związki nietoksyczne, ale bardzo trwałe. Nie występują naturalnie w przyrodzie, lecz uwolnione z urządzeń technicznych mogą utrzymywać się w atmosferze ponad sto lat. Stały się przyczyną katastrofy ekologicznej znanej pod nazwą ?dziury ozonowej. Pod wpływem promieniowania ultrafioletowego freony ulegają rozkładowi, w wyniku czego uwalniane zostają atomy chloru, które wchodzą w reakcję łańcuchową z ozonem - jeden atom chloru niszczy około 100 tysięcy cząsteczek ozonu, redukując go do zwykłego tlenu.
CnClxFy ?CnFy + x Cl Fotoliza freonu
Cl + O3? ClO + O2 Redukcja ozonu do tlenu
2 ClO ?ClO2 + Cl Powstają atomy chloru, zdolne do kolejnych reakcji z cząsteczką ozonu
ClO2 ?Cl + O2
Od 1991 roku w Polsce obowiązuje zakaz używania freonów.
Fungicydy - środki grzybobójcze, jeden z rodzajów ?pestycydów.
Gatunek biologiczny - podstawowa i jedyna realnie istniejąca w przyrodzie jednostka systematyczna. Najważniejszym kryterium zakwalifikowania organizmów do tego samego gatunku jest ich zdolność do krzyżowania się i wydawania płodnego potomstwa, a zarazem niezdolność do krzyżowania się z innymi gatunkami (izolacja rozrodcza). Przedstawiciele tego samego gatunku są na ogół zbliżeni morfologicznie, to znaczy mają podobny wygląd. Zbiór organizmów jednego gatunku żyjących na określonym terenie tworzy ?populację. Obszar Ziemi zamieszkiwany przez dany gatunek, to jego ?zasięg geograficzny. W obrębie zasięgu przedstawiciele danego gatunku żyją w środowiskach, do których są przystosowani. Z uwagi na ?mozaikowość środowiska gatunek składa się na ogół z wielu, mniej lub bardziej oddalonych od siebie populacji.
Gatunek wskaźnikowy - zobacz ?bioindykator
Gaz błotny - gaz wydobywający się z ?bagien i ?torfowisk, składa się głównie z?metanu powstającego w wyniku rozkładu szczątków organicznych w warunkach beztlenowych. Niekiedy uwalniający się gaz ulega samozapłonowi, z czego wzięło się ludowe określenie "błędnych ogni" pojawiających się na bagnach.
Gaz wysypiskowy - zobacz ?biogaz.
Gaz ziemny - mieszanina gazów zawierająca około 90% ?metanu; w przyrodzie występuje w formie naturalnych złóż. Niektóre z nich są bardzo obfite, dlatego obok węgla i ropy naftowej jest on jednym z podstawowych surowców energetycznych.
Gazy szklarniowe - (gazy cieplarniane): ?ditlenek węgla, ?metan, ?ozon i ?podtlenek azotu, które w znikomych stężeniach są naturalnymi składnikami powietrza, a także wytwarzane sztucznie ?freony. Wskutek ?zanieczyszczenia atmosfery zawartość tych gazów wzrasta, powodując ?efekt cieplarniany.
Gleba - powierzchniowa warstwa ?litosfery, w której żyją organizmy. Składa się ze skały macierzystej oraz ?próchnicy. Skałę macierzystą stanowią u nas najczęściej osady pochodzenia polodowcowego: piasek, glina, ił, czy less. Gleba powstaje w wyniku procesu glebotwórczego. Na jego przebieg, oprócz rodzaju podłoża, decydujący wpływ mają czynniki klimatyczne, w szczególności opady i ?temperatura. Ilość opadów współdecyduje o dostępności ?wody w glebie, może być też czynnikiem niszczącym, powodującym ?erozję. Wysokie temperatury nasilają parowanie wody: ?ewaporację i ?transpirację. Ujemne temperatury powodują zjawisko ?suszy fizjologicznej roślin, a ich wahania mogą przyczyniać się do nasilenia erozji. Z punktu widzenia procesu glebotwórczego, ważny jest stosunek opadu do parowania - decyduje on o kierunku przemieszczania się wody w glebie; w klimacie wilgotnym (humidowym), gdy opady przeważają nad parowaniem, ma miejsce zstępujący (w dół) ruch wody w glebie i rozpuszczone składniki roztworu glebowego są wymywane do głębszych warstw podłoża. W klimacie suchym (aridowym), w którym potencjalne parowanie jest wyższe od opadów, ma miejsce wstępujący ruch wody w glebie, wynoszący rozpuszczone składniki ku górze. Warunki klimatyczne wpływają nie tylko na kierunek procesu glebotwórczego, lecz także na rodzaj szaty roślinnej. Zróżnicowanie klimatu na Ziemi ma charakter ?strefowy, dlatego też rozróżnia się gleby i zbiorowiska roślinne strefowe (zonalne) i niestrefowe (azonalne) i pozastrefowe (ekstrazonalne).
Istnieją dwa podstawowe systemy podziału gleb: (1) bardzo skomplikowany, oparty na naturalnych kryteriach uwzględniających rodzaj skały macierzystej i kierunek procesu glebotwórczego oraz (2)uproszczony, oparty przede wszystkim na ich walorach użytkowych, tzw. bonitacja gleb.
Globalne ocieplenie - zobacz ?efekt cieplarniany.
Glony - organizmy odżywiające się w drodze ?fotosyntezy, na ogół jednokomórkowe lub tworzące kolonie o rozmiarach mikroskopowych, a także makroskopowe o prymitywnej budowie plechowatej, żyjące w wodach, czasem w miejscach wilgotnych lub wchodzące w ?symbiozę z grzybami tworząc ?porosty. Pod względem systematycznym większość glonów należy do królestwa Protista, jedynie sinice, o prymitywnej, prokariotycznej budowie komórki, są zliczane do bakterii. Najbardziej rozpowszechnione są unoszące się w toni mórz i wód słodkich glony ?planktonowe. Ich masowe występowanie, nadające zbiornikowi wodnemu zieloną barwę jest nazywane ?zakwitem. Zobacz też ?peryfiton, ?seston, ?bentos.
GMO - ang. Genetically Modified Organisms; zobacz ?modyfikowane genetycznie organizmy.
Gnicie - zobacz ?mineralizacja
Gospodarka łowiecka - praw. działalność w zakresie ochrony, hodowli i pozyskiwania zwierzyny.
Gradacja - nadmierny wzrost ?liczebności populacji powodujący przejściowe, masowe występowanie jednego gatunku, z reguły zwierząt. W skrajnym przypadku może doprowadzić do niemal całkowitego zniszczenia ?biocenozy. Najczęściej dotyczy owadów, ?szkodników leśnych, np. żerujących na drzewach iglastych brudnicy mniszki czy strzygoni chojnówki, czy atakujących drzewa liściaste brudnicę nieparkę i zwójka zieloniczka.
Gradient - fiz. Wektor wskazujący kierunek wzrostu lub spadku jakiejś wielkości.
biol. W obrębie komórek, organizmów i ekosystemów zmiany natężenia podstawowych czynników fizycznych i chemicznych (np. temperatury, odczynu, wilgotności, stężeń) na ogół nie występują skokowo, lecz stopniowo, dlatego pojęcie gradientu jest tu często stosowane. Przykłady: rosnący (lub malejący) gradient temperatury, odczynu, wilgotności, stężenia.
eko. Zmiany cech biocenozy (np. jej składu gatunkowego ) zachodzące w przestrzeni, bada się i opisuje w ?transektach, będących przekrojami przez ekosystem wytyczonymi zgodnie z gradientami wybranych czynników ekologicznych.
Grądy - dębowo - grabowe ?lasy liściaste rosnące na umiarkowanie wilgotnych i ?żyznych ?siedliskach, zbudowane głównie z dębu szypułkowego i grabu, z domieszką lipy i innych gatunków. Charakterystyczne dla tych lasów jest bogactwo florystyczne runa, kwitnącego obficie wczesną wiosną (zobacz też ?światło). Grądy stanowią ?klimaks na żyznych siedliskach, dlatego większość została zniszczona w czasach historycznych i ich siedliska zamieniono w pola uprawne. Pozostałości tych lasów obecnie są niszczone przez błędną gospodarkę leśną, która na ich siedliska wprowadza często obce gatunki. ?Zbiorowiskami zastępczymi grądów są ?czyżnie. W północno -zachodniej części Polski miejsce grądów zajmują ?buczyny.
Grunty zdegradowane - praw. grunty, których rolnicza lub leśna wartość użytkowa zmalała, w szczególności w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych, albo wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej. eko. Najczęstszymi naturalnymi przyczynami degradacji jest niszczenie ?gleby przez procesy ?erozji. Negatywne skutki działalności człowieka, zobacz: ?zanieczyszczenie, ?nawożenie, ?zasolenie, ?murszenie.
Grunty zdewastowane - praw. grunty, które utraciły całkowicie wartość użytkową w wyniku tych samych przyczyn, które zmniejszyły wartość użytkową ?gruntów zdegradowanych.
eko. W naszych warunkach dewastacja najczęściej wiąże się z całkowitym zniszczeniem lub usunięciem ?gleby, spowodowanymi pracami ziemnymi dokonanymi np. przez budownictwo czy górnictwo, a także lub silnym zanieczyszczeniem np. produktami ropopochodnymi czy składowaniem odpadów. Zobacz też: ?rekultywacja, ?ruderalne rośliny.
Halofity - rośliny przystosowane do życia w warunkach wysokiego ?zasolenia; często odznaczają się ?kseromorfizmem.

Hałas - fiz. dźwięki o częstotliwościach od 16 Hz do 16 000 Hz, względne natężenie dźwięku określa się m. in. w (1) decybelach (dB). 1 bel (10 dB) to logarytm stosunku natężenia badanego dźwięku (W/m2) do natężenia dźwięku odpowiadającego progowi słyszalności, (2) w fonach (1 fon= 1dB przy częstotliwości 1 kHz). Wysokie natężenia dźwięku mogą być szkodliwe (130 fonów - dźwięk bolesny dla ucha, 150 fonów - uszkadza słuch, 190 fonów zabija człowieka).
Hemikryptofity - rośliny naziemnopączkowe, np. mniszek lekarski, zboża ozime. Jedna z ?form życiowych roślin, ich pąki są usytuowane na powierzchni gruntu i przykrywa je nawet niewielki opad ?śniegu. Zobacz też: ?formy życiowe roślin, ?temperatura.
Herbicydy - chemiczne środki roślinodobójcze, jeden z rodzajów ?pestycydów służący do zwalczania ?chwastów.
Heterotrofia - biol. cudzożywność. Sposób odżywiania się, w którym związki organiczne są źródłem materii potrzebnej do budowy ciała oraz energii, pozyskiwanej w drodze ?oddychania komórkowego.
eko. pośrednie wykorzystywanie energii słonecznej, poprzez utlenianie wytworzonych przez rośliny związków organicznych, pozwala żyć: zwierzętom, grzybom oraz wielu bakteriom i pierwotniakom. Tworzą one wyższe ogniwa ?łańcuchów pokarmowych. Są niezbędnymi składnikami ?cykli biogeochemicznych. Wszystkie heterotrofy jako pokarm pobierają materię organiczną, w zależności od sposobu jej zdobywania dzielą się na: ?roślinożerców, drapieżców (?drapieżnictwo), pasożyty (?pasożytnictwo) i ?saprobionty.
Higiena - pot. czystość, ochrona zdrowia
eko. w potocznym znaczeniu ?ekologii, problemy związane z wpływem środowiska i jego zanieczyszczeń na organizm ludzki są określane mianem "ekologicznych" np. ekologiczna farba (=higieniczna) - nie zawiera substancji szkodliwych dla zdrowia.
Hipolimnion - w ?stratyfikacji termicznej jeziora masy wód położone głęboko, pod ?termokliną. Z powodu różnicy temperatur woda ma tu inną gęstość, niż w ?epilimnionie i nie miesza się z nim podczas ?stagnacji, utrzymując dość niskie temperatury przez całe lato
(rys. 13). Hipolimnion jest odizolowany od ?atmosfery i podczas stagnacji letniej nie może się natlenić. Opadające na dno szczątki organiczne ulegają tam rozkładowi. Gdy ich opad jest obfity, a więc szczególnie w jeziorach ?eutroficznych, bakterie dokonujące rozkładu szybko zużywają ?tlen i przechodzą na ?oddychanie beztlenowe, wytwarzając silnie trujący ?siarkowodór.
Homeostaza - biol. zdolność organizmu do utrzymywania stałych warunków wewnętrznych, np. temperatury, stężenia osmotycznego płynów ustrojowych, stężenia glukozy we krwi w wyniku zachodzenia pewnych procesów.
eko.?równowaga biocenozy.
Humifikacja - powstawanie ?próchnicy glebowej
Humus - zobacz ? próchnica glebowa
Hydrobiologia - dział ?biologii zajmujący się badaniem organizmów żyjących w wodach.
Hydrofity - rośliny (a więc nie-?glony)przystosowane do życia w wodzie. Zobacz też ?kserofity.
Hydrologia - dział geografii zajmujący się badaniem wód, czyli ?hydrosfery. Zobacz też ?limnologia.
Hydrosfera - pot. wody; powłoka wodna Ziemi, wody powierzchniowe, podziemne i lodowce. Zobacz też: ?biosfera, ?atmosfera, ?litosfera.
Indeks coli - ?wskaźnik sanitarnego zanieczyszczenia wód, oznaczający liczbę bakterii z grupy ?coli w 100 ml wody, wysokie jego wartości wskazują na silne zanieczyszczenie ?fekaliami. Podobnym do indeks coli jest wskaźnik ?NPL, różnią się one od siebie metodą wykonywania badań.
Insektycydy - chemiczne środki owadobójcze, jeden z rodzajów ?pestycydów, pierwszym użytym na dużą skalę i najbardziej znanym był ?DDT.
Introdukcja - celowe lub przypadkowe wprowadzenie obcego gatunku, który wkracza do miejscowych ekosystemów i rozmnaża się w nich, często opanowując je, zakłócając funkcjonowanie biocenozy lub wypierając gatunki rodzime. Z uwagi na zbliżony klimat większość przybyszów pochodzi z Ameryki północnej, np. moczarka kanadyjska, niecierpiek drobnokwiatowy, czeremcha amerykańska, dąb czerwony, robinia akacjowa, rak amerykański, piżmak, a także pochodząca z rejonu morza Kaspijskiego racicznica zmienna.
Jaz - urządzenie hydrotechniczne utrzymujące poziom wody w rzece na stałej wysokości, co na dużych rzekach jest warunkiem utrzymania ich żeglowności. Zobacz też ?retencja wód.
Jezioro - pot. duży, naturalny zbiornik słodkowodny.
eko. Większość naszych jezior jest pochodzenia polodowcowego, położone w ?krajobrazie młodoglacjalnym są wystarczająco głębokie, aby wykształcała się w nich ?stratyfikacja termiczna, kształtująca ?abiotyczne czynniki tego ?ekosystemu. Jeziora są tworami stosunkowo krótkotrwałymi, przekształcają się w ?torfowiska niskie i stopniowo zanikają. Ich wypłycanie spowodowane jest głównie gromadzeniem się (akumulacją) szczątków organicznych i postępuje od brzegu, w kierunku lustra wody (?lądowienie).
Pod względem ?żyzności rozróżnia się jeziora: ?oligotroficzne, mezotroficzne i ?eutroficzne; oddzielną kategorię tworzą ?dystroficzne. W toni wodnej unosi się ?plankton, który często występuje masowo powodując ?zakwity. Roślinność (?fitocenoza) odznacza się charakterystycznym, pasowym układem (rys20). Obserwując ją od lustra wody, w kierunku lądu, wyróżnia się: (1)roślinność zanurzoną, np. moczarka, rogatek, wywłócznik, rdestnice, (2)rośliny o liściach pływających, np. grzybień biały i grążel żółty, na płyciźnie przybrzeżnej(3)?szuwary, często bardzo bujnie rosnące, złożone głównie z trzciny i pałki wąskolistnej, w strefie okresowo podtapianej (4)?oczerety, utworzone najczęściej przez turzyce i (5)?ols. Układ roślinności jest zależny od ukształtowania dna oraz brzegu i nie zawsze wszystkie wymienione pasy występują.
Następowanie po sobie kolejnych pasów jest przykładem ?sukcesji wtórnej.
Kalcifilne - wapieniolubne; organizmy, których zakres ?tolerancji ekologicznej wzglądem odczynu (?pH) jest wąski i mieści się w górnych wartościach pH, np. rośliny występujące na skałach wapiennych i innych ?siedliskach o ?odczynie alkalicznym. Zobacz też ?stenobionty.
Kanibalizm - zjadanie przedstawicieli tego samego ?gatunku.
Kapilara - fiz. cienka rurka lub kanalik o średnicy mniejszej niż 3 mm Jeśli materiał rurki jest zwilżalny przez wodę, kapilara "zaciąga" wodę, aż siły napięcia powierzchniowego działające wzdłuż menisku i na powierzchni zwilżonych ścianek nie zostaną zrównoważone przez ciężar zaciągniętej wody. Poziom wody w takiej kapilarze jest wyższy niż lustro wody otaczającej kapilarę.
eko. dobrze wykształcona sieć kapilar w ?glebie poprawia jej pojemność wodną. Porównaj ?woda w glebie.
Katalizator - chem. substancja, która przyspiesza reakcję chemiczną, lecz się w niej nie zużywa.
biol. W metabolizmie organizmów zasadnicza rolę odgrywają biokatalizatory, czyli ?enzymy.
eko. (1) Układy instalowane w systemach wydechowych samochodów, mające zapobiec uwalnianiu do atmosfery trujących produktów niezupełnego rozkładu paliwa, zapewniając pełne unieszkodliwienie trujących składników spalin, tzn. utlenianie ?tlenku węgla i lotnych weglowodorów do ?ditlenku węgla oraz redukcji ?tlenków azotu do N2. (2) Katalizatorami metabolizmu organizmów są ?enzymy.
Klimaks - końcowe stadium ?sukcesji, biocenoza, która osiągnęła stan równowagi i nie ulega dalszym przemianom pod warunkiem, że warunki zewnętrzne nie ulegają zmianom. W naszym klimacie, na nizinach i w niskich położeniach górskich, ekosystemami klimaksowymi są ?lasy. Na ubogich, piaszczystych gruntach wykształcają się ?bory sosnowe lub sosnowo - dębowe, na ?żyźniejszych ?siedliskach lasy liściaste: ?grądy, a na Pomorzu zachodnim ?buczyny. Lasy górskie noszą nazwę ?regli. W wysokich górach, ponad górną granica lasu, panuje zbyt surowy klimat i tam ekosystemami klimaksowymi są to zbiorowiska trawiaste - hale.
Kłusownictwo - praw. działanie zmierzające do wejścia w posiadanie zwierzyny w sposób nie będący ? polowaniem albo z naruszeniem warunków dopuszczalności polowania.
Kolonie organizmów - zobacz ?rozmieszczenie populacji
Komensalizm - rodzaj z zależności w ?biocenozie, korzystny dla jednego z partnerów, a obojętny dla drugiego. Przykłady: ?e p i f i t y wykorzystują drzewa jako miejsce życia, czy p n ą c z a korzystające z podpory. W obu tych przypadkach wykorzystanie drzew pozwala zdobyć przewagę nad innymi roślinami w ?konkurencji o ?światło, nie wyrządzając drzewu na ogół istotnej szkody, choć czasem pnącze może opanować także koronę drzewa.
Kompleks sorpcyjny gleby - zatrzymywanie na powierzchni koloidów glebowych składników pokarmowych roślin w postaci jonów, decydujące o ?żyzności ?gleby. Cząstki koloidowe, mające charakter mineralny (np. iły ) lub organiczny ( ?próchnica) dzięki swoim małym rozmiarom, rzędu 10 - 100 nm odznaczają się ogromną powierzchnią czynną ; mają ładunek ujemny i zachowują się jak dużych rozmiarów anion przyciągający kationy wystarczająco silnie, aby zapobiec ich wymywaniu, lecz na tyle słabo, iż rośliny mogą je pobierać. Kompleks sorpcyjny gleby zatrzymuje więc jony metali i jon amonowy NH4+, nie wiąże natomiast ?fosforanów PO4--- ani ?azotanów NO3-, dlatego są one łatwo wymywane z gleby.
Konkurencja międzygatunkowa - jedna z zależności w ?biocenozie. Konkurują ze sobą ?populacje, których ?nisze ekologiczne częściowo pokrywają się, choć nigdy nie są identyczne (?konkurencyjne wykluczanie). Przykłady: (1)rośliny w lesie konkurują o ?światło, (2)różne gatunki ptaków o miejsce niezbędne do budowy gniazda, np. o dziuplę lub obszar (?terytorializm), (3)?fitoplankton o rozpuszczone w wodzie ?fosforany.
Konkurencja międzyosobnicza - podstawowy mechanizm ?regulacji liczebności populacji, zależny od jej ?zagęszczenia. Wzrost zagęszczenia populacji prowadzi do nasilenia ?śmiertelności, gdyż organizmy posiadające identyczne ?nisze ekologiczne konkurują ze sobą o te same składniki środowiska.
Konkurencja wewnątrzgatunkowa - zobacz ?konkurencja międzyosobnicza.
Konkurencyjne wykluczanie - dwa ?gatunki o identycznych niszach ekologicznych nie mogą trale żyć w jednej ?biocenozie.
Konsumenci - zwierzęta w ?biocenozie, stanowiące wyższe ogniwa ?łańcuchów pokarmowych. Zwierzęta roślinożerne są konsumentami I rzędu, ?drapieżcy to konsumenci II, III, rzadko wyższych rzędów. Do konsumentów zalicza się także zwierzęta i rośliny ?pasożytnicze.
Korytarz ekologiczny - praw. obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów.
Kosmopolityczny gatunek - zobacz ?zasięg gatunku.
Koszenie - eksploatacja ?łąk i pozyskiwanie z nich siana jako paszy dla zwierząt gospodarskich.
eko. Jeden z ?mechanicznych, ?antropogenicznych czynników środowiska, przerywający ?sukcesję i zapobiegający zarośnięciu łąk ?lasem. Zaniechanie koszenia łąk szybko prowadzi do rozwinięcia się na nich ?olsów lub ?zbiorowisk zastępczych w postaci zarośli wierzby łozy. Zobacz też ?wypas.
Krajobraz - wycinek powierzchni Ziemi wytworzony w wyniku określonych procesów naturalnych lub ?antropogenicznych, odznaczający się określoną fizjonomią (wyglądem), na który składają się atmosfera, elementy ?hydrosfery, ?litosfery, roślinność, zwierzęta oraz wytwory człowieka.
eko. Pod względem stopnia przekształcenia czynnikami ?antropogenicznymi krajobrazy można podzielić na:
(1)pierwotny, w Polsce już prawie nie występuje, jedynie we fragmentach Puszczy Białowieskiej i wysokich partiach Tatr, (2)naturalny, krajobraz wielu zbiorników wodnych oraz tych lasów, których skład gatunkowy jest zgodny ze składem ?roślinności potencjalnej, (3) ?seminaturalny (półnaturalny), (4)rolniczy (kulturowy) krajobraz ?agroekosystemów wraz z zabudową wiejską,
(5) zurbanizowany, czyli miejski, (6)zdewastowany (zobacz ?grunty zdewastowane, ?ruderalne).
Krążek Secchiego - biały krążek o średnicy 30 cm, służący do prostego pomiaru ?przezroczystości wody
(rys. 4), polegającego na ustaleniu, na jakiej głębokości przestaje on być widoczny. Przezroczystość jest w przybliżeniu dwukrotnie większa, gdyż promień światła odbity od krążka dwukrotnie przenika wodę, nim dotrze do oka obserwatora.
Krążenie - ?obieg
Kryptofity - rośliny skrytopączkowe, ich pąki znajdują się na organach podziemnych: kłączach i cebulach, zimują w ?glebie lub w ?wodzie, np. trzcina, konwalia, szafran. Zobacz też: ?formy życiowe roślin, ?temperatura.
Kserofity - suchorośla, rośliny środowisk suchych, przystosowane do życia w warunkach niedoboru ?wody. Istnieją dwie grupy kserofitów, odmiennie przystosowane do znoszenia suszy: ?sklerofity oraz ?sukulenty.
Kseromorfizm - zespół cech roślin, przystosowujący je do życia w środowisku suchym (?kserofity) lub do znoszenia ?suszy fizjologicznej.
Kultywary - wyhodowane odmiany uprawne roślin , które ze względu na swoje walory dekoracyjne czy użytkowe są cenne dla ogrodnictwa lub rolnictwa; czasem dziczeją i występują w biocenozach, np. nawłoć czy rudbekia.
Kwas moczowy - biol. jeden z azotowych produktów przemiany materii, wchodzi w skład wydalin zwierząt lądowych, zobacz ?urykotelizm.
eko. Zobacz ?urykaza.
Kwasy humusowe - mieszanina złożonych związków organicznych, wśród których największą rolę odgrywają polimery aromatyczne fenoli i ? chinonów, powstające wskutek rozkładu ? lignin, decydują o właściwościach ? sorpcyjnych gleby. Związki humusowe zlepiają w glebie ilaste cząstki mineralne, nadając jej ? gruzełkowata strukturę i charakterystyczną barwę. Spłukiwane do jezior powodują ich ?dystrofię.
Kwaśne deszcze - opady, których ?odczyn jest niższy (bardziej kwaśny) od naturalnego. Czysta woda ma odczyn obojętny (pH?7). Woda opadowa jest lekko kwaśna (pH?6), co jest spowodowane rozpuszczonym w niej ?ditlenkiem węgla, którego niektóre cząsteczki reagują z wodą tworząc słaby kwas węglowy. Niektóre gazy będące ?zanieczyszczeniami powietrza, zwłaszcza ?tlenki siarki i ?tlenki azotu, reagując w ?atmosferze z parą wodną tworzą mocne kwasy: siarkowy(VI), azotowy(V). Zawartość kwasów wodzie opadowej obniża jej odczyn do wartości pH poniżej 5, a lokalnie stwierdzano nawet 3. Największe nasilenie kwaśnych deszczy ma miejsce w regionach silnie uprzemysłowionych, w których spala się duże ilości zasiarczonego węgla. Ich negatywny wpływ na środowisko polega na zakwaszaniu gleb, wód. Są w stanie wywołać zmiany o rozmiarach klęski ekologicznej niszcząc drzewa iglaste na dużych obszarach, u nas np. w Sudetach.
Las - praw. grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) - drzewami i krzewami oraz runem leśnym - lub przejściowo jej pozbawiony, przeznaczony do produkcji leśnej lub stanowiący rezerwat przyrody bądź wchodzący w skład parku narodowego, albo wpisany do rejestru zabytków. Porównaj ?drzewostan, ?zadrzewienie.
eko. Formacja roślinna, której najważniejszym składnikiem są drzewa rosnące w zwarciu na tyle silnym, iż kształtują one wartości ?czynników ekologicznych panujących we wnętrzu tego ?ekosystemu, zwłaszcza natężenia ?światła, wilgotności, ?wiatru i ?temperatury. Zasięg geograficzny lasów uzależniony jest od klimatu, występują one na obszarach dość ciepłych i wilgotnych. Podstawowymi ?czynnikami ograniczającymi występowanie lasów są więc: ?temperatura ( w wysokich górach i w kręgu polarnym) oraz ?woda, której niedobór zaznacza się w głębi kontynentu, gdzie lasy ustępują miejsca ?stepom. Lokalnie występowanie lasów ograniczać mogą inne czynniki, np. ?wiatr na wydmach, ?fale nad morzem czy lawiny w górach oraz czynniki ?antropogeniczne. W naszym klimacie (za wyjątkiem najwyższych partii gór) lasy są biocenozami ?klimaksowymi do których dążą wszystkie ?szeregi sukcesyjne. Większość powierzchni Polski została w czasach historycznych wylesiona, fragmenty p i e r w o t n e g o lasu zachowały się tylko w Puszczy Białowieskiej. Gdzieniegdzie, zwłaszcza na terenach podmokłych i w dolinach rzek, spotkać można fragmenty lasów n a t u r a l n y c h , których skład ?gatunkowy jest zgodny ze składem naturalnej roślinności potencjalnej. Najbardziej rozpowszechnione są jednak lasy s z t u c z n e, intensywnie wykorzystywane w gospodarce leśnej (porównaj ?rębnia). Gatunki drzew używanych do nasadzeń nie zawsze odpowiadają rodzajowi ?siedliska i regionowi geograficznemu, często są jednogatunkowe (np. sosnowe ?monokultura) oraz tworzą uprawę jednowiekową, w której zakłócona jest struktura warstwowa lasu.
T y p y l a s ó w: w ekologii istnieje skomplikowana klasyfikacja ?fitosocjologiczna, uwzględniająca skład gatunkowy całej ?fitiocenozy i kierunki jej ?sukcesji; opiera się na występowaniu tzw. gatunków charakterystycznych, które często nie mają żadnego znaczenia gospodarczego. Leśnictwo posługuje się, sztuczną, uproszczoną typologią, która dzieli lasy głównie w zależności od wilgotności i ?żyzności ?siedliska oraz wieku drzewostanu, nie uwzględnia natomiast rzeczywistych związków panujących w przyrodzie. Zobacz też: ?bór, ?buczyna, ?dąbrowa, ?grąd, ?łęg, ?ols.
Las ochronny - praw. minister środowiska lub wojewoda może uznać za ochronny las spełniający przynajmniej jeden z poniższych warunków: 1) chroni glebę przed zmywaniem lub wyjałowieniem, powstrzymuje usuwanie się ziemi, obrywanie się skał lub lawin, 2) chroni zasoby wód powierzchniowych i podziemnych, reguluje stosunki hydrologiczne w zlewni oraz na obszarach wododziałów, 3) ogranicza powstawanie lub rozprzestrzenianie się lotnych piasków, 4) jest trwale uszkodzone na skutek działalności przemysłu, 5) stanowi drzewostany nasienne lub ostoję zwierząt i stanowiska roślin podlegających ochronie gatunkowej, 6) ma szczególne znaczenie przyrodniczo-naukowe lub dla obronności i bezpieczeństwa Państwa, 7) jest położony: a) w granicach administracyjnych miast i w odległości do 10 km od granic administracyjnych miast liczących ponad 50 tys. mieszkańców, b) w strefach ochronnych wokół sanatoriów i uzdrowisk, c) w strefie górnej granicy lasów.
Lawiny - eko. jeden z ?mechanicznych czynników środowiska występujący w górach, gdzie spadające gwałtownie masy śniegu tworzą lawiny śnieżne. Miejsca, w których schodzą one regularnie mogą być całkowicie pozbawione roślinności lub niszczone są tylko drzewa, a niższe rośliny, zwłaszcza kosodrzewina, są na nie bardziej odporne. W takich miejscach lawiny powodują obniżenie górnej granicy lasu. Rzadziej zdarzają się lawiny kamienne, które są jednym z czynników ?denudacji.
Lądowienie ?jezior - (rys. 20) Proces powolnego zanikania jezior, spowodowany: (1)naturalnym zarastaniem, wypełnianiem martwą ?materią organiczną i przekształcaniem w ?torfowisko, (2)akumulacją materii nieorganicznej, np. drobnych ziaren piasku, przenoszonych wiatrem i dopływającą do jeziora wodą, (3)obniżeniem poziomu wód spowodowanym działalnością człowieka.
Zobacz też: ?denudacja, ?spływ wód.
Liczebność ?populacji - liczba jej osobników, zobacz też: ?fluktuacje liczebności, ?opór środowiska.
Istnieją różne metody oznaczania liczebności populacji, uwzględniające specyfikę gatunku oraz wielkość ?areału. W najprostszym przypadku można je: (1)bezpośrednio policzyć (np. duże rośliny), (2)oszacować na podstawie wydawanych głosów (ptaki) czy odchodów. Dla bardzo licznych populacji, zajmujących rozległe areały, stosuje się (3)metody polegające na liczeniu organizmów w małych próbach dobranych tak, aby były reprezentatywne dla całej populacji. To samo dotyczy drobnych organizmów ?planktonowych, gdzie badaną próbą jest mała objętość wody zawarta w preparacie mikroskopowym. Dla zwierząt ruchliwych i trudnych do obserwacji (np. ryb) stosuje się (4)matematyczne metody szacowania liczebności, polegające na odłowieniu części zwierząt, oznakowaniu ich i wypuszczeniu do środowiska, a następnie ponownym odłowieniu. Stosunek liczby osobników oznakowanych do nie oznakowanych w drugim odłowie pozwala obliczyć całkowitą liczebność.
Liga Ochrony Przyrody - organizacja powstała w 1928 roku. Jej twórcami byli wybitni pracownicy nauki oraz działacze ochrony przyrody, a wśród nich: Aleksander Janowski, Władysław Szafer, Walery Goetel, Jan Gwalbert Pawlikowski, Bolesław Hryniewiecki oraz Mieczysław Limanowski. Pierwszy Zjazd Organizacyjny odbył się
9 stycznia 1928 r. Wybrano Zarząd Główny, a funkcję prezesa powierzono prof. dr Józefowi Morozewiczowi. Liga organizowała wystawy, konkursy, odczyty, wycieczki, jak również występowała z inicjatywami ochrony gatunkowej roślin i zwierząt, obejmowania ochroną prawną terenów o wyjątkowych walorach przyrodniczych w formie rezerwatów przyrody i parków narodowych, zwłaszcza Tatr i Pienin.
Druga wojna światowa przerwała działalność Stowarzyszenia. Wznowiono ją wkrótce po zakończeniu działań wojennych.
Ligniny - chem. Zróżnicowane z w zależności od pochodzenia i nie do końca poznane wielkocząsteczkowe związki organiczne, polimery , których jednostką strukturalną jest trójwęglowy łańcuch zawierający tlenowe grupy funkcyjne oraz pierścień benzenowy podstawiony grupą hydroksylową i niekiedy jedną lub dwoma grupami metoksylowymi, albo polimery, których jednostką strukturalną jest pochodna ugrupowania złożonego z trójwęglowego łańcucha i pierścienia aromatycznego.

biol. Ligniny występują powszechnie w ścianach komórkowych roślin, wypełniają przestrzenie pomiędzy włóknami ? celulozy powodując drewnienie ścian zwiększające ich trwałość i wytrzymałość. Aromatyczny charakter cząsteczek sprawia, że nie są typowymi metabolitami i tylko niektóre grzyby wytwarzają enzymy zdolne do ich rozkładu, w wyniku którego powstaja ? kwasy humusowe.
eko. Produkty rozkładu lignin uczestniczą w powstawaniu ? próchnicy glebowej i jezior ? dystroficznych.
Limnologia - dział ?hydrologii, zajmujący się badaniem zbiorników śródlądowych: ?jezior, rzek, zbiorników zaporowych, ?stawów.
Litoral - przybrzeżna strefa ?jezior i mórz.
Litosfera - pot. lądy; skorupa ziemska, bez lodowców. Zobacz też: ?litosfera, ?atmosfera, ?hydrosfera.
Ładunek zanieczyszczeń - ilość materii organicznej zawarta w ?ściekach, wyrażana za pomocą wskaźników ?BZT oraz ?CHZT określających ilość tlenu potrzebnego do ich ?mineralizacji. Mała objętość silnie stężonych ścieków może nieść ze sobą większy ładunek zanieczyszczeń, niż duża ich duża ilość, lecz rozcieńczonych.
Łańcuch pokarmowy - (łańcuch troficzny) szereg organizmów należących do jednej ?biocenozy, rozpoczynający się (1)?producentem, złożony następnie z ?konsumentów: (2)?roślinożerców i (3)drapieżców. Na kolejnych poziomach troficznych następują straty energii i materii (porównaj ?produkcja), dlatego łańcuchy pokarmowe składają się najczęściej z 3-5 ogniw. (rys. 8) Przykłady: (1)świerk - kornik - dzięcioł - kuna lub (2) ?fitoplankton - rozwielitka - płoć - okoń - szczupak..
Łąki - eko. ?agrocenozy złożone głównie z roślinności trawiastej, w których naturalna ?sukcesja została zatrzymana dzięki ?koszeniu niszczącemu młode drzewa i uniemożliwiającemu rozwój ?lasu.
Łęgi - ?lasy liściaste rosnące na wilgotnych ?siedliskach, gdzie w podłożu ma miejsce ruch wody, występują więc przede wszystkim w dolinach rzecznych. Rozróżnia się: (1)łęg wierzbowo - topolowy, na dolnych terasach zalewowych dużych rzek, nawiedzanych regularnie przez powodzie oraz (2) występujące także nad małymi rzekami łęg jesionowo - wiązowy i (3)łęg jesionowo - olszowy, przechodzący często łagodnie w ?ols.
Łowiectwo - praw. element ochrony środowiska przyrodniczego polegający na ochronie zwierząt łownych (zwierzyny) i gospodarowaniu ich zasobami w zgodzie z zasadami ekologii oraz zasadami racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej.

Makroelementy - pierwiastki niezbędne do życia, występujące w organizmach w stosunkowo dużych ilościach. Należą do nich: ?azot,?fosfor, potas, ?wapń, magnez i siarka, występujące w różnych związkach chemicznych. Ilości tych pierwiastków dostępnych dla roślin w ?glebie i w wodzie decyduje o ich ?żyzności. Zobacz też ?mikroelementy.

Makrofity -rośliny wodne rozmiarów makroskopowych, głównie naczyniowe. Przykłady: trzcina, pałki, tatarak, grzybień, grążel, moczarka, rogatek. Zobacz też ?hydrofity oraz ?glony (niektóre z nich są również rozmiarów makroskopowych).
Mała retencja - zobacz ?retencja wód.
Materia organiczna - chem. związkami organicznymi nazywamy połączenia węgla czterowartościowego, za wyjątkiem kwasu węglowego, jego bezwodnika - ditlenku węgla oraz jego soli - węglanów. Węgiel w związkach organicznych tworzy łańcuchy, dzięki czemu ich cząsteczki osiągają duże rozmiary.
eko. Najbardziej rozpowszechnionymi w biosferze związkami organicznymi są: celuloza, ligniny oraz ?białka. Materia organiczna powstaje głównie w wyniku ?fotosyntezy, obumarłe szczątki organizmów ulegają w środowisku rozkładowi. Zobacz też: ?cykle biogeochemiczne, ?mineralizacja, ?amonifikacja, ?próchnica, ?sarkowodór. Związkami organicznymi, należącymi do węglowodorów, są też ropa naftowa i gaz ziemny.
Mechaniczne czynniki środowiska - oddziaływanie mechaniczne może całkowicie zmieniać charakter ekosystemów. W naszych warunkach czynniki naturalne, do których zaliczamy: ?wiatr, ?falowanie, ?prąd wody, ?śnieg, ?lawiny, ?pożary, zgryzanie mają na ogół znaczenie lokalne, choć oddziaływanie niektórych jest bardzo silne. Bardzo rozpowszechnione są mechaniczne czynniki ?antropogeniczne związane z gospodarką rolną: ?orka, ?koszenie, ?wypas i ?wydeptywanie.
Melioracja - łac. melior - lepszy. Zabiegi hydrotechniczne mające w swoim założeniu na celu poprawienie stosunków ?wodnych w ?glebie, w rzeczywistości powodują nadmierny ?spływ wód, ?murszenie gleb i ?stepowienie środowiska.
Metan - chem. CH4 Najprostszy związek organiczny, pierwszy w szeregu homologicznym węglowodorów nasyconych (alkanów); jest bezbarwnym, bezwonnym, lżejszym od powietrza gazem; spala się świecącym płomieniem:
CH4 + 2O2 ? CO2 + 2H2O + energia.
Jako paliwo jest wykorzystywany w energetyce oraz do
zasilania miejskich sieci gazowych.
biol. (1)Powstaje w wyniku ?oddychania beztlenowego niektórych bakterii. Początkowym substratem tego wielostopniowego procesu jest najczęściej ?celuloza. Pierwszym etapem, dokonywanym przez bakterie ? celulolityczne, jest jej hydroliza do glukozy, która w procesach metabolicznych mikroorganizmów może być przekształcana w kwasy organiczne; te z kolei są substratem oddechowym beztlenowych bakterii, ? utleniających kwasy organiczne (odwodornienie). Powstający wodór może być przyjmowany przez ditlenek węgla, który zostanie jednocześnie zredukowany go do metanu.
Przykład szlaków metabolicznych mikroorganizmów, prowadzący do powstania metanu:
Hydroliza celulozy (C6H12O6)n? nC6H12O6 + energia
Celuloza glukoza
Fermentacja alkoholowa C6H12O6? 2C2H5OH +2CO2 + energia
Glukoza etanol
Fermentacja metanowa C2H5OH + CO2?2CH3COOH +CH4 + energia
Etanol kwas octowy + metan
Fermentacja kwasu octowego Utlenienie(owodorowanie) kwasu octowego
CH3COOH + 2 H2O?2CO2 + 8H
Kwas octowy
Redukcja dwutlenku węgla
8H + CO2?CH4 + 2H2O + energia
metan

(2)Metan jest substratem energetycznym wykorzystywanym przez ?autotroficzne bakterie metanowe, które uzyskują energię dzięki procesom jego utleniania (odwodornienia). Zobacz też ?chemosynteza.
eko. Metan, jako główny składnik ?gazu ziemnego, jest ważnym surowcem energetycznym; spala się do dwutlenku węgla i wody, dzięki czemu wykorzystanie go jest czyste ekologicznie, nie powoduje bowiem - w przeciwieństwie do spalania węgla kamiennego i brunatnego - emisji do atmosfery szkodliwych gazów, zwłaszcza ?tlenków siarki. Jego uwalnianie do atmosfery jest szkodliwe, gdyż należy do tzw. ?gazów szklarniowych powodujących ?efekt cieplarniany.
Miano coli - ?wskaźnik sanitarnego zanieczyszczenia wód, oznaczający najmniejszą objętość wody, w której obecna jest przynajmniej jedna bakteria z grupy ?coli. Wysokie wartości miana coli wskazują na niski stopień zanieczyszczenia ?fekaliami, niskie wartości świadczą o silnym zanieczyszczeniu.
Mikoryza - jeden ze sposobów ?protokooperacji (symbiozy), polegający na współżyciu grzybów z korzeniami drzew, np. kozak z brzozą.

Mikroelementy - pierwiastki występujące w ilościach śladowych, lecz niezbędne dla życia organizmów. Ich niedobór lub nadmiar mogą być ?czynnikami ograniczającymi. Najważniejszymi mikroelementami są: :żelazo, mangan, kobalt, miedź, cynk, molibden, bor, chlor, , krzem, brom, arsen, nikiel, ołów, wanad, wolfram, cyna, chrom, fluor, jod, kobalt, mangan, selen. Organizmy wykazują dość duże różnice w zapotrzebowaniu i tolerancji na niedobór rożnych pierwiastków. Zobacz też ?makroelementy.

Mimetyzm , mimezja, zdolność upodabniania się wyglądem do otoczenia, zjawisko dość często występujące śród zwierząt, dzięki któremu zyskują one dodatkową ochronę przed wrogami naturalnymi.
Mimikra - przystosowanie niektórych zwierząt pozwalające unikać ataków drapieżników dzięki ich podobieństwu do form niesmacznych lub trujących, których drapieżniki unikają.
Mineralizacja - proces rozkładu materii organicznej dokonywany przez ? destruentów w ekosystemach wodnych oraz w ?glebie. Umożliwia ?krążenie materii w przyrodzie. Pełna mineralizacja, tzw. butwienie, zachodzi w warunkach tlenowych (aerobowych), w jej wyniku związki organiczne zostają rozłożone do CO2, H2O i prostych związków nieorganicznych, głównie: azotanów (?nitryfikacja), fosforanów, siarczanów, jonów amonowych ( ?amonifikacja, ?denitryfikacja) oraz jonów metali. Zawartość tych związków w glebie i w wodzie decyduje o jej ? żyzności. W warunkach beztlenowych (anaerobowych) zachodzi gnicie, w wyniku którego ze szczątków organicznych powstają także inne związki, np. ?metan czy ?siarkowodór.
Mocznik - biol. składnik wydalin większości zwierząt lądowych, zawierający ?azot.
eko. Etap ?obiegu azotu. zobacz ?ureotelizm, ?ureaza.
Modyfikowane genetycznie organizmy - ( GMO, organizmy transgeniczne)
biol. organizmy, których materiał genetyczny (DNA) został celowo zmieniony dzięki zastosowaniu nowoczesnych metod biotechnologii. Są wykorzystywane przede wszystkim: (1)w produkcji leków, np. insulina może być wytwarzana przez bakterie, do których wprowadzono ludzki gen odpowiedzialny za syntezę tego białka oraz (2)w rolnictwie, wiele wydajnych odmian roślin uprawnych uzyskano dzięki modyfikacjom genetycznym.
eko. Wiele organizacji ekologicznych i konsumenckich protestuje przeciwko stosowaniu tych organizmów, domagając się ścisłej kontroli nad ich rozpowszechnianiem i oznakowywania produktów, do których wytworzenia użyto GMO. U podstaw tych protestów leży obawa, że takie organizmy mogą wymknąć się spod kontroli i spowodować niemożliwe obecnie do przewidzenia skutki w środowisku oraz dla zdrowia człowieka.
Moginiki - miejsca magazynowania zbędnych, nie zużytych ?pestycydów. Betonowe magazyny zagłębione w gruncie, były tworzone głównie w latach 70-tych ubiegłego wieku, dziś stanowią poważne zagrożenie ekologiczne i wymagają kosztownej likwidacji.
Monitoring - praw. Państwowy monitoring środowiska jest źródłem informacji o środowisku, stanowi system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o nim. Informuje organy administracji i społeczeństwo o jakości elementów przyrodniczych oraz występujących zmianach jakości tych elementów. Obejmuje uzyskiwanie informacji w zakresie : jakości powietrza, wód, gleby i ziemi, hałasu, promieniowania jonizującego i pól elektromagnetycznych, stanu zasobów środowiska (w tym lasów), rodzajów i ilości substancji lub energii wprowadzanych do powietrza, wód, gleby i ziemi, wytwarzania i gospodarowania odpadami. Zbiera dane na podstawie pomiarów i innych informacji.
eko. Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska są zobowiązane każdemu udostępnić dane zebrane w ramach państwowego monitoringu środowiska. Zobacz też ?biomonitoring.
Monofagi - organizmy, których pokarmem jest jeden gatunek. Zobacz też ?sieć pokarmowa.
Monokultura - dosłownie: jednogatunkowa ?biocenoza, będąca efektem uprawy. Termin stosowany najczęściej w odniesieniu do sztucznych ?lasów, rzadziej w stosunku do ?agrocenoz. W rzeczywistości, w monokulturze jeden gatunek, będący przedmiotem uprawy i faworyzowany przez człowieka ma silna przewagę liczebną nad innymi, które pojawiają się spontanicznie i często są zwalczane jako ?chwasty lub ?szkodniki. W tego rodzaju biocenozach stosunki ilościowe i zależności pomiędzy poszczególnymi gatunkami są silnie zakłócone, dlatego nie mają one trwałej ?homeostazy i często są narażone na ?gradacje. Zobacz też ?segetalne zbiorowiska.
Mozaikowość - szeroko rozumiane zróżnicowanie warunków środowiska, którego skutkiem jest istnienie różnych: (1)?ekosystemów, (2)?krajobrazów, a także (3) niejednolitość wnętrza ekosystemu. Przykłady: (1)W obrębie ?biomu, obejmującego pewną strefę klimatyczną, istnieją różne ekosystemy, np. jeziora, rzeki, lasy, torfowiska. Z tego powodu większość gatunków w obrębie swoich ?zasięgów tworzy grupy odrębnych ?populacji, żyjących we właściwych sobie i rozmieszczonych mozaikowo ?siedliskach. (2)Krajobraz np. polodowcowy jest mozaiką różnych ekosystemów naturalnych (np. lasy, jeziora, rzeki, wzgórza) i ?antropogenicznych (np. pola i ?łąki). (3)?Biotop ekosystemu jest na ogół zróżnicowany, co wpływa na ?rozmieszczenia jego populacji , np. pochyłości gruntu mają różne ?ekspozycje i odmienne warunki ?temperatury i wilgotności, w ?jeziorze na różnych głębokościach panują odmienne warunki świetlne, itp.
Murszenie - proces ?mineralizacji i ?humifikacji torfu lub ?gleb zawierających znaczne ilości ?próchnicy, spowodowany jego przesuszeniem lub okresowym nawilgacaniem i przesychaniem. Prowadzi do ubytku masy torfu i degradacji gleb, jest szczególnie groźne na łąkach utworzonych w wyniku osuszenia ?torfowisk i ich wadliwej ?melioracji. Zobacz też ?ochrona gleb.
Mutualizm - jedna z zależności w ?biocenozie, polegająca na obopólnie korzystnym współżyciu dwóch ?populacji, przy czym ich współżycie jest niezbędne (obligatoryjne) - żaden z partnerów nie może żyć samodzielnie.
Przykłady: (1)p o r o s t y są organizmami będącymi układem symbiotycznym ?autotrofa (?glonu), który odżywia partnera produktami swojej ?fotosyntezy, z ?heterotroficznym grzybem, dostarczającym wodę i chroniącym przed wysychaniem;
(2)p r z e ż u w a c z e mają możliwość rozkładu niestrawnej dla nich samych ?celulozy zawartej w pokarmie roślinnym, dzięki współżyciu z bakteriami ?celulolitycznymi, które w zamian otrzymują obfitość pokarmu i mają optymalne warunki życia.
Natura 2000 - praw. jedna z form ?ochrony przyrody, sieć obszarów obejmująca ?obszary specjalnej ochrony ptaków oraz ?specjalne obszary ochrony siedlisk. Projekt listy obszarów Natura 2000 tworzy Rząd, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej i - po zasięgnięciu opinii miejscowych rad gmin - przekazuje Komisji Europejskiej. Przepisy prawa krajowego określają typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki roślin i zwierząt, ze wskazaniem typów siedlisk i gatunków o znaczeniu priorytetowym, wymagające ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000, a także kryteria i sposoby wyboru reprezentatywnej liczby i powierzchni siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin i siedlisk zwierząt do ochrony w formie obszarów Natura 2000, mając na uwadze zachowanie szczególnie cennych i zagrożonych składników ?różnorodności biologicznej.
Nawóz - praw. nawozy to produkty przeznaczone do dostarczania roślinom składników pokarmowych lub zwiększania żyzności gleby, albo zwiększania żyzności stawów rybnych. Nawozy naturalne to: obornik, gnojówka, gnojowica, przeznaczone do rolniczego wykorzystania.
biol. Nawozami mineralnymi są proste i dobrze rozpuszczalne w wodzie i łatwo pobierane przez rośliny ?azotany, fosforany, sole potasu, magnezu i inne ?makroelementy i ?mikroelementy.
eko. Racjonalne nawożenie ?gleb polega na dostarczeniu takiej ilości składników pokarmowych, która zostanie związana przez ?kompleks sorpcyjny gleby i pobrana przez rośliny. Zastosowanie zbyt wielkich dawek nawozów powoduje wypłukiwanie ich i ?eutrofizację wód. Szczególnie uciążliwe dla środowiska są wielkoprzemysłowe fermy zwierząt, wytwarzające wielokrotnie więcej odpadów, niż można zużyć w nawożeniu oraz stawy rybne, których ?żyzne wody są odprowadzane do rzek, najczęściej bez żadnego oczyszczenia.
Nekton - organizmy aktywnie pływające w toni wodnej zbiornika - głownie ryby, lecz także niektóre inne kręgowce.
Neuston - drobne, mikroskopowych rozmiarów organizmy, głównie bakterie i glony, żyjące na powierzchni zbiornika wodnego, związane z błoną powierzchniową wody. Zobacz też ?pleuston.
Neutralizm - jedna z zależności w ?biocenozie, paradoksalnie polegająca na braku zależności. Dotyczy gatunków, które mają całkowicie odmienne ?nisze ekologiczne i nie ma między nimi żadnych zależności. Przykład: jemioła (półpasożyt drzew, odżywiający się w drodze ?fotosyntezy, z rośliny żywicielskiej czerpie jedynie wodę z rozpuszczonymi solami mineralnymi) i muchomor (grzyb, odżywiający się ?heterotroficznie jako ?saprofit, jego pokarm stanowią szczątki organiczne). Z uwagi na zupełnie odmienne źródła pokarmu, brak konkurencji o światło, izolację przestrzenną (jemioła w koronach drzew, muchomor w ściółce), trudno dopatrzyć się pomiędzy nimi zależności, a więc są neutralne względem siebie. Z drugiej strony, obumarłe szczątki jemioły opadają i są pokarmem grzyba, lecz ?biomasa jemioły, w porównaniu z biomasą liści drzew w lesie jest tak znikoma, że zależność ta jest raczej teoretyczna.
NGOs - (Non Government Organizations) ?organizacje pozarządowe.
Nisza ekologiczna - pojęcie odnoszące się do organizmu lub całej ?populacji. Określa funkcję, jaka pełni ona w ?ekosystemie (np. jakie substancje pobiera, jakie oddaje), zależności w ?biocenozie, w jakie jest uwikłana (np. czym się żywi, przez co jest zjadana, dla jakich pasożytów jest żywicielem, zobacz też ?sieć pokarmowa). Funkcje i zależności populacji są niezwykle skomplikowane i pełne opisanie niszy jakiegokolwiek gatunku jest praktycznie niemożliwe. Pojęcie to jest bardzo przydatne w ekologii, właśnie dlatego, że pozwala abstrahować od szczegółów panujących w przyrodzie związków. Należy wystrzegać się błędnego użycia tego słowa, określania nim miejsca życia organizmu ( nie ?siedlisko, nie ?stanowisko)
Nitrofilność - azotolubność; pospolitymi roślinami nitrofilnymi są pokrzywy, rosnące bujnie na podłożu jest bogatym w związki ?azotu, np. w miejscach przebywania zwierząt gospodarskich lub przechowywania ?nawozów.
Nitryfikacja - biol. jeden rodzajów ?chemosyntezy, przebiegający dwuetapowo, w warunkach tlenowych. W pierwszym etapie?amoniak jest utleniany (odwodorowany) do jonów kwasu azotowego III przez
bakterie Nitrosomonas:
2NH3 + 3O3 ? 2 HNO2 + 2H2O + energia
Następnie bakterie Nitrobacter dokonują dalszego utlenienia do kwasu azotowego V.
2HNO2 + O2 ? 2HNO3 + energia
eko. Nitryfikacja ma istotne znaczenie w cyklu ?krążenia azotu.
NPL - najbardziej prawdopodobna liczba bakterii. ?Wskaźnik sanitarnego zanieczyszczenia wód, oznaczający przybliżoną liczbę bakterii z grupy ?coli w 100 ml wody, wysokie jego wartości wskazują na silne zanieczyszczenie ?fekaliami. Podobnym do NPL jest wskaźnik ?indeks coli, różnią się one od siebie metodą wykonywania badań.
Nutrienty - zobacz ?biogeny
Obieg azotu - (rys.5) Azot jest jednym z ?makroelementów. Rośliny pobierają go w formie jonów azotanowych NO3- lub amonowych NH4+. W większości jest wbudowywany w ?białka, w których występuje w grupach aminowych -NH2 ?aminokwasów. Zwierzęta, jako ?heterotrofy, pobierają azot w formie związków organicznych (głównie białek) i wbudowują we własne białka. Martwe zwierzęta, ich odchody, opadłe liście itp. tworzą szczątki organiczne, którymi odżywiają się ?saprofagi oraz ?destruenci dokonujący rozkładu, czyli ?mineralizacji związków organicznych. W wyniku ?amonifikacji powstaje amoniak (NH3), wykorzystywany w odżywianiu bakterii ?nitryfikacyjnych, utleniających go do azotanów (NO2-), pobierany ponownie przez rośliny. W ekosystemach lądowych opisany obieg zachodzi w ?glebie.
Dzięki niektórym mikroorganizmom opisany cykl jest powiązany z azotem atmosferycznym. Do przyswajana azotu gazowego (?asymilacji) są jednak zdolne tylko niektóre bakterie żyjące w glebie: tlenowa Azotobacter, beztlenowa Clostridium oraz ?sinice Nostoc. Bakterie brodawkowe Rhizobium zyskują tę zdolność po wejściu w układ symbiotyczny z roślinami motylkowymi (?protokooperacja). Odwrotnym do asymilacji procesem, uwalniającym azot do atmosfery, jest ?denitryfikacja.
Obieg fosforu - (rys. 6)?Fosfor występuje w ?litosferze w postaci trudno rozpuszczalnych w wodzie soli ?fosforanów. Wymywane powoli przez wody opadowe, wnikają do wód podziemnych oraz ze ?spływem powierzchniowym, przemieszczają się stopniowo do zbiorników wód słodkich i do mórz, będąc jedną z najważniejszych przyczyn ?eutrofizacji wód. Fosforany są więc składnikiem wód powierzchniowych i podziemnych. Jako ?makroelementy są obficie pobierane przez rośliny w postaci jonu fosforanowego -PO43---. Zwierzęta pobierają fosfor z wodą, jako rozpuszczone fosforany, a także z pokarmem, w związkach organicznych. Podczas ?mineralizacji martwej materii organicznej zawarty w niej fosfor trafia z powrotem do gleby i wody.
Obieg materii - ?cykle biogeochemiczne
Obieg tlenu - (rys. 5) Tlen obecny w ?atmosferze i rozpuszczony w wodach został wytworzony w procesie ?fotosyntezy dzięki rozkładowi wody. Jest zużywany przez większość organizmów w procesie oddychania, a także w spalaniu węgla kamiennego i brunatnego, ropy naftowej i jej przetworów oraz gazu ziemnego.
Obieg węgla - (rys5 ) Ditlenek węgla, występujący w ?atmosferze i rozpuszczony w wodzie, jest przyswajany (asymilowany) przez rośliny oraz ?fitoplankton w procesie ?fotosyntezy. Wbudowaniu jego atomów w łańcuchy związków organicznych towarzyszy redukcja, dzięki której energia słoneczna jest magazynowana w postaci energii chemicznej (porównaj ?przepływ energii, ?oddychanie). Zwierzęta, jako ?heterotrofy, pobierają węgiel z pokarmem w postaci gotowych związków organicznych. Szczątki organiczne są ?mineralizowane przez ?destruentów. Wszystkie organizmy oddychając tlenowo oddają go do otoczenia w postaci ditlenku węgla. Bardzo obfitym źródłem CO2 uwalnianego do atmosfery jest spalanie węgla kamiennego i brunatnego, ropy naftowej i jej przetworów oraz gazu ziemnego. Jako jeden z ?gazów szklarniowych jest współodpowiedzialny za ?efekt cieplarniany, który grozi Ziemi katastrofą ekologiczną.
Obszar chronionego krajobrazu - praw. jedna z form ?ochrony przyrody, obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją ?korytarzy ekologicznych. Jego utworzenie może nastąpić drodze rozporządzenia wojewody, po uzgodnieniu z właściwą miejscowo radą gminy lub obszar ten może być wyznaczony przez radę.
Obszar specjalnej ochrony ptaków - praw. obszar wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej, do ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w którego granicach mają one korzystne warunki bytowania w ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju. Zobacz też: ?specjalny obszar ochrony siedlisk, ?Natura 2000
Ochrona częściowa - praw. ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów dopuszczająca możliwość redukcji liczebności populacji oraz pozyskiwanie osobników tych gatunków lub ich części.
Ochrona czynna - praw. stosowanie, w razie potrzeby, zabiegów ochronnych w celu przywrócenia naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrody lub zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów.
Ochrona gatunkowa - praw. ma na celu zabezpieczenie dziko występujących roślin lub zwierząt i grzybów oraz ich ?siedlisk, a w szczególności gatunków rzadko występujących, ?endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, jak też zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Może być prowadzona w miejscach ich naturalnego występowania (in situ) lub poza nim ( ex situ). Listę gatunków objętych ochroną określa Minister w drodze rozporządzenia, a na terenie województwa ochronę taką może wprowadzać także Wojewoda.
Zobacz też: ?ochrona częściowa, ?ochrona ścisła.
Ochrona ?gleb - eko. najważniejszymi czynnikami niszczącymi gleby są: (1)niewłaściwa gospodarka, (2) ?erozja oraz (3)zanieczyszczenia. Racjonalna (1')gospodarka gruntami rolnymi winna zapewniać właściwe stosowanie ?nawozów oraz unikanie przesuszenia gleb. Szczególnie groźne są wielkoprzemysłowe fermy chowu zwierząt, z których zbyt wielkie ilości obornika i gnojowicy trafiają na pola. Prowadzone od dziesięcioleci niewłaściwe ?melioracje oraz pogłębianie koryt rzecznych przyspieszają odpływ i przyczyniają się do deficytu wody, powodującego tzw. ?stepowienie. Pozyskiwanie nowych terenów pod zabudowę prowadzi do zmiany sposobu użytkowania gruntów i wyłączania z gospodarki rolnej i leśnej. (2')Erozję wodną, (porównaj ?spływ powierzchniowy) zmniejszają: zalesianie stoków, stosowanie na nich upraw wieloletnich, eliminujących ?orkę, a jeżeli jest ona nieunikniona, powinna być dokonywana po warstwicy, by bruzdy przebiegały prostopadle do kierunku spływu. Erozji wietrznej przeciwdziała tworzenie ?pasów wiatrochronnych. (3')Zanieczyszczenia gleb mogą być spowodowane stosowaniem niewłaściwych nawozów lub opadem ?zanieczyszczeń atmosfery. Porównaj ?grunty zdegradowane, ?grunty zdewastowane.
Ochrona krajobrazowa - praw. zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu.

Ochrona przyrody - praw. zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów przyrody i jej składników, a w szczególności:1) dziko występujących roślin lub zwierząt, 2) ?siedlisk przyrodniczych, 3) siedlisk gatunków chronionych roślin lub zwierząt, 4) zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia, 5) roślin lub zwierząt, objętych ochroną na podstawie odrębnych przepisów, 6) przyrody nieożywionej, 7) ?krajobrazu. Ochrona przyrody jest obowiązkiem każdego obywatela, organów administracji publicznej, a także jednostek organizacyjnych oraz osób prawnych i fizycznych prowadzących działalność wpływającą na przyrodę.
W Polsce istnieją następujące formy ochrony przyrody: ?parki narodowe, ? rezerwaty przyrody, ? parki krajobrazowe, ?obszary chronionego krajobrazu, ?obszary Natura 2000, ?pomniki przyrody, ? stanowiska okumentacyjne, ?użytki ekologiczne, ?zespoły przyrodniczo- krajobrazowe oraz ?ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
Ochrona ptaków - tradycyjna ochrona ptaków polega na ich zimowym dokarmianiu, instalowaniu pojników latem, tworzeniu miejsc do zakładania gniazd, np. przez wieszanie skrzynek lęgowych itp. Oprócz wymiernych korzyści ekologicznych, jest ważnym elementem edukacji społeczeństwa. Współcześnie istotna jest przede wszystkim właściwe kształtowanie ?krajobrazu oraz ochrona ?siedlisk cennych przyrodniczo. Zobacz też ?obszar specjalnej ochrony ptaków
Ochrona ścisła - praw. całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków - całoroczną ochronę należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju.
Ochrona środowiska - praw. podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej, polega w szczególności na: (1)racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, (2) przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom, (3) przywracaniu elementów przyrodniczych do właściwego stanu.
eko. ochrona środowiska wchodzi w zakres szeroko rozumianej ?ekologii. Zobacz też ?sozologia.
Ochrona wód - eko Głównymi zagrożeniami wód śródlądowych są: (1)?zanieczyszczenie, (2)?eutrofizacja, (3)zbyt szybki ?spływ wód.
(1')Zanieczyszczenia mogą dopływać jako ?ścieki , ich ?oczyszczenie jest stosunkowo łatwe, gdyż są skoncentrowane w jednym miejscu (tzw. punktowe źródła zanieczyszczeń). Groźniejsze są te, które spływają z rozległych obszarów (z tzw. źródeł rozproszonych), np. ?pestycydy pochodzące z pól, gdyż trudno je przechwycić. Ta sama trudność dotyczy ?biogenów zawartych w ?nawozach i powodujących (2')eutrofizację.
Przeciwdziałanie (3')spływowi polega na stosowaniu racjonalnej i nie powodującej dewastacji środowiska ?retencji wód.
Oczyszczanie ścieków - (rys. 7) Kilkuetapowy proces technologiczny, w wyniku którego następuje ?mineralizacja materii organicznej zawartej w ?ściekach oraz usunięcie związków ?biogennych. Pierwszym etapem jest oczyszczanie m e c h a n i c z n e, polegające na usunięciu ze ścieków większych zawiesin. W tym celu są one przepuszczane przez kraty zatrzymujące większe przedmioty (np. puszki, butelki), mogą być też przez kilka godzin przetrzymywane w zbiornikach - odstojnikach, w których większe zawiesiny opadają na dno i są później zbierane. Gdy oczyszczalnia nie ma odstojników, ścieki kierowane są do piaskowników, w których przepływ jest na tyle wolny, że ciężkie ziarna piasku i innych domieszek mineralnych, opadają. Tak wstępnie oczyszczone ścieki, zawierające roztwór i drobne ?zawiesiny organiczne, są poddawane oczyszczaniu b i o l o g i c z n e m u; jego istotą jest mineralizacja materii organicznej, dlatego konieczne jest tu zapewnienie dostępu powietrza, by mikroorganizmy mogły ?oddychać tlenowo i rozkładać zanieczyszczenia do prostych składników. Istnieją dwie metody biologicznego oczyszczania ścieków: zespoły mikroorganizmów mogą rozwijać się na stałym podłożu - tzw. ?złożu biologicznym, lub unosić się w ściekach jako
?osad czynny. Oczyszczone biologicznie ścieki powinny stanowić roztwór prostych soli mineralnych. Zawierają one zwykle ?azotany i ?fosforany i choć są bezbarwne i bezwonne (podobnie jak roztwór zwykłej soli kuchennej), odprowadzone do zbiornika wodnego są "bombą ekologiczną" - powodują jego szybką ?eutrofizację, która pociąga za sobą obfity rozwój ?fitoplanktonu i roślin, a tym samym ponowne wytworzenie materii organicznej. Dlatego niezbędny jest trzeci stopień oczyszczania, polegający na usunięciu związków odpowiedzialnych za eutofizację wód: fosforanów i azotanów. Wycofanie fosforanów jest stosunkowo łatwe, gdyż tworzą trudno rozpuszczalne sole z wapniem. Fosforany wapnia często tworzą jednak zawiesinę koloidalną, która nie wypada w postaci osadu, i której nie można łatwo odfiltrować. Należy wówczas zastosować koagulację zawiesiny (spowodować połączenie się koloidalnych cząstek fosforanów w agregaty). Powstawanie agregatów często wywołuje się przez dodatek soli metali trójwartościowych (żelaza, glinu) lub niektórych rozpuszczalnych w wodzie polimerów. Azotany są dobrze rozpuszczalne, dlatego nie dają się wytrącić i dla ich usunięcia konieczne jest zastosowanie metody biologicznej ?denitryfikacji, polegającej na utlenieniu przez bakterie azotanów do azotu gazowego, zachodzące w warunkach beztlenowych.
W wielu oczyszczalniach prowadzony jest tylko jeden lub dwa stopnie oczyszczania, które nie eliminują negatywnych skutków zrzutu ścieków. Stosowane są także dodatkowe zabiegi, jak przepompowywanie rozwiniętego osadu czynnego do wcześniejszych etapów oczyszczania w celu przyspieszenia oczyszczania biologicznego, usuwanie nadmiaru osadu czynnego i tym samym zawartych w nim związków biogennych czy ?fermentację osadu z wydzieleniem ?biogazu. Zobacz też ?ochrona wód.
Odczyn wody - cem.(?pH )określa jakie jony pochodzące z dysocjacji wody dominują w roztworze: odczyn obojętny - tyle samo jonów wodorotlenowych ile wodorowych (pH?7), kwaśny - nadmiar jonów wodorowych (pH<7), zasadowy (alkaliczny) - nadmiar jonów wodorotlenowych (pH>7;
Oddychanie - biol. jedna z podstawowych czynności życiowych organizmów, dostarcza energii do procesów metabolicznych. Polega na utlenieniu (odwodornieniu) substancji pokarmowej, którą stanowi związek organiczny, najczęściej cukier. Oderwane atomy wodoru mogą być przenoszone na (1)tlen lub (2)na inną substancję: gdy jest nią związek organiczny, mówimy o f e r m e n t a c j i, choć akceptorami wodoru mogą być też związki nieorganiczne, np. ?azotany. (1')Oddychanie tlenowe jest bardziej wydajne i dostarcza wielokrotnie więcej energii od (2')beztlenowego - tak oddychają niektóre bakterie, grzyby i nieliczne zwierzęta, np. ?pasożyty jelitowe.
eko. Oddychanie tlenowe jest jednym z najważniejszych etapów ?obiegu węgla w przyrodzie, dostarcza energii ?heterotrofom i uwalnia do ?atmosfery ?ditlenek węgla. ?Saprofity oddychając tlenowo ?mineralizują ?materię organiczną. Niektóre sposoby oddychania beztlenowego mają w przyrodzie ogromne znaczenie, zwłaszcza ?denitryfikacja i powstawanie ?metanu.
Ogród botaniczny - praw. urządzony i zagospodarowany teren wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nim związanymi, będący miejscem ?ochrony gatunkowej ex situ, uprawy roślin różnych stref klimatycznych i siedlisk, uprawy roślin określonego gatunku oraz prowadzenia badań naukowych i edukacji.
Ogród zoologiczny - praw. urządzony i zagospodarowany teren wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nim związanymi, gdzie zwierzęta gatunków dziko występujących są hodowane i utrzymywane w celu ?ochrony gatunkowej ex situ, prowadzenia badań naukowych i edukacji oraz w celu ich publicznej ekspozycji nie mniej niż 7 dni w roku.
Oligosteno... - zobacz ?stenobionty
Oligotroficzny - skąpożywny; określa się tak wody, które zawierają mało ?biogenów, wskutek czego jest w nich mało ?planktonu, dlatego odznaczają się dużą ?przezroczystością. Zobacz też ?eutroficzny.
Olsy - ?lasy liściaste rosnące na wilgotnych, zabgnionych ?siedliskach, o utrudnionym odpływie, dlatego w podłożu utrzymuje się wysoki poziom stagnującej wody, która może pokrywać grunt. Odznaczają się charakterystycznym wyglądem: wokół pni olchy czarnej tworzą się kępy wyniesione ponad powierzchnię wody, które mogą być jedynymi "wyspami" w zatopionym lesie.
Opór środowiska - czynniki działające na ?populację, powodujące: (1)wzrost jej ?śmiertelności lub (2)ograniczające jej ?rozrodczość.
Stanowi go suma: (1)negatywnych ?biotycznych czynników (np. drapieżnictwa, pasożytnictwa) oraz (2)tych spośród ?abiotycznych czynników, które przekraczają zakres ?tolerancji ekologicznej (np. zbyt niska lub zbyt wysoka ?temperatura). Na ogół opór środowiska wyznacza rzeczywistą ?liczebność populacji. Jego natężenie jest zmienne, dlatego populacje wykazują ?fluktuacje liczebności.
Organizacje ekologiczne - praw.? organizacje społeczne, których statutowym celem jest ochrona środowiska. Spośród działających w Polsce największymi, działającymi na terenie całego kraju, są: ? Liga Ochrony Przyrody oraz ? Polski Klub Ekologiczny.
Organizacje pozarządowe ? NGOs; organizacje społeczne tworzone zgodnie z prawem o stowarzyszeniach, zrzeszające osoby pragnące pracować społecznie. Zakres działania i cele organizacji reguluje jej statut, który podlega zarejestrowaniu w sądzie rejestrowym. Stowarzyszenia mają prawo wypowiadać się w sprawach publicznych oraz działać w interesie publicznym. System prawny umożliwia organizacjom społecznym wpływ na czynności administracji państwowej i samorządowej (mogą występować w procedurze administracyjnej na prawach strony) oraz na czynności aparatu ścigania (mogą występować w roli pokrzywdzonego w procedurze karnej). Do organizacji pozarządowych zalicza się między innymi ? organizacje ekologiczne.
Organizacje społeczne - zobacz ?organizacje pozarządowe.
Organizm wskaźnikowy - zobacz ?bioindykator
Organizmy pionierskie - rośliny lub ?porosty rozpoczynające ?sukcesję (1)pierwotną, np. na piaskach i innych skalach, lub (2)wtórną np. na ?gruntach zdewastowanych, hałdach, żwirowiskach itp.
Organizmy transgeniczne - zobacz ?modyfikowane genetycznie organizmy.
Orka - eko. Jeden z ?mechanicznych, ?antropogenicznych czynników środowiska, pozwala na zastąpienie ekosystemów leśnych polami, na których uprawiane są ?agrocenozy. Zobacz też ?chwasty. Całkowite odsłonięcie ?gleby i przejściowe, coroczne pozbawianie roślinności sprzyja procesom ?erozji.
Osad czynny - w biologicznym ?oczyszczaniu ścieków zbiorowiska mikroorganizmów, głównie bakterii i pierwotniaków, zbierające się na powierzchni szczątków organicznych zawartych w ściekach w postaci kłaczków, na ogół widocznych gołym okiem. ?Ścieki organiczne stanowią obfitą pożywkę, dlatego mikroorganizmy masowo się namnażają i w warunkach tlenowych ?mineralizują ścieki. Nadmiar osadu czynnego zostaje zebrany; w jego ?biomasie zostaje wycofana ze ścieków część ?biogenów, ponadto może być wykorzystany do wytwarzania ?biogazu. Mógłby być wykorzystany jako nawóz, czego się raczej nie praktykuje ze względu na domieszkę metali ciężkich, które nie ulegają ? biodegradacji i trwale zatruwałyby ?glebę.
Osady denne - opadające na dno zbiornika wodnego (?sedymentacja) szczątki organizmów i cząstki mineralne (?seston) tworzą stopniowo coraz grubszą warstwę osadów, co prowadzi do powolnego ?lądowienia jezior.
Zawarte w nich ?fosforany przejść w formę trudno rozpuszczalnych ?apatytów, wyłączając z ?obiegu część zawartego w ekosystemie fosforu. Zobacz też ?samooczyszczanie wód.
Osmoza - biol. przenikanie wody przez półprzepuszczalną błonę komórkową z roztworu o stężeniu niższym (hipoosmotycznym),do roztworu o stężeniu wyższym (hiperosmotycznym). Komórki różnych organizmów są przystosowane do życia w roztworach o określonych stężeniach.
eko. Jednym z ?abiotycznych czynników środowiska jest ?zasolenie, które decyduje o osmotycznych warunkach życia organizmu.
Ośrodek rehabilitacji zwierząt - praw. miejsce, w którym jest prowadzone leczenie i rehabilitacja zwierząt dziko występujących, wymagających okresowej opieki człowieka w celu przywrócenia ich do środowiska przyrodniczego.


Ostoja - praw. miejsce o warunkach sprzyjających egzystencji roślin, zwierząt lub grzybów zagrożonych wyginięciem lub rzadkich gatunków.
Otulina - praw. strefa ochronna granicząca z formą ?ochrony przyrody i wyznaczoną indywidualnie dla niej w celu zabezpieczenia przed zagrożeniami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka; osłaniają ?parki narodowe, a mogą też być wyznaczane wokół ?parków krajobrazowych i ?rezerwatów. W otulinie nie obowiązują ograniczenia i zakazy ustanowione dla samego terenu chronionego, lecz wznoszenie lub powiększanie wbrew przepisom obiektu budowlanego albo prowadzenie działalności gospodarczej zagrażającej środowisku, podlega karze (art. 188 Kodeksu karnego).


Ozon - chem. O3 - jest nietrwałą odmianą alotropowa tlenu, zbudowana z trójatomowych cząsteczek.
eko. Na wysokości od 10 do 50 km nad Ziemią znajduje się warstwa atmosfery o podwyższonej zawartości ozonu - ozonosfera. Maksymalne jego stężenie utrzymuje się na wysokości ok. 23 km. Od końca lat 70 - tych obserwuje się znaczny spadek zawartości ozonu, szczególnie nad Antarktydą, w rejonie bieguna południowego. Zmniejszenie koncentracji ozonu w ozonosferze jest nazywane ?dziurą ozonową. Zobacz też ?temperatura powietrza.
Park krajobrazowy -praw. jedna z form ?ochrony przyrody, obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach ?zrównoważonego rozwoju. Na obszarach graniczących z parkiem może być wyznaczona ?otulina. Utworzenie parku krajobrazowego lub powiększenie jego obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody i wymaga uzgodnienia z właściwą miejscowo radą gminy. Jego likwidacja lub zmniejszenie następuje również w drodze rozporządzenia wojewody, po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo radami gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz walorów krajobrazowych na obszarach projektowanych do wyłączenia spod ochrony. Grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowego pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu.
Park narodowy praw.- jedna z form ?ochrony przyrody, obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1 000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania ?różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów. Utworzenie, zmiana granic lub likwidacja parku narodowego następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, które określa jego nazwę, obszar, przebieg granicy, ?otulinę. Likwidacja lub zmniejszenie obszaru parku narodowego następuje wyłącznie w razie bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych i kulturowych jego obszaru.

 

 

 

 

 

Parki Narodowe w Polsce
Położenie Nazwa
Pobrzeże Bałtyku Woliński P.N.
Słowiński P.N.
Pojezierze Zachodniopomorskie Drawieński P.N.
P.N.Bory Tucholskie
Pojezierze Mazurskie Wigierski P.N.
Pojezierze Wielkopolskie Wielkopolski P.N.
Nizina Podlaska Biebrzański P.N.
Narwiański P.N.
Białowieski P.N.
Nizina Mazowiecka Kampinoski P.N.
Polesie Poleski P.N.
Wyżyna Małopolska Świętokrzyski P.N.
Ojcowski P.N.
Roztoczański P.N.
Sudety Karkonoski P.N.
P.N.Gór Stołowych
Karpaty Babiogórski P.N.
Gorczański P.N.
Tatrzański P.N.
Pieńiński P.N.
Magurski P.N.
Bieszczadzki P.N.
Partenogeneza - dzieworództwo; sposób rozmnażania niektórych bezkręgowców, np. wrotków, rozwielitek, mszyc, polegający na wytwarzaniu pokoleń potomstwa z niezapłodnionych jaj. Pozwala szybko zwiększyć ?liczebność populacji, wszystkie powstałe w ten sposób osobniki są jednej płci (najczęściej samice), co zniekształca ?strukturę płciową populacji. Partenogenetycznie powstają także samce pszczół - trutnie.
Pasożytnictwo - jedna z zależności w ?biocenozie, w której pasożyt korzysta z żywiciela, jednak na ogół go nie zabija. Pasożyt może żyć na powierzchni organizmu żywicielskiego (ektopasożyty, np. wszy, pchły), wnikać w niego wyspecjalizowani organami (rośliny pasożytnicze, np. kanianka), lub przebywać w jego wnętrzu, najczęściej w przewodzie pokarmowym (endopasożyty, np. tasiemce). Pasożyt wykorzystuje swojego żywiciela, szkodząc mu poprzez: (1)odżywianie się jego kosztem, (2)zatruwanie produktami swojego metabolizmu, (3)uszkadzanie ciała, (4)infekowanie chorobotwórczymi drobnoustrojami, (5)doprowadzanie do śmierci. Pasożytnictwo najczęściej dotyczy (1')odżywiania, czasem jest związane z rozmnażaniem, np. podrzucanie jaj przez kukułkę innym ptakom nosi nazwę pasożytnictwa gniazdowego. Endopasożyty oddychają beztlenowo i (2')zatruwają żywiciela produktami ?fermentacji. (3')Uszkodzeń narządów wewnętrznych mogą dokonywać postacie dojrzałe (np. zdarza się, że glisty przebija jelito), lecz najczęściej robią to larwy, dla których wędrówka po organizmie żywiciela jest stałym etapem cyklu rozwojowego (np. glisty ludzkiej czy włośnia krętego).
Przebijaniu skóry przez ektopasorzyta może towarzyszyć (4')roznoszenie drobnoustrojów chorobotwórczych (np. dur plamisty wywołują riketsje roznoszone przez wesz odzieżową). Większość pasożytów łagodnie traktuje swojego żywiciela, gdyż jego śmierć powoduje również śmierć pasożyta. Niekiedy jednak (5')pasożyt szybko doprowadza do śmierci żywiciela (np. tasiemiec bąblowca)
Pastwiska - eko. ?Agrocenozy złożone głównie z roślinności trawiastej, w których naturalna ?sukcesja została zatrzymana dzięki ?wypasowi zwierząt gospodarskich, który uniemożliwia rozwój ?lasu.
PCB - praw. polichlorowane difenyle, polichlorowane trifenyle, monometylotetrachlorodifenylometan, monometylodichlorodifenylometan, monometylofibromodifenylometan oraz mieszaniny zawierające jakąkolwiek z tych substancji w ilości powyżej 0,005% wagowo.
PCB oraz ?azbest uznano za substancjami stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska, zabronione jest ich wprowadzanie do obrotu lub ponowne wykorzystanie.
chem., eko.: zobacz ?dioksyny.
Pedosfera - powierzchniowa warstwa litosfery, ?gleba.
Pelagial - otwarta toń zbiornika wodnego, zobacz też ?profundal.
Peryfiton - drobne organizmy porastające zanurzone w wodzie gałęzie, kamienie, łodygi ?makrofitów i inne przedmioty. Tworzą go głównie ?glony.
Pestycydy - pot. chemiczne środki ochrony roślin. wyróżnia się trzy podstawowe grupy: (1)herbicydy - środki chwastobójcze, (2)insektycydy - owadobójcze oraz (3)fungicydy - grzybobójcze, a ponadto kilka innych, skierowanych przeciwko mniejszym grupom organizmów, jak mięczaki czy roztocza. Pierwszym zastosowanym na dużą skalę pestycydem był ?DDT.
chem. Nie stanowią grupy związków jednolitej pod względem chemicznym.
eko. Ich powszechne stosowanie w rolnictwie jest od wielu lat jednym z czynników powodujących ?zanieczyszczenie środowiska. Nowoczesne pestycydy powinny być preparatami: (1)o możliwie najwęższej specyfice działania, tzn. działające tylko na ?szkodnika, (2)ulegającymi całkowitej ?biodegradacji i odznaczającymi się (3)małą mobilnością, tzn. nie przemieszczane wskutek ?spływu wód czy ?wiatru. Warunki te są trudne do spełnienia, dlatego wskazane jest rozwijanie mniej uciążliwych dla środowiska sposobów ochrony roślin uprawnych, jak: biologiczne metody zwalczania szkodników, pułapki ?feromonowe oraz działania profilaktyczne, zapobiegające ich ?gradacjom, polegające na zmniejszaniu powierzchni ?monokultur, zwiększanie ?różnorodności biologicznej, ?renaturalizacja krajobrazu rolniczego i ?lasów. Zobacz też ?mogilniki.
PET - zobacz?politetreftalan etylu.
pH - ujemny logarytm z molowego stężenia jonów wodorowych, woda o ?odczynie obojętnym w temperaturze 25 °C ma pH=7
Piętra roślinne - zobacz ?regle.
Piramidy troficzne - (rys.8) (troficzny = pokarmowy): (1)piramida liczb, (2)piramida mas, (3)piramida energii.
Stanowią zestawienia poszczególnych grup ekologicznych w ?biocenozie: ?producentów, ?konsumentów I i dalszych rzędów. Z reguły liczebności, ?biomasy i zasoby energii kolejnych grup maleją, dlatego zestawienia takie przedstawione graficznie mają kształt piramid. (1)Piramida liczb przedstawia łączne liczebności organizmów reprezentujących poszczególne ?poziomy troficzne. Z uwagi na duże różnice rozmiarów organizmów i czasu trwania ich cykli życiowych, na ogół nie oddaje ona właściwie stosunków pokarmowych w biocenozie. (2)Piramida mas porównuje biomasy kolejnych grup - są coraz mniejsze, ponieważ zdolność wytwarzania materii organicznej mają tylko producenci dzięki procesowi ?fotosyntezy, a następne poziomy zużywają ją ?oddychając i wydalają w postaci ?ditlenku węgla. W (3)piramidzie energii zestawione są ilości energii zawartej w każdej z grup. Przejściom na kolejne poziomy troficzne towarzyszą straty energetyczne, gdyż procesy metaboliczne dalekie są od stuprocentowej sprawności i duża część energii zostaje rozproszona w postaci ciepła.
Piramidy ilustrują strukturę pokarmową biocenozy w jednym momencie (statycznie). Nie uwzględniają one faktu, że drobne organizmy, o krótkich cyklach życiowych, mogą w rzeczywistości wytwarzać więcej materii organicznej, niż wykazuje jednorazowy pomiar. Ilości akumulowanej materii i energii w określonych jednostkach czasu (dynamicznie) noszą nazwę ?produkcji biocenoz.
Plan ochrony praw.- dokument sporządzany dla ?parków narodowych, ?rezerwatów przyrody oraz ?parków krajobrazowych, mający na celu m in. ocenę stanu przyrody i jej zagrożeń.
Plankton - unoszące się w toni zbiorników wodnych drobne organizmy, w większości rozmiarów mikroskopowych. Wyróżnia się ?fitoplankton oraz ?zooplankton.
Pleuston - organizmy rozmiarów makroskopowych, żyjące na powierzchni ?wody. Tworzą go głównie rośliny pływające, np. rzęsy, żabiściek, osoka aloesowata. Zobacz też ?neuston.
Pło - gruby kożuch roślinności, narastający od brzegu jeziora, ku jego środkowi, tworzy się na ogół w ?dystroficznych jeziorach.. Jego rozwój prowadzi do ?lądowienia zbiornika.
Pojemność środowiska - wbrew nazwie, pojęcie to dotyczy nie tyle środowiska, co ?populacji. Oznacza maksymalną jej ?liczebność, która może trwale żyć w ?ekosystemie.
Polichlorek winylu - (PVC) powszechnie stosowane tworzywo sztuczne, polimer silnie toksycznego chlorku winylu. Podczas spalania emituje do atmosfery trujące gazy: chlorowodór i ?dioksyny.
Polifagi - organizmy, których pokarmem jest wiele różnych gatunków. Zobacz też ?sieć pokarmowa.
Polihumusowe jeziora - zobacz ?dystroficzne.
Polisteno... - zobacz ?stenobionty.
Politereftalan etylu - chem.(PET) bardzo trwałe tworzywo sztuczne stosowane powszechnie do produkcji m.in. opakowań.
eko. Jest cennym surowcem wtórnym, gdyż stosunkowo łatwo daje się przetwarzać (?recykling).
Poliwinylowy alkohol - nowoczesne tworzywo sztuczne ulegające ?bidegradacji.
Polowanie - praw. legalne działania zmierzające do wejścia w posiadanie zwierzyny łownej poprzez jej tropienie, strzelanie z myśliwskiej broni palnej, łowienie sposobami dozwolonymi zwierzyny żywej, a także łowienie zwierzyny przy pomocy ptaków łowczych.
Polski Klub Ekologiczny - (PKE) jest niezależną, pozarządową ?organizacją ekologiczną, powołaną w Krakowie w 1980 roku. Klub zrzesza osoby fizyczne i prawne zainteresowane ochroną i kształtowaniem środowiska przyrodniczego i kulturowego człowieka zgodnie z zasadami ?ekorozwoju. Organizacja powstała z inicjatywy ludzi dobrej woli, pracowników nauki będących w opozycji do ówczesnych władz, którzy postanowili przeciwstawić się błędnym decyzjom dotyczącym rozwoju przemysłowego Polski. PKE ma strukturę hierarchiczną, składa się z: Zarządu Głównego (ZG) z siedzibą w Krakowie, Okręgów, których rozmieszczenie jest w przybliżeniu zgodne z rozmieszczeniem województw oraz Kół, tworzących się w mniejszych miejscowościach lub działających przy szkołach. Głównymi zadaniami statutowymi PKE są: edukacja ekologiczna społeczeństwa oraz interwencje w przypadkach drastycznego naruszania zasad ochrony środowiska. Prowadzi też działalność wydawniczą.
Pomniki przyrody - praw. jedna z form ?ochrony przyrody; pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Pomnik przyrody może być ustanowiony w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy.
Populacja - zbiór organizmów należących do jednego ?gatunku, żyjących na określonym obszarze (?areał) Istnieją duże różnice w funkcjonowaniu populacji różnych gatunków, np. pomiędzy populacjami organizmów jednokomórkowych a wielokomórkowych, roślin a zwierząt itp., jak i w obrębie tych grup, dlatego wszelkie uogólnienia nie mogą być ścisłe. Najważniejszymi cechami charakteryzującymi jej strukturę są: ?liczebność, ?zagęszczenie, ?dynamika liczebności, zdolność do ?regulacji liczebności, ?rozmieszczenie, ?rozrodczość, ?śmiertelność, ?przeżywalność, ?struktura wiekowa, ?struktura płciowa, ?tolerancja ekologiczna.
Porosty - organizmy będące wynikiem ?symbiozy pomiędzy grzybami a ?glonami. Wykazują dużą odporności na niesprzyjające warunki ?siedliska, dlatego w ?szeregach sukcesji pierwotnej są ?organizmami pionierskimi. Występują na piasku, np. w skrajnie ubogich ?borach, porastają pnie i gałęzie drzew jako ?epifity. Odznaczają się jednocześnie wrażliwością na ?zanieczyszczenia atmosfery, dlatego giną w rejonach silnie uprzemysłowionych, nazywanych z tego powodu "?pustynią porostową". Zobacz też ?mutualizm.
Potencjał biotyczny (rozrodczy) - zobacz ?rozrodczość populacji.
Poziomy organizacji materii żywej - ?biologia bada procesy życiowe na poziomach: molekularnym, komórkowym, tkanek i narządów, osobniczym, ?populacji, ?biocenozy, ?ekosystemu.
eko. Populacja, biocenoza i ekosystem tworzą poziomy ponadosobnicze, ich badaniem zajmuje się ?ekologia.
Poziomy troficzne - (troficzny = pokarmowy); zobacz ?producenci i ?konsumenci.
Pożar - eko. jeden z ?mechanicznych czynników środowiska. Może zostać spowodowany powodowany uderzeniem pioruna, najczęściej jednak wywołuje go człowiek, w sposób zamierzony lub przypadkiem. Wypalanie lasów i traw dawniej było elementem prymitywnej gospodarki rolnej, obecnie jest uważane za szkodliwe i zabronione. Szczególnie trudne do ugaszenia są pożary ?torfowisk, często kres im kładzie dopiero obfity opad śniegu lub powódź. Zobacz też ?Wypalanie
Półnaturalny - zobacz ?seminaturalny.
Prawo minimum - sformułowane przez Liebiega, rozwinięte prze Shelforda mówi, że występowanie organizmu w danym środowisku ogranicza ten ?czynnik, którego natężenie jest zbyt małe (lub zbyt duże) w stosunku do potrzeb. Opierając się na zasadzie ?tolerancji ekologicznej można je sformułować następująco: występowanie organizmu w danym środowisku ogranicza ten ?czynnik, którego natężenie osiąga granice zakresu tolerancji ekologicznej względem niego (minimum lub maksimum).
Przykłady: (1)Roślina potrzebuje m.in. kompletu składników mineralnych (?makroelementów i ?mikroelementów), które pobiera korzeniami z roztworu. Wystarczy niedobór jednego pierwiastka, by ograniczyć jej rozwój. (2)Niektóre gatunki ptaków, np. pospolite sikory bogatka i modra, są dziuplakami, tzn.gniazda zakładają w dziuplach wykutych przez dzięcioły. W młodym drzewostanie lub w ogrodach brak dziupli może być czynnikiem ograniczającym ich trwałe występowanie, gdyż uniemożliwi im rozmnażanie się. (3)W ujściu rzeki słodkowodne gatunki ryb nie wpływają do morza, gdyż ?zasolenie przekracza maksimum ich zakresu tolerancji względem tego czynnika. Ryby morskie natomiast nie wpływają do rzeki, ponieważ zasolenie jest dla nich zbyt niskie. (Istnieją wyjątki: węgorz, łosoś dokonują wędrówek.)
Producenci - pierwsze ogniwo w ?łańcuchach pokarmowych biocnoz, utworzone przez organizmy wytwarzające związki organiczne z ditlenku węgla i wody, głównie w procesie ?fotosyntezy. Do tej grupy należą: rośliny zielone oraz ?glony.
Produkcja ekosystemu - (produktywność) ilość materii organicznej wytworzona na określonej powierzchni (lub w objętości) ekosystemu przez (1) ?producentów i (2) ?konsumentów w pewnej jednostce czasu. (1)P r o d u k c j ę p i e r w o t n ą stanowi materia organiczna wytworzona w procesie ?fotosyntezy, ewentualnie ?chemosyntezy. Produkcję w t ó r n ą stanowi materia organiczna zwierząt. Całkowite produkcje, zarówno pierwotną, jak i wtórną, nazywamy produkcją b r u t t o. Rośliny i zwierzęta część materii i energii tracą w procesie ?oddychania. Produkcję brutto pomniejszona o te straty nazywamy produkcja n e t t o. ( porównaj ?piramidy troficzne).
Profundal - głębia jeziora, zobacz też: ?afotyczna strefa, ?hiolimnion, ?pelagial..
Protokooperacja - jedna z zależności w ?biocenozie, polegająca na obopólnie korzystnym współżyciu dwóch ?populacji, przy czym współżycie nie jest niezbędne (jest fakultatywne) - obaj partnerzy mogą żyć samodzielnie, choć gorzej się wtedy rozwijają.
Przykłady: (1) m i k o r y z a polegająca na współżyciu korzeni drzew z grzybami. Plecha grzyba wydatnie zwiększa powierzchnię chłonną korzenia i umożliwia mu korzystanie z produktów rozkładu szczątków organicznych w?glebie, w zamian otrzymują cukry wytworzone przez drzewo w ?fotosyntezie. (2) Bakterie b r o d a w k o w e, mające rzadką zdolność ?asymilacji azotu atmosferycznego (zobacz też ?obieg azotu), żyjąc w brodawkach wytworzonych na korzeniach roślin motylkowych zaopatrują je w związki azotowe, korzystając w zamian z produktów fotosyntezy rośliny.
Próchnica glebowa (humus) - zróżnicowany zespół związków organicznych, nadających ? glebie ciemną barwę, powstających wskutek rozkładu szczątków organicznych pochodzących z obumarłych części roślin i zwierząt, na które składają się głównie: ? celuloza, ? białka i ? ligniny. Pierwszym etapem rozkładu martwej materii organicznej jest ich konsumpcja przez drobne zwierzęta glebowe, np. powszechnie znane dżdżownice. Składniki gleby przechodząc przez ich przewody pokarmowe ulegają obróbce: (1) fizycznej, polegającej na rozdrobnieniu i mieszaniu składników organicznych z nieorganicznymi oraz (2) biochemicznej, w której zapoczątkowany jest proces rozkładu złożonych związków organicznych przez enzymy trawienne. Odchody tych zwierząt są łatwo dostępną pożywką dla mikroorganizmów glebowych, które odżywiając się zawartą w nich materią organiczną dokonują jej stopniowej ? mineralizacji. Białka, tłuszczowce oraz celuloza i inne cukrowce będące polimerami cukrów prostych są przez ? edafon stosunkowo łatwo metabolizowane. Znacznie trudniejsze jest przekształcanie ? lignin, gdyż do ich rozkładu zdolne są tylko niektóre grzyby. Powstają z nich ?kwasy humusowe nadające glebie charakterystyczną barwę.
Przepławka - urządzenie hydrotechniczne , ?kanał omijający zaporę, pozwalający przemieszczać się wędrownym gatunkom ryb.
Przepływ energii w ekosystemie - słoneczna energia świetlana jest ?absorbowana przez barwniki asymilacyjne roślin (?chlorofil) oraz innych organizmów odżywiających się w drodze ?fotosyntezy. Zostaje zmagazynowana w wytworzonych związkach organicznych, które są pokarmem zwierząt. Rośliny i zwierzęta wykorzystują energię związków organicznych, uwalniając ją procesie ?oddychania komórkowego. W toku procesów metabolicznych duża część energii zostaje rozproszona w postaci ciepła. Z punktu widzenia ?biocenozy jest to energia stracona, gdyż nie może być wykorzystana w procesach metabolicznych organizmów, dlatego konieczne jest bezustanne uzupełnianie strat przez Słońce. Porównaj ?piramida energii.
Przezroczystość wody - eko. w zbiorniku wodnym głębokość, na jaką dociera ?światło. Jest zależna od ilości ?zawiesin, a ta z kolei od poziomu ?trofii zbiornika, ponieważ wraz z ?eutrofizacją wody wzrasta ilość ?planktonu, który pochłania światło. Do pomiaru przezroczystości służy ?krążek Secciego.
Przeżywalność ?populacji - procent osobników przeżywających w określonym czasie. Zaznaczony na rysunku (rys.9 "czas" należy rozumieć w sposób relatywny, uwzględniający maksymalną długość życia przedstawicieli danej populacji (jedne gatunki żyją dłużej, inne krócej). Istnieją dwa podstawowe typy krzywych przeżywalności: K oraz r. Gatunki o strategii typu K żyją w środowiskach o stosunkowo stałych warunkach, wielokrotnie w życiu przystępują do rozrodu, mają mało wrogów naturalnych, opiekują się potomstwem, ich ?śmiertelność w młodym wieku jest niska. Ten typ reprezentuje np. człowiek i duże zwierzęta drapieżne.
Do r-strategów zaliczamy na ogół organizmy żyjące w środowiskach o zmiennych warunkach, wytwarzające mnóstwo potomstwa w krótkim czasie, często jednorazowo, raczej drobnych rozmiarów, nie opiekujące się potomstwem. Do tej grupy zaliczamy większość roślin, gdyż z reguły wytwarzają one wiele nasion ( zarodek w nasieniu jest potomnym sporofitem ), bezkręgowce i wiele niższych kręgowców.
Przyducha - wyczerpanie tlenu w zbiorniku wodnym. Zimą może być powodowana długotrwałym zaleganiem na tafli lodowej śniegu, który uniemożliwia dostęp światła i ?fotosyntezę. Latem, w zbiornikach dotkniętych ?zakwitem, plankton może zużyć tlen w ciągu nocy, gdy zatrzymana została fotosynteza. Ponadto wysokie temperatury pogarszają warunki tlenowe, gdyż rozpuszczalność gazów w wodzie maleje wraz ze wzrostem jej temperatury, a jednocześnie przyspieszone zostają procesy oddychania, zużywające tlen.
PTFE - ?teflon.
Pułapka feromonowa - leśn. Urządzenie służące do zwalczania niektórych ?szkodników leśnych przy pomocy syntetycznie wytworzonych ?feromonów, które wabią i niszczą owady.
"Pustynia porostowa" - obszar, na którym nie występują ?porosty z powodu ? zanieczyszczenia atmosfery, na które są one szczególnie wrażliwe. Zobacz też ?bioindykator.
PVA - zobacz ?poliwinylowy alkohol
PVC - polichlorek winylu.
Recykling - przetwarzanie zużytych materiałów, tzw. surowców wtórnych, w celu ich ponownego wykorzystania. Na wielką skalę przetwarzane są: złom żelaza i innych metali, makulatura, szkło oraz niektóre tworzywa sztuczne, zwłaszcza politereftalan etylu (PET).
eko. Segregacja odpadów i ponowne ich wykorzystywanie przynosi wielorakie korzyści ekologiczne: (1)zmniejsza się ilość śmieci składowanych na wysypiskach, dzięki czemu (2)mniejsza jest powierzchnia gruntu, jaki trzeba na nie przeznaczać, (3)mniejsze jest zużycie surowców np. rud metali czy drewna, (4)mniejsze zużycie energii potrzebnej np. do produkcji szkła, tym samym (5)mniejsze są szkody w środowisku związane z wytwarzaniem energii, np. wydobycie węgla, emisja ?tlenków siarki i ?gazów szklarniowych. Rozwijanie i utrwalanie w społeczeństwie nawyku segregacji odpadów jest ważnym elementem edukacji ekologicznej.
Reducenci - niewłaściwa nazwa ?destruentów.
Regle - górskie ?lasy. W górach, wraz ze wzrostem wysokości, spada średnia ?temperatura i skraca się okres wegetacyjny. Czynniki te kształtują piętrowy układ roślinności. W Polsce większość łańcuchów górskich jest zbyt niskia, by mogły istnieć wszystkie piętra, niektóre zostały wylesione i przekształcone w ?pastwiska. Najlepiej piętrowy układ wykształcony jest w Tatrach: (1)regiel dolny, do wysokości około 1250 m.n.p.m. zajmują ?buczyny i lasy bukowo-jodłowe,(2)w reglu górnym, do około 1550 m.n.p.m. występują ?bory świerkowe, (3)piętro kosodrzewiny, do około
1800 m.n.p.m. stanowi górną granicę lasu, wyżej rozciąga się(4)piętro alpejskie, nazywane halami, porośnięte głównie przez trawy.
Regulacja liczebności ?populacji - ustabilizowaną populację cechuje stała ?liczebność, ulegająca mniej lub bardziej regularnym ?fluktuacjom . Większość gatunków odznacza się ?rozrodczością potencjalną znacznie wyższą od rzeczywistej, dlatego utrzymywanie stałej liczebności populacje zawdzięczają istnieniu mechanizmów eliminujących nadmiar osobników. Niekiedy mechanizmy te zawodzą i zdarza się gwałtowny wzrost liczebności: ?gradacja. Czynniki regulujące liczebność dzieli się zazwyczaj na dwie grup: (1) niezależne od ?zagęszczenia oraz (2)zależne od zagęszczenia. Do (1')zaliczamy kataklizmy dotyczące ?abiotycznych czynników środowiska: ?pożary, powodzie, susze, silne mrozy, ?przyduchę itp. Mogą one spowodować drastyczny spadek liczebności lub wyginięcie populacji. Właściwymi regulatorami populacji są czynniki ?biotyczne należące do grupy (2'), szczególnie ?konkurencja międzyosobnicza oraz ?drapieżnictwo.
Rekultywacja -eko. działania techniczne i biologiczne zmierzające do poprawienia lub przywrócenia zdewastowanym ekosystemom naturalnym lub ?antropogenicznym wartości użytkowej. Wyróżnia się ?rekultywację gruntów oraz ?rekultywację jezior.
Rekultywacja gruntów - praw. nadanie lub przywrócenie ?gruntom zdegradowanym albo ?zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg.
eko. Poprawa warunków na terenach zdegradowanych może polegać na przeprowadzeniu odpowiednich zabiegów agrotechnicznych, nawożeniu i nawodnieniu. Na gruntach zdewastowanych wykonuje się najpierw prace ziemne zmierzające do odpowiedniego ukształtowania terenu, sztucznie wzbogaca się je w ?glebę, wprowadza się ?roślinność pionierską, a w przypadku silnych zanieczyszczeń doprowadza się do ich neutralizacji lub przynajmniej rozrzedzenia.
Renaturalizacja - dosłownie: przywrócenie do stanu naturalnego.
eko. celowe odtwarzanie naturalnych ?biocenoz. W naszym klimacie naturalną formacją roślinną nizin (?klimaksem) jest ?las, dlatego renaturalizacja ?krajobrazu rolniczego polega na wprowadzaniu weń ?zadrzewień śródpolnych i przydrożnych, mających na celu zwiększenie jego ?różnorodności biologicznej oraz upodobnienie go (na ile to możliwe, przy zachowaniu wymogów produkcji rolnej), do lasu. Działania takie są bardzo korzystne dla środowiska, gdyż zmierzają do poprawienia mikroklimatu ?agrocenoz oraz ich ?homeostazy. Renaturalizacja, prowadzona głównie w niektórych ?parkach narodowych (np. Wielkopolskim P.N.), polega na takiej przebudowie ?drzewostanu, aby skład gatunkowy lasu był zgodny z charakterem roślinności naturalnej. Na innych obszarach chronionych (np. w Biebrzańskim P.N.),celem ochrony jest przerwanie spontanicznie dokonującej się renaturalizacji (?sukcesji) i utrzymanie ?antropogenicznych ?zbiorowisk roślinnych ( ?łąk), dlatego stosowanym tu zabiegiem ochronnym jest ?koszenie, mające przerwać ?szereg sukcesyjny i nie dopuścić do powstania lasu. To samo dotyczy górskich łąk i pastwisk(polan), utworzonych przez człowieka w ?piętrach leśnych (?reglach); zaniechanie na nich wypasu owiec powoduje uruchomienie przerwanej sukcesji i odradzanie się lasu.
Respiracja - ?Oddychanie
Retencja wód - zatrzymywanie wód opadowych, zwalnianie procesu ?spływu wód. Przechwytywaniu wód płynących rzekami służą zapory i inne urządzenia hydrotechniczne, które w dolinach rzecznych piętrzą wodę, tworząc tzw. zalewy czy jeziora zaporowe. Mają duże znaczenie w ochronie przeciwpowodziowej, gdyż pozwalają przechwytywać fale powodziowe. Na dużych zaporach mogą funkcjonować elektrownie wodne, mniejsze zbiorniki są wykorzystywane w celach sportowych i rekreacyjnych.

eko. Wznoszenie zapór, przekształcanie dolin rzecznych i ich regulacje przynoszą wiele negatywnych skutków ekologicznych - powodują: (1)szybszy spływ wody korytem rzeki, który może powodować (2)obniżenie poziomu wody w innych zbiornikach dorzecza oraz (3)obniżenie poziomu wód gruntowych. Brak regularnych powodzi, które w dolinach rzecznych są zjawiskiem naturalnym, prowadzi do (4) ich przesuszana, (5)zaniku ?starorzeczy i innych drobnych zbiorników w dolinie rzeki, (6)zniszczenia wielu cennych przyrodniczo ?siedlisk powodującego (7)zmniejszenie ?różnorodności biologicznej.
Za właściwe metody retencjonowania wód należy uznać: (1)ochronę bagien, torfowisk, małych zbiorników ("oczek") wodnych, będących naturalnym rezerwuarem wody, które będąc ponadto miejscem życia wielu ?gatunków wydatnie przyczyniają się do utrzymywania bioróżnorodności, (2)zaniechanie wadliwych ?melioracji, to znaczy takich, które odprowadzają wodę przez cały rok, zamiast funkcjonować tylko w okresie obfitych roztopów, (3)małą retencję, polegającą na budowie na małych rzekach i strumieniach niewielkich zapór i ?jazów, powodujących zwolnienie spływu i zatrzymanie części wody, jednak bez naruszania koryta rzeki i towarzyszących jej ekosystemów. Zobacz też: ?stepowienie.
Rewitalizacja - dosłownie: "przywrócenie życia" ( łac. re... - powtórnie, vita - życie ) pojęcie stosowane w architekturze i planowaniu przestrzennym w odniesieniu do dzielnic miast czy pojedynczych budynków, określające pozytywne przemiany przestrzenne, społeczne i ekonomiczne, przyczyniające się do poprawy jakości życia mieszkańców, przywrócenia ładu przestrzennego oraz do ożywienia gospodarczego i odbudowy więzi społecznych.
eko. Pojęcie to czasem jest używane jako bliskoznaczne z ?rekultywacją terenu zdegradowanego ekologicznie, np. zbiornika wodnego, doliny rzecznej lub zlewni. Nie są to miejsca pozbawione życia, a wręcz przeciwnie - degradacja ekosystemów często wynika z ich ?eutrofizacji i zbyt o licznego występowania organizmów. Z uwagi na brak jednoznacznej definicji i bezsensowność przekładu dosłownego w odniesieniu do ekologii, należy zalecić unikanie tego słowa.
Rezerwat przyrody - praw. jedna z form ?ochrony przyrody, obejmująca obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ?ostoje i ?siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Ustanowienie rezerwatu następuje w drodze rozporządzenia wojewody. .Na obszarach graniczących z rezerwatem przyrody może być wyznaczona ?otulina. Zobacz też ?ochrona ścisła.
Rębnia - leśn. Jeden z elementów ? gospodarki leśnej, prowadzący do pozyskania drewna z ?lasu; może być połączona z przebudową ?drzewostanu i jego odnowieniem. Wyróżnia się pięć rodzajów rębni:
(1) rębnia zupełna, w której drzewostan zostaje całkowicie usunięty na dużej powierzchni, (2) rębnia częściowa, polegająca na stopniowym, prowadzonym
co kilka lat dokonywaniu cięć częściowych, na wielkich
powierzchniach lub w gniazdach. Odpowiednio zaplanowane na okres 20 - 30 lat cięcia: przygotowawcze, obsiewne, odsłaniające i uprzątające mają zapewnić optymalne warunki świetlne i wilgotnościowe dla wzrostu młodego pokolenia drzew ,i stopniowe usunięcie starego ?drzewostanu, (3) rębnia gniazdowa, polega na zupełnym lub częściowym usuwaniu drzew z gniazd, czyli niedużych, na ogół kolistych powierzchni,
(4) rębnia stopniowa, w której nierównomierne przerzedzanie drzewostanów jest dokonywane w ciągu wielu lat i prowadzi do powstawania luk i gniazd, zajmowanych stopniowo przez młode pokolenia lasu,
(5) rębnia przerębowa (ciągła), polegająca na stałym i
nieregularnym usuwaniu z całej powierzchni lasu pojedynczych drzew lub ich niewielkich grup, złożonych z kilu sztuk.
eko. W naszej strefie klimatycznej las jest naturalną formacją roślinną, dlatego jego skład gatunkowy powinien być zgodny ze składem ?naturalnej roślinności potencjalnej. Z punktu widzenia ekologii najgorsza dla biocenoz leśnych jest rębnia zupełna (1'). Całkowite usunięcie drzew i krzewów jest kataklizmem dla ekosystemu, ponieważ niszczy specyficzny mikroklimat lasu wskutek dostępu światła do gleby, wzrostu jej temperatury i spadku wilgotności zostaje przerwany proces glebotwórczy, a wytworzona przez wiele lat ?próchnica ulega ?mineralizacji.
Ponadto, stosowanie przy wyrębie ciężkiego sprzętu na ogół wyklucza odnawianie lasu przez samosiew, drzewa sadzi się sztuczne, często z wykorzystaniem gatunków obcych, co prowadzi do powstania lasu nienaturalnego, którego skład nie jest zgodny z roślinnością potencjalną.
Na uznanie zasługują te metody pozyskiwania drewna, w
których nie dochodzi do odsłonięcia dna lasu i odnawia się on poprzez samosiew. W ten sposób kształtuje się naturalny, dostosowany do warunków siedliska skład gatunkowy lasu, młode drzewka zostają poddane naturalnej selekcji, struktura wiekowa drzewostanu jest zróżnicowana.
W lasach zdewastowanych procesy naturalnego
odnawiania się w drodze ?sukcesji mogą być zakłócane zakłócone przez obecność obcych gatunków; niektóre z nich (np. czeremcha amerykańska) są bardzo ekspansywne i potrafią przejściowo zdominować rodzime.
Rizosfera - warstwa ?gleby przerośnięta korzeniami roślin.
Rolnictwo ekologiczne - gospodarka rolna oparta na metodach naturalnych, w której rezygnuje się z używania ?pestycydów i ?nawozów mineralnych. Celem jest uzyskanie tzw. zdrowej żywności i ograniczenie negatywnego wpływu gospodarstwa na środowisko.
Roślinność potencjalna - ?fitocenozy, które wykształciłyby się w drodze ?sukcesji, gdyby człowiek zaniechał swojej działalności. W naszym klimacie byłyby to ?lasy, a przejściowo tworzyłyby się ?zbiorowiska zastępcze.
Roślinożercy - w ?łańcuchach pokarmowych konsumenci I rzędu. Zwierzęta odżywiające się pokarmem roślinnym, bogatym w ?celulozę. Jej trawienie wymaga współżycia z mikroorganizmami, żyjącymi w ich przewodach pokarmowych (?mutualizm).
Rozkład ?Destrukcja
Rozmieszczenie ?populacji - organizmy tworzące ?populację mogą być w obrębie swojego ?areału rozmieszczone na trzy podstawowe sposoby (rys. 10); możliwe są też różne formy pośrednie.
(A)Rozmieszczenie równomierne spotyka się u niektórych zwierząt, jest wywołane zjawiskiem ?terytorializmu. Ponadto występuje w ?agrocenozach i uprawach leśnych - rośliny są siane lub sadzone równomiernie, w celu lepszego wykorzystania środowiska i zmniejszenia ?konkurencji międzyosobniczej. Rośliny o dobrze rozwiniętych kłączach i rozłogach, np. trzcina, pałka, konwalia, jaskier rozłogowy mogą stwarzać pozory rozmieszczenia równomiernego, wytwarzając organy nadziemne w regularnych odstępach.
(B)Rozmieszczenie losowe jest charakterystyczne dla drobnych organizmów ?planktonowych i glebowych, występuje też np. u roślin rozsiewanych przez wiatr (anemochoria), u których nasiona są rozmieszczane losowo. Jest ono bardziej typowe dla środowisk wodnych niż lądowych, z uwagi na większą równomierność warunków ?abiotycznych w wodzie, niż na lądzie.
(C) Rozmieszczenie skupiskowe (grupowe) w typowej formie spotyka się u zwierząt: tworzących kolonie przez pączkowanie (gąbki, polipy jamochłonów), u owadów społecznych, (np. mrówek, pszczół, os, trzmieli), u ryb (ławice), ptaków (koczujące stada, kolonie lęgowe), ssaków (stada). Zakwalifikowanie roślin do tej kategorii może napotykać na trudności. Ze względu na dużą ?mozaikowość środowisk lądowych, obserwowane skupisko roślin mogło powstać w wyniku specyficznego układu czynników środowiska.
Przykład: nasiona rośliny obficie rozsiewanej przez wiatr wykiełkują w niektórych tylko miejscach, gdzie panują sprzyjające warunki; skupiskowość jej rozmieszczenia będzie skutkiem czynników środowiska, a nie samej populacji.
Innego rodzaju wątpliwości mogą przysparzać kępy roślin - choć pozornie wykazuję rozmieszczenie wybitnie skupiskowe, trudno na podstawie zewnętrznego wyglądu kępy ustalić, czy jest grupą roślin, czy pojedynczym osobnikiem.
Rozrodczość ?populacji - (rys. 11) Liczba potomstwa wytwarzanego przez populację w określonym czasie.Rozróżnia się (1)rozrodczość potencjalną ( teoretyczną, potencjał rozrodczy, potencjał biotyczny ) oraz (2)rozrodczość rzeczywistą. (1')Rozrodczość potencjalna to maksymalna, wynikająca z uwarunkowań fizjologicznych, zdolność wytwarzania potomstwa. W przyrodzie populacje rzadko mają możliwość jej realizowania, może ona zachodzić przejściowo, np. podczas zajmowania przez populację nowego ?areału.(2')Rozrodczość rzeczywista jest z reguły mniejsza od potencjalnej, gdyż ?opór środowiska może ograniczać jego wydajność. Zobacz też ?przeżywalność.
Równowaga ?biocenozy (homeostaza) - zdolność biocenozy do utrzymywania względnie stałych liczebności wszystkich gatunków, jakie ją tworzą. Pomijając ?fluktuacje liczebności poszczególnych ?populacji, w prawidłowo funkcjonującej biocenozie żaden gatunek nadmiernie się nie rozmnaża, ani nie zostaje wytępiony. Zakłócenia równowagi mogą być spowodowane czynnikami zewnętrznymi, najczęściej ?antropogenicznymi, zdarzają się też spontanicznie (?gradacje). Równowaga jest utrzymywana dzięki sieci zależności funkcjonujących w biocenozie, z których na ogół najważniejsze są ?drapieżnictwo i ?pasożytnictwo, w których jeden gatunek eksploatuje inny, lecz nie niszczy go całkowicie, gdyż straciłby wtedy podstawę własnego bytu (patrz przykład). Na ogół trwałą homeostazę wykazują populacje złożone z dużej liczby populacji, z których każda odznacza się specyficzną ?niszą ekologiczną. Bogactwo gatunkowe biocenozy sprawia, że nisze poszczególnych gatunków częściowo się pokrywają (nigdy całkowicie: ?konkurencyjne wykluczanie). W takiej sytuacji, przypadkowy zanik jednego gatunku nie powoduje utraty równowagi biocenozy, gdyż jego funkcje przejmują inne, o podobnych niszach. Jeżeli biocenoza zostanie zubożona, tzn. część jej gatunków wyginie, pojawią się w niej wolne nisze ekologiczne. Łatwo wtedy dochodzi do nadmiernego rozmnożenia się jednego z jej gatunków lub wtargnięcia do niej obcego, np. występowanie ?szkodników w ?agrocenozach. Przykład: znanym mechanizmem wzajemnej regulacji liczebności, opartej na prostej zależności miedzy populacjami drapieżcy i ofiar, są fluktuacje liczebności zajęcy bielaków i rysi w Kanadzie. Na podstawie analizy danych dotyczących liczby skupowanych skórek tych zwierząt na przełomie XIX i XX wieku ustalono, że wzrosty i spadki ich liczebności następowały co około 10 lat, przy czym wykresy wykazywały wyraźne przesunięcie w fazie - po wzroście liczebności ofiary, następował wzrost drapieżcy (więcej pokarmu), lecz mnogość rysi szybko powodowała spadek liczby zajęcy, itd. (rys. 12). Tego typu zależności eksploatacyjne są w przyrodzie powszechne, lecz rzadko ich wpływ na liczebności populacji jest tak wyraźnie widoczny. Bezpośrednie skutki takich zjawisk trudno zaobserwować, ponieważ: (1)rzadko spotyka się w biocenozach proste ?łańcuchy pokarmowe, najczęściej występują złożone ?sieci, w których zależności bardzo się komplikują, a także (2)na układ dapieżca-ofiara mogą nakładać się inne zależności, np. ?konkurencja międzygatunkowa.
Równowaga przyrodnicza - praw. stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu: człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych tworzonych przez składniki przyrody nieożywionej. Zobacz też ?zrównoważony rozwój.
Różnorodność biologiczna - praw. zróżnicowanie żywych organizmów występujących w ekosystemach, w obrębie gatunku i między gatunkami, oraz zróżnicowanie ekosystemów.
eko. ochrona różnorodności biologicznej jest jednym z podstawowych problemów współczesnej ?ekologii. Postępująca ?antropopresja powoduje całkowite niszczenie lub degradację naturalnych ?ekosystemów, a zanik ?siedlisk jest przyczyną wymierania wielu ?gatunków, prowadząc do bezpowrotnego ubożenia zasobów genetycznych ?biosfery.
Ruderalne rośliny - np. bylice, komosy, nawłocie, pokrzywy. Rośliny żyjące na terenach bardzo silnie zmienionych przez człowieka. W środowiskach zurbanizowanych, w miastach, na podwórzach, przydrożach zaliczamy je do organizmów ?synantropijnych. Ruderalnymi nazywamy także ?grunty zdewastowane, jak: hałdy, wysypiska śmieci, nasypy kolejowe, tereny przemysłowe, place budów.
Samooczyszczanie wód - proces naturalnej ?mineralizacji ?ścieków w zbiorniku wodnym. Stosunkowo łatwo przebiega w rzekach, dzięki stałemu dopływowi wody i jej natlenianiu w nurcie. W ?jeziorach powstające ?biogeny powodują ?eutrofizację, która na ogół jest trwała. Zobacz tez ?osady denne.
Samożywny - zobacz ?autotroficzny.
Saprobionty - organizmy odżywiające się szczątkami organicznymi, szczególnie obficie występują w ?glebie (?edafon). Dzielą się na: (1)?saprofagi oraz (2)?saprofity.
Saprobowość - zobacz ?system saprobów.
Saprofagi - drobne bezkręgowce glebowe odżywiające się martwą materią organiczną, np. dżdżownice. Pośrednio przyczyniają się do ?mineralizacji szczątków organicznych, głównie dzięki ich mechanicznemu rozdrobnieniu, które ułatwia działanie ?saprofitów. Zobacz też ?próchnica.
Saprofity - bakterie i grzyby odżywiające się martwą materią organiczną , ?destruenci. Dokonują jej ?mineralizacji dzięki takim procesom metabolicznym jak: ?oddychanie, ?amonifikacja, wytwarzanie enzymów ?celulolitycznych. Rozkład niektórych substancji jest trudny, dlatego powstaje ?próchnica.
Sedymentacja - fiz. proces oddzielania się ?zawiesiny od cieczy w wyniku osadzania się; opadanie zawiesiny.
eko. opadanie ?sestonu w zbiorniku wodnym, tworzenie ?osadów dennych.
Segetalne zbiorowiska - roślinność upraw, ?chwasty.
Seminaturalne biocenozy - dosłownie: "pół naturalne", należy raczej rozumieć jako "częściowo naturalne". Termin używany w odniesieniu do biocenoz rozwijających się w drodze ?sukcesji, w miejscach, w których człowiek zaniechał gospodarki, np. na ?łąkach, ?pastwiskach, ?torfowiskach, dolinach rzecznych.
Seston - ?zawiesina unosząca się w toni zbiornika wodnego, utworzona przez ?plankton oraz ?abioseston (?detrytus).
Siarkowodór - H2S chem. gaz bezbarwny, dobrze rozpuszczający się w wodzie, cięższy od powietrza, odznacza się zapachem kojarzonym z nieświeżymi jajkami; ma właściwości kwasowe i tworzy z metalami sole (siarczki), które dysocjują w roztworze wodnym. biol. Dla zwierząt trujący, jest jednym z produktów rozkładu białek w warunkach beztlenowych - źródłem siarki jest jeden z 20 ?aminokwasów wchodzących w skład białek (cysteina), zawierający grupę -SH.
eko. W przyrodzie najczęściej powstaje w silnie zanieczyszczonych zbiornikach wodnych oraz w ?hypolimnionie jezior, w których osiąga często znaczne stężenia. Jego szkodliwe działanie wynika bezpośrednio z właściwości toksycznych, a pośrednio z zakwaszenia wody, które przyspiesza uwalnianie ?fosforanów z osadów dennych i ?eutrofizację zbiornika. W ekosystemach lądowych może powstawać w niewystarczająco natlenionej glebie. Jest składnikiem gazów wulkanicznych, dlatego na terenach sejsmicznych lokalnie osiąga wysokie stężenia. Wchodzi w skład ?biogazu.
Sieć pokarmowa - (sieć troficzna) - w ?biocenozie ?łańcuchy pokarmowe z reguły nie są od siebie odizolowane i nie funkcjonują samodzielnie, lecz splatają się ze sobą tworząc złożoną sieć. Wynika to z faktu, że większość zwierząt nie odżywia się jednym tylko gatunkiem (nie są monofagami), lecz wieloma (są na ogół polifagami). Zarazem większość organizmów może być pokarmem dla wielu, różnych gatunków.
Przykłady: (1)Koniczyna jest zjadana przez wiele zwierząt, m.in. przez sarny, a zarazem sarny żywią się nie tylko koniczyną, lecz także innymi roślinami. (2)Płoć odżywia się planktonem, drobnymi mięczakami i roślinami, a sama może paść ofiarą szczupaka, perkoza, kormorana czy wydry. Gdy rybę żyjącą w jeziorze spożyje ptak lub ssak, sieć pokarmowa skomplikuje się jeszcze bardziej, gdyż wykroczy poza ekosystem jeziora i obejmie także okoliczne biocenozy lądowe.
Miejsce populacji w sieci pokarmowej jest najważniejszym czynnikiem kształtującym jej ?niszę ekologiczną. Duża złożoność zależności pokarmowych sprzyja utrzymywaniu trwałej ?równowagi biocenotycznej.
Siedlisko - eko. przestrzeń, wycinek środowiska, w którym populacja (gatunek) może występować.
Przykład: zobacz ?ekosystem.
leśn. Zespół ?abiotycznych czynników środowiska wraz z ?gleb, pozwalający na funkcjonowanie określonego ?zbiorowiska roślinnego wraz z ugrupowaniami innych organizmów.
praw. Obszar występowania roślin, zwierząt lub grzybów w ciągu całego życia lub dowolnym stadium ich rozwoju.
Siedlisko przyrodnicze - praw. obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, ?abiotyczne i biotyczne.
Sinice - organizmy o prymitywnej, prokariotycznej budowie komórek, zaliczane do ?bakterii, odżywiające się w drodze ?fotosyntezy, jednokomórkowe lub tworzące kolonie mikroskopowych rozmiarów. Pod względem ekologicznym większość z nich zalicza się do ?glonów, w przypadku ?zakwitu trujące produkty ich metabolizmu mogą być przyczyną ?zanieczyszczenia wód.
Sklerofity - grupa ?kserofitów, która przystosowała się do znoszenia okresu niedoboru ?wody nie przez jejmagazynowanie, jak ?sukulenty, lecz ograniczając swoje procesy życiowe. Po deszczu szybko rozwijają się.
Słonorośla - zobacz? halofity.
Smog - tworzące się w miastach ?zanieczyszczenie powietrza o charakterze: aerozoli dymu i mgły, zawierające szkodliwe substancje: ?tlenek węgla (CO), ?tlenki siarki (SO2 i SO3), ?tlenki azotu (NO i NO2) i lotne węglowodory zawarte w spalinach. Rozróżnia się: smog (1)kwaśny (typu londyńskiego, nazywany "siarkowym", gdyż tworzy się z udziałem tlenków siarki), oraz (2) smog fotochemiczny, (typu Los Angeles, który powstaje przy znaczącym udziale zanieczyszczeń ?tlenkami azotu). Smog może utrzymywać się w mieście przez wiele godzin, ograniczając widoczność do kilkudziesięciu metrów i wywołując dolegliwości, takie jak podrażnienie oczu, skóry, duszności.
Sozologia - termin stworzony przez wybitnego polskiego geologa i przyrodnika Walerego Goetla, określający naukowe podstawy ochrony środowiska przyrodniczego i jego racjonalnego wykorzystania. Niestety, nie przyjął się, stosowany jest głównie w podręcznikach i wydawnictwach o charakterze naukowym, natomiast w mowie potocznej i w prasie powszechnie stosowane w tym znaczeniu jest słowo ?ekologia.
Specjalny obszar ochrony siedlisk - praw. obszar wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej, w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt lub w celu odtworzenia właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony tych gatunków. Zobacz też ?Natura 2000.
Spływ powierzchniowy - część ?spływu wód opadowych, płynąca po powierzchni gruntu, powodująca ?erozję gleb. Jego intensywność zależy od: (1)nachylenia zbocza, (2)budowy geologicznej, (3)sposobu użytkowania gruntu, (4)intensywności opadu, (5)pory roku.
Silny spływ ma miejsce: na (1')pochyłościach, na terenach (2')zbudowanych ze skał słabo przepuszczalnych (np. gliny, lessu), zwłaszcza, gdy (3')użytkowane są jako pola uprawne, gdyż ?orka niszczy roślinność, która hamowałaby spływ, (4')podczas intensywnych opadów, gdy część wody nie zdąża przesiąkać w głąb i spływa po powierzchni oraz (5')wczesną wiosną, kiedy grunt jest jeszcze zamarznięty i niemożliwe jest przesiąkanie. Porównaj ?ochrona gleb.
Spływ wód - eko.. Woda spadająca z deszczem: częściowo (1)zatrzymuje się na roślinach, a ta jej część, która dotrze do gruntu może (2)spłynąć po powierzchni, (3)przesiąknąć w głąb, zasilając wody gruntowe lub (4)wyparować. W biocenozach leśnych ilość wody, która(1')zatrzymuje się na liściach jest znaczna i słabe, krótkotrwałe opady nie docierają do dna lasu. Śnieg na gałęziach może stanowić ?mechaniczny czynnik środowiska. (2')Intensywność ?spływu powierzchniowego jest zależna od kilku czynników i może powodować ?erozję gleb. Część wody opadowej (3')przesiąka w głąb, zasilając wody gruntowe. Przenikając, może zostać zatrzymana w glebie (?woda w glebie). Zarówno woda (2')spływająca, jak i (3')przesiąkająca rozpuszcza i unosi związki rozpuszczalne i przyczynia się do ?eutrofizacji wód, ?obiegu fosforu, a lokalnie może powodować ?dystrofię jezior. (4')Parowanie z powierzchni gruntu nazywamy ewaporacją, wyparowywanie wody przez rośliny to transpiracja. Zobacz też ?retencja wód.
Stagnacja - stan uwarstwienia termicznego (?stratyfikacji) wód ?jeziora.
Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej -
jedna z form ?ochrony przyrody. praw. niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych, a także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt. Stanowisko dokumentacyjne może być ustanowione w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy.
Stanowisko - miejsce, w którym żyją organizmy; najczęściej w odniesieniu do przedstawicieli ?gatunków na tyle rzadkich, że ich stanowiska zasługują na odnotowanie.
Starodrzew - praw. ?drzewostan lub pojedyncze drzewa, które przekroczyły ?fazę kulminacji wzrostu lub osiągnęły wiek rębności w rozumieniu przepisów o gospodarce leśnej.
Starorzecze - jezioro zakolowe, najczęściej w kształcie rogala, utworzone wskutek odcięcia fragmentu koryta meandrującej rzeki. Starorzecza są typowym elementem krajobrazu dolin dużych rzek.
Staw - pot. mały zbiornik słodkowodny.
eko. najczęściej określa się w ten sposób zbiorniki sztuczne, np. stawy rybne. Zobacz też ?nawóz.
Steno... - przedrostek wskazujący na wąski zakres ?tolerancji ekologicznej względem jakiegoś ?czynnika, np. stenotermiczny - względem ?temperatury, stenofotyczny - ?względem światła, stenohydryczny - względem ?wody, stenohalinny - względem ?zasolenia. Gdy nie precyzuje się, o jaki czynnik chodzi, używa się uogólnienia: ?stenobiont.
Stenobionty - (gatunki stenotopowe) organizmy wykazujące wąski zakres ?tolerancji ekologicznej
(rys. 17a). Gdy ich tolerancja mieści się w niskich natężeniach ?czynnika nazywamy je oligostenobiontami (oligobionty), gdy w wysokich: polistenobiontami (polibionty).
Przykłady: ?halofity są polistenohalinne, pierwotniaki żyjące w gorących źródłach w temperaturze ponad 55?C są polistenotermiczne.
Step - trawiasta formacja roślinna występująca w klimacie suchym, w którym czynnikiem ograniczającym rozwój ?lasu jest zbyt niska suma opadów, powodująca niedobór ?wody
Stepowienie - pojęcie stosowane tradycyjnie dla określenia negatywnych zmian w ?krajobrazie rolniczym, spowodowanych zaburzeniem stosunków wodnych oraz brakiem właściwej ?ochrony gleb. Nie należy go rozumieć dosłownie, gdyż ?stepy występują w innych strefach klimatycznych. Zobacz też: ?melioracja, ?retencja wód.
Stratyfikacja termiczna - (rys. 13) Sezonowe uwarstwienie termiczne (?temperatura) wód ?jeziora, wykształcające się wyraźnie latem, słabiej zimą. Jest spowodowane właściwościami fizycznymi wody: (1)największą gęstość wykazuje ona przy 4?C, dlatego masy wody o tej temperaturze są najcięższe i opadają na dno zbiornika, oraz (2)masy wody o różnych temperaturach mają odmienne gęstości i spontanicznie nie mieszają się ze sobą (zobacz też ?woda). Latem stopniowo rośnie temperatura powierzchniowych warstw wody. Wraz ze wzrostem temperatury zmienia się jej gęstość i z tego powodu nie miesza się ona z głębiej leżącymi warstwami chłodniejszej wody. Uwarstwienie najsilniej wykształcone jest pod koniec lata, gdyż różnica temperatur pomiędzy powierzchnią a dnem jest największa, jednak jej spadek nie przebiega liniowo, lecz ma miejsce silny skok termiczny ( termoklina). Jest ona usytuowana na głębokości kilku metrów i oddziela przypowierzchniowe warstwy wody ? e p i l i m n i o n, od głębszych i zimniejszych ?h i p o l i m n i o n u. Układ ten, nazywany s t a g n a c j ą l e t n i ą, zostaje zburzony jesienią. Gdy temperatura wody przy powierzchni spada do 4?C opada ona na dno, wtedy wiatr powoduje ?c y r k u l a c j ę wód do dna.
Stratyfikacja termiczna kształtuje warunki abiotyczne panujące w jeziorze, ponieważ w ciągu lata wody hipolimninu nie kontaktują się z powietrzem i nie mają możliwości dotlenienia się. Opadające szczątki organiczne ulegają beztlenowemu rozkładowi, w którego wyniku powstaje m.in. trujący ?siarkowodór.
Strefowość - zonacja. Rozmieszczenie ?gleb i ?biocenoz i formacji roślinnych w sposób zależny od stref klimatycznych, kształtowanych głównie przez szerokość geograficzną i odległość od morza.
Struktura płciowa ?populacji - biol dotyczy zwierząt rozdzielnopłciowych. Najczęściej stosunek płci w populacji wynosi w przybliżeniu 1:1 (rys.14). Biologicznie uzasadniona jest lekka przewaga tej płci, u której występują jednakowe chromosomy płciowe (XX) nad przeciwną, posiadającą dwa różne chromosomy (XY), a więc w populacjach ludzkich mogłoby być nieco więcej kobiet niż mężczyzn. Wynika to z większego ryzyka ujawniania się u płci męskiej defektów genetycznych. W rzeczywistości struktura płciowa niekoniecznie musi się tak ukształtować, ponieważ decydują o niej nie tylko czynniki biologiczne, ale także historyczne i społeczne, np. wojny większe straty pozostawiały wśród mężczyzn, jak również częściej wykonują oni niebezpieczne zawody i ulegają wypadkom.
eko.U zwierząt poligamicznych, u których jeden samiec zapładnia wiele samic, kopulację poprzedzają często rytualne toki lub walki samców, które są ważnym elementem selekcyjnym w populacji, dopuszczającym do rozrodu tylko najsprawniejsze osobniki. U niektórych bezkręgowców (wrotki, drobne skorupiaki - rozwielitki czy mszyce) regularnie występuje zjawisko ?dzieworództwa (partenogeneza), w wyniku której powstają całe pokolenia samic.
Struktura wiekowa ?populacji - zróżnicowanie populacji pod względem wieku osobników (rys. 14). W typowej populacji najwięcej jest osobników młodych, a kolejne, starsze grupy wiekowe są reprezentowane coraz mniej licznie tak, iż diagram przybiera kształt piramidy. W zależności od strategii ?przeżywalności, jaką populacja reprezentuje, piramida może być bardziej stroma ( K -strategia ), lub rozpłaszczona ( r- strategia ). Gdy piramida zwęża się u dołu, to znaczy najmłodszych osobników jest mniej niż starszych oznacza, iż populacja zamiera. Populacje roślin jednorocznych, które rozwinęły się z nasion, a także wielu bezkręgowców mogą być jednowiekowe.
Substancje powierzchniowo czynne - zobacz ?detergenty.
Sukcesja - następowanie po sobie ?biocenoz; proces kierunkowych przemian ?ekosystemu, polegających na stopniowych zmianach składu gatunkowego żyjącej w nim biocenozy. Organizmy stopniowo przekształcają ?biotop, wskutek czego jedne ?gatunki są w kolejnych stadiach ?szeregu sukcesyjnego eliminowane, gdyż warunki przestają spełniać ich wymagania, natomiast w ich miejsca wchodzą inne gatunki, charakterystyczne dla kolejnego etapu. Główną przyczyną napędzającą zmiany sukcesyjne jest akumulacja materii organicznej (rys. 15), która nie ulega od razu ?mineralizacji. W ekosystemach lądowych wiąże się to z postępującym ?procesem glebotwórczym, w wodach zbierają się?osady lub ?torf. Końcowym etapem sukcesji jest ?klimaks, w którym ekosystem osiąga stan stabilizacji i nie podlega dalszym zmianom. Teoretycznie, w poszczególnych stadiach sukcesji produkcja materii organicznej jest większa od rozkładu, a powstająca nadwyżka jest akumulowana, podczas gdy klimaks charakteryzuje się stosunek produkcji do rozkładu wynosi 1, a więc produkowane jest tyle samo, ile ulega rozkładowi. Rozróżnia się sukcesję (1)pierwotną oraz (2)wtórną. Gdy opanowywany jest teren, na którym dotąd nie żyły organizmy, mówimy o (1')sukcesji pierwotnej. Gdy biocenoza rozwija się w miejscu, gdzie wcześniej istniała inna, lecz uległa zniszczeniu (np. w wyniku ?pożaru), zachodzi (2')sukcesja wtórna. W przeciwieństwie do pierwotnej, nie rozpoczyna się ona "od zera", gdyż z reguły zachowują się pozostałości poprzedniego ekosystemu, np. ?gleba. Najczęściej spotyka się ją w ?agrocenozach, w których człowiek zaniechał zabiegów gospodarczych i rozwijają się ?zbiorowiska zastępcze.
Przykłady: (1)Skały zasiedlane są najpierw przez tzw. organizmy pionierskie, np. ?porosty. Powolna akumulacja materii organicznej w ich plechach, połączona z wietrzeniem skały, stwarza stopniowo warunki dla mchów i roślin naczyniowych. (2)Zarastanie jeziora (Rys. .)(3)Opanowywanie ?wydm przez roślinność polega na akumulacji materii organicznej (?próchnicy) i rozpoczęciu procesu glebotwórczego , co pozwala na rozwój bujniejszych zbiorowisk roślinnych, które skuteczniej wiążą piasek.(4)Łąki na których zaniechano koszenia, czy polany w górach, na których zaprzestano wypasu, porastają ?lasem.
Sukulenty - grupa ?kserofitów, która przystosowała się do przetrwania okresu niedoboru ?wody poprzez jej magazynowanie w łodygach lub liściach. Typowymi sukulentami są powszechnie znane kaktusy, agawy, aloesy. W naszej ?florze pewne cech sukulentów ma np. pospolity rozchodnik ostry.
Surfaktanty fiz. substancje powierzchniowo czynne, zmniejszające napięcie powierzchniowe wody, dzięki czemu znajdują zastosowanie przy myciu i praniu jako czynniki zwiększające zwilżalność powierzchni i emulgujące tłuste zanieczyszczenia.
chem. nie stanowią jednolitej grupy związków, najważniejszą cechą budowy cząsteczki surfaktantu jest asymetria: jedna jej część jest hydrofobowa (niechętnie otaczana przez cząsteczki wody) - zwykle jest to łańcuch węglowodorowy, druga hydrofilowa - silnie oddziaływuje z wodą. Klasycznymi surfaktantami są mydła, czyli sole sodowe i potasowe kwasów tłuszczowych. Szeroko stosowane są obecnie środki syntetyczne, różniące się między sobą głównie budową części hydrofilowej cząsteczki, decydującej o łatwości ?biodegradacji surfaktantu. Nowoczesne surfaktanty zawierają łatwo ulegające biorozkładowi grupy węglowodanowe (pochodne cukrów),
eko. najbardziej uciążliwe dla środowiska są detergenty nie ulegające ?biodegradacji oraz zawierające dodatki w postaci ?fosforanów, które powodują ?eutrofizacje wód.
Susza fizjologiczna - zjawisko polegające na niemożności pobierania ?wody przez rośliny, pomimo jej obecności w podłożu. Występuje u: (1)drzew i krzewów iglastych, które nie zrzucają liści, lecz przystosowały się do znoszenia suszy wykształcając cechy ?kseromorficzne (zobacz też ?temperatura) oraz (2)u?halofitów, rosnących w silnie ?zasolonej glebie, w której roztwór jest hiperosmotyczny (zobacz też ?osmoza).
Symbioza - pot .współżycie korzystne dla obu stron.
eko. występujące w ?biocenozie zależności protekcyjne. W niektórych źródłach mianem symbiozy określa się wszystkie zależności biocenotyczne.
Synantropijny ?gatunek - towarzyszący człowiekowi; organizmy żyjące w ? antropogenicznych środowiskach, których występowanie jest niezamierzone przez człowieka, a więc nie będące przedmiotem uprawy, chowu czy hodowli, a także nie będące jego ?pasożytami. Wśród roślin synantropijnych wyróżnia się między innymi flory ?segetalne, ?ruderalne, a także ?apofity (będące rodzimego pochodzenia ) czy ?antropofity ( do których rozprzestrzenienia przyczynił się człowiek). W odniesieniu do zwierząt używa się tego pojęcia w węższym znaczeniu, ograniczając je do zamieszkujących siedziby ludzkie ( np. karaluchy, myszy, szczury ) lub zabudowania ( np. bocian biały, wróble, jaskółki dymówk i oknówka). Szczególną kategorię stanowią ptaki pierwotnie górskie (jerzyk, kopciuszek), które przystosowały się do życia w ?krajobrazie zurbanizowanym, gdzie gnieżdżą się w otworach ścian budynków.
Synekologia - (biocenologia) dział ?ekologii, zajmujący się badaniem zbiorowości organizmów: populacji i biocenoz. W hierarchii ?poziomów organizacji materii żywej zajmuje się układami ponadosobniczymi.
System saprobów - metoda oceny stopnia ?zanieczyszczenia wód wykorzystująca ?organizmy wskaźnikowe (?bioindykacja). Opracowana na początku XX wieku, pomimo wielokrotnych modyfikacji jest do dziś używana. Opiera się głównie na analizie składu ?planktonu, dzieli go na gatunki: (1)katarobowe, żyjące w wodach czystych, (2)oligostenosaprobowe, występujące w wodach nieznacznie zanieczyszczonych, (3)mezosaprobowe - w średnio zanieczyszczonych i (4)polisaproby, charakterystyczne dla wód bardzo silnie zanieczyszczonych.
Szata roślinna - pot. roślinność.
eko.Ogół ?fitocenoz występujących na określonym terenie.
Szereg sukcesyjny - kolejno następujące po sobie, nietrwałe ?biocenozy, które powstają i zanikają wskutek zachodzących w nich zmian spowodowanych mechanizmami ?sukcesji ekologicznej, aż do wykształcenia się ?klimaksu.
Szkodniki - pojęcie używane w leśnictwie, rolnictwie i ogrodnictwie dla określenia ?gatunków niepożądanych, obcych lub rodzimych, lecz wykazujących nadmierne ?liczebności i powodujących straty gospodarcze. Najczęściej dotyczy zwierząt i grzybów, w stosunku do szkodliwych bakterii i protistów używa się zwykle przymiotnika; "chorobotwórcze". Szkodliwe rośliny określane są mianem ?chwastów. Zobacz też ?pestycydy.
Ścieki - pot. odpady płynne
eko. O uciążliwości ścieków dla środowiska, wyrażającej się wysoką wartością wskaźnika ?BZT, decyduje na ogół zawarta w nich materia organiczna, w postaci zawiesiny i roztworu, a także rozpuszczone związki ?biogenne. Tego rodzaju ścieki pochodzą głównie z: gospodarstw domowych ( ś. bytowe lub komunalne), z gospodarstw rolnych, zakładów przetwórstwa spożywczego (np. mleczarnie, ubojnie) oraz ze spuszczanych stawów rybnych. Ich szkodliwy wpływ może zostać ograniczony lub wyeliminowany dzięki ?oczyszczeniu. Wprowadzenie do odbiornika (rzeki lub jeziora) nie oczyszczonych ścieków organicznych, wywołuje niekorzystne procesy. Choć większość substancji w nich zawartych nie jest szkodliwa ani trująca, związki organiczne są pokarmem dla mikroorganizmów ?heterotroficznych. W warunkach t l e n o w y c h takie zanieczyszczenia ulegają ?mineralizacji, a powstałe proste sole pokarmowe powodują ?eutrofizację zbiornika, która w sprzyjających warunkach prowadzi do wytworzenia dużej ?biomasy ?planktonu i tym samym wtórnego wytworzenia materii organicznej.
W przypadku zrzutu dużej ilości ścieków do stosunkowo małego zbiornika, mikroorganizmy odżywiające się nimi szybko zużyją tlen, co zahamuje proces mineralizacji. Dalszy rozkład materii organicznej będzie się odbywał w warunkach b e z t l e n o w y c h, a produktami ubocznymi są wtedy trujące związki, zwłaszcza ?siarkowodór. Zanieczyszczenie ściekami komunalnymi niesie ze sobą dodatkowo zagrożenie sanitarne, które wyraża się spadkiem wskaźnika ?miano coli.
praw. wprowadzane do wód lub do ziemi: w o d y z u ż y t e na cele bytowe lub gospodarcze, c i e k ł e o d c h o d y zwierzęce, z wyjątkiem gnojówki i gnojowicy przeznaczonych do rolniczego wykorzystania w sposób i na zasadach określonych w przepisach o nawozach i nawożeniu, w o d y o p a d o w e lub roztopowe, ujęte w systemy kanalizacyjne, pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych, w tym z centrów miast, terenów przemysłowych i składowych, baz transportowych oraz dróg i parkingów o trwałej nawierzchni, w o d y o d c i e k o w e ze składowisk odpadów, wykorzystane solanki, wody lecznicze i termalne, wody pochodzące z o d w o d n i e n i a z a k ł a d ó w g ó r n i c z y c h, z wyjątkiem wód wprowadzanych do górotworu, jeżeli rodzaje i ilość substancji zawartych w wodzie wprowadzanej górotworu są tożsame z rodzajami i ilością zawartymi w pobranej wodzie, w o d y wykorzystane, odprowadzane z obiektów g o s p o d a r k i r y b a c k i e j, jeżeli występują w nich nowe substancje lub zwiększone zostaną ilości substancji w stosunku do zawartych w pobranej wodzie.
Śmiertelność ?populacji - liczba osobników populacji które kończą życie w określonym czasie. Przyczyny śmiertelności można podzielić na następujące grupy: (1)ś r o d o w i s k o w e, występujące, gdy natężenie ?abiotycznego czynnika środowiska przekroczy zakres ?tolerancji ekologicznej populacji (np. zbyt niska lub zbyt wysoka temperatura, susza, powódź, dla roślin brak pokarmu, dla zwierząt wodnych brak ?tlenu), (2)o s o b n i c z e, wynikające z uwarunkowań fizjologicznych ( np. starzenie się, defekty genetyczne, choroby, o ile nie są wywołane przez ?pasożyty), (3)p o p u l a c y j n e ( np. ?konkurencja międzyosobnicza, ?kanibalizn) oraz (4)b i o c e n o t y c z n e (np. dla zwierząt brak pokarmu, choroby wywołane przez pasożyty, ?konkurencja międzygatunkowa, ?drapieżnictwo, ?allelopatia).
Śnieg - eko. jeden z ?mechanicznych czynników środowiska. W górach spadające gwałtownie masy śniegu tworzą ?lawiny. Pokrywa śnieżna tworzy skuteczną warstwę termoizolacyjną, dlatego ma duży wpływ na ?temperaturę gruntu i ułatwia roślinom znoszenie mrozów, zobacz ?formy życiowe roślin. W lasach opady mokrego śniegu przymarzające do młodych pędów mogą powodować ich łamanie, tzw. śniegołom.
Śnięcie ryb - masowe giniecie ryb, może być spowodowane ?zanieczyszczeniem wód lub ?przyduchą.
Środki ochrony roślin - zobacz ?pestycydy.
Środowisko praw. ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta i rośliny, krajobraz oraz klimat.
eko. Pojęcie nieprecyzyjne, używane w różnych znaczeniach. W wąskim rozumieniu, mówi się o środowisku życia organizmu lub ?populacji ukształtowanym jest przez zespół ?abiotycznych i ?biotycznych czynników środowiska, których natężenia są w różnych ?biotopach odmienne, mogą też ulegać zmianom w czasie (np. zmiany temperatur związane z przemijaniem pór roku). W szerokim znaczeniu funkcjonuje jako synonim ?biosfery:

Środowisko - Biosfera
?Ekosystemy
?Biotop ?Biocenoza
?Abiotyczne czynniki
?Gleba
?Woda
?Atmosfera ?Fitocenoza ?Zoocenoza
?Producenci ?Destruenci Roślinożercy Drapieżcy

Środowisko przyrodnicze praw. - krajobraz, wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi, z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami.
Światło - fiz. promieniowanie elektromagnetyczne (fale elektromagnetyczne) o długości fali zawartej w przedziale 400 - 800nm
eko. jeden z ?abiotycznych czynników środowiska. Światło słoneczne jest ?absorbowane przez (1) powierzchnię Ziemi oraz przez (2) barwniki asymilacyjne roślin. Energia świetlna, w procesie ?fotosyntezy zostaje zamieniona w energię chemiczną zawartą w związkach organicznych, przemieszczając się w ?łańcuchach pokarmowych zaspokaja potrzeby energetyczne wszystkich organizmów żyjących na Ziemi (?piramida energii). W ekosystemach o słabo wykształconej strukturze pionowej (np. środowiska trawiaste: stepy, ?łąki, płytkie zbiorniki wodne), światło jest dość łatwo dostępne. W ?lasach ilość światła docierającego do runa jest uzależniona od zwarcia koron drzew, które zatrzymują większość promieniowania i pomiędzy roślinami zachodzi ?konkurencja o ten czynnik. U wielu gatunków roślin obserwuje się przystosowania do walki o światło. Najwyraźniej widoczne są w lasach tropikalnych, w których bujnie rozwijają się pnącza a na drzewach rosną ?epifity. U nas pospolitym pnączem jest chmiel, masowo występujący w żyznych i wilgotnych lasach, zwłaszcza w ?olsach, w niektórych rejonach bluszcz i wiciokrzew pomorski (zobacz też ?protokooperacja). W lasach liściastych naszej strefy klimatycznej, które zrzucają na zimę liście, typowym przystosowaniem do walki o światło jest wczesnowiosenny rozwój roślin runa leśnego. W ?grądach masowo zakwitają w kwietniu i maju zawilce, ziarnopłony, kokorycze, wykorzystując okres, w którym drzewa nie są jeszcze ulistnione i do dna lasu dociera dużo światła.
W zbiornikach wodnych światło dociera tylko do pewnej głębokości (?fotyczna strefa), głębsze warstwy ( ? afotyczna strefa) pozostają ciemne. Głębokość strefy fotycznej zależy od ilości ?zawiesin w wodzie, utworzonych głównie przez ?plankton. Pomiar przezroczystości wody jest najprostszym sposobem oceny stopnia ?eutrofizacji wody, do którego wykonania służy ?krążek Secciego.
Teflon - (PTFE, politetrafluorometylen) tworzywo sztuczne odznaczające się wybitną odpornością na wysoką temperaturę i działanie chemikaliów, używane m.in. do pokrywania garnków. Zbyt silnie ogrzany rozkłada się wydzielając silnie toksyczny fluorofosgen.
Temperatura - fiz. parametr służący do opisu układu, niezależny od masy; jego wartości podane dla dwóch kontaktujących się za sobą układów pozwalają stwierdzić, czy wymieniają one energię; pojawia się w tzw. zerowej zasadzie termodynamiki,
eko. Jeden z ?abiotycznych czynników środowiska, mający zasadniczy wpływ na rozmieszczenie organizmów na Ziemi. Wartości średnich temperatur zależą głównie od:(1)szerokości geograficznej, (2) wysokości nad poziomem morza, (3)odległości od morza, (4) ?ekspozycji. Spadek temperatur wraz ze wzrostem (1') szerokości geograficznej jest przyczyną istnienia stref klimatycznych, a co za tym idzie strefowości ( ?zonacji) występowania gleb formacji roślinnych. W górach, wraz ze (2')wzrostem wysokości nad poziom morza, następuje spadek średnich temperatur, któremu towarzyszy spadek ciśnienia atmosferycznego. Skutkiem spadku temperatury jest ?piętrowy układ roślinności w górach.
Wraz ze wzrostem (3') odległości od morza wzrastają roczne amplitudy temperatur, to znaczy lata są bardzo ciepłe, a zimy mroźne. Jest to spowodowane znacznie większą pojemnością cieplną wody, niż lądu, oraz zjawiskiem konwekcji. Masy wód morskich łagodzą klimat zmniejszając różnicę temperatur pomiędzy zimą a latem, ponieważ ?absorbują część energii słonecznej latem, a oddają ją zimą. W Polsce jedynie północno - wschodnie rejony mają cechy ostrego klimatu kontynentalnego, a ku zachodowi wyraźnie on łagodnieje. Lokalnie silne zróżnicowanie temperatur może być spowodowane odmienną (4') ekspozycją, czyli wystawą - stok zwrócony na południe jest znacznie cieplejszy od północnego, gdyż ta sama ilość energii słonecznej pada na mniejsza powierzchnię.
W naszym klimacie występują coroczne spadki temperatur poniżej 0?C, powodujące zamarzanie wody, co ma zasadniczy wpływ na życie organizmów i funkcjonowanie ekosystemów. Najważniejszym przystosowaniem roślin lądowych do przetrwania niskich temperatur jest usytuowanie pąków (zobacz też ?formy życiowe roślin, rys.3).
Najbardziej wrażliwe na niskie temperatury są jawnopączkowe - drzewa i krzewy, których pąki nie są osłaniane pokrywą śniegu, dlatego też nie występują one w rejonach najzimniejszych: w okolicach podbiegunowych ani w wysokich partiach gór. Żyjąc w naszym klimacie, rośliny te są zimą narażone na ?suszę fizjologiczną spowodowaną zamarzaniem wody w gruncie i w ich tkankach przewodzących. Istnieją dwa sposoby przystosowania do tego czynnika: (1) zrzucanie liści na zimę oraz (2) ?kseromorfizm, obydwa mają na celu ograniczenie skutków suszy przez zmniejszenie ?transpiracji. Rośliny (1') zrzucając liście na zimę skutecznie hamują swoją transpirację, lecz jednocześnie zatrzymują całkowicie ?fotosyntezę. Występują głównie w rejonach o klimacie łagodnym, gdzie okres zimy jest stosunkowo krótki. Na północy i w wyższych partiach gór przeważają drzewa i krzewy iglaste, których większość nie zrzuca liści na zimę (wyjątek - modrzew), lecz wykształciły cechy (2') kseromorficzne, zmniejszające intensywność transpiracji.
W środowiskach wodnych amplituda temperatur jest znacznie węższa, niż na lądzie; temperatury ujemne nie występują, ponieważ ?woda wykazuje największą gęstość przy temperaturze 4?C. Powstawanie pokrywy lodowej na powierzchni zbiorników wpływa na natężenie innych czynników ekologicznych: ?światła oraz tlenu (?przyducha). W większości ?jezior wykształca się latem uwarstwienie (?stratyfikacja) termiczne, mające duży wpływ na funkcjonowanie tych ekosystemów. Spośród zwierząt lądowych aktywność zimową zachowują niemal wyłącznie niektóre stałocieplne: ptaki i ssaki, a i tu wiele gatunków migruje lub zapada w sen zimowy.
Najczęściej spotykanymi sposobami przystosowań zwierząt do przetrwania okresu niskich temperatur są: ograniczenie aktywności zimą, zimowanie w postaci stadiów larwalnych, migracje.
Temperatura powietrza - fiz. na różnych wysokościach zależy od jego składu. I tak, przy powierzchni Ziemi, w troposferze, znajduje się znaczna ilość pary wodnej, która absorbuje promieniowanie termiczne (podczerwone) pochodzące od Słońca i od ogrzanej powierzchni Ziemi (troposfera zawiera 99% pary wodnej zgromadzonej w atmosferze). Podobnie zachowują się tzw. ? gazy szklarniowe, emitowane do atmosfery na skutek działalności człowieka, które zakłócają naturalny bilans energetyczny i wywołują ?efekt cieplarniany? Zawartość pary wodnej zależy od szerokości geograficznej: najwięcej znajduje się jej w tropiku (do 3 % składu powietrza), a najmniej w rejonach polarnych. Wraz ze wzrostem wysokości maleje wilgotność powietrza, a więc i jego temperatura. Stosunkowo duża zawartość pary wodnej w dolnych warstwach atmosfery wynika z ruchów konwekcyjnych troposfery. W stratosferze wzrost wysokości powoduje na ogół wzrost temperatury (szczególnie wyraźny w górnej części w okolicach stratopauzy (200-220 K), a zatem nie występuje tu konwekcja (warstwy powietrza o niższej gęstości leżą na warstwach o wyższej gęstości). Wzrasta zawartość ? ozonu, ze względu na większe natężenie promieniowania ultrafioletowego, które nie dociera do niższych warstw atmosfery (patrz ? dziura ozonowa). Ozon odgrywa najważniejszą rolę w regulacji temperatury stratosfery: pochłania promieniowanie ultrafioletowe Słońca, po czym - w wyniku relaksacji - oddaje energię w postaci ciepła. W wyższych warstwach atmosfery (mezosfera) następuje spadek temperatury (150-180 K, zawartość pary wodnej i ozonu jest znikomo mała). Wzrost wysokości i brak konwekcji wpływa tutaj na skład powietrza: im wyżej, tym więcej lżejszych składników, w tym pojedynczych atomów tlenu. W termosferze temperatura rośnie do 1000-1500 K na skutek relaksacji energii promienistej Słońca pochłanianej przez atomy tlenu.
Tereny zieleni - praw. tereny wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ?ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym.
Termoklina - w ?stratyfikacji termicznej jeziora "skok" temperatury, oddzielający cieplejsze, powierzchniowe wody ?epilimnionu od położonych głębiej, chłodniejszych wód ?hipolimnionu.(rys. 13)
Terofity - rośliny jednoroczne, zimujące w postaci nasion, np. mak, komosa. Zobacz też: ?Formy życiowe roślin, ?Temperatura.
Terytorializm - sposób zorganizowania ?populacji niektórych zwierząt, który w może doprowadzić do ich równomiernego ?rozmieszczenia. Występuje przede wszystkim u ptaków, ponadto u ssaków i niektórych ryb (ciernik), rzadko u bezkręgowców. Terytorium (?areał osobniczy) jest zajmowany przez pojedynczego osobnika, parę lub stado, zaznaczany i broniony przed innymi osobnikami tego gatunku. Ma na celu dokonanie rozrodu, ochronę obszaru zdobywania pokarmu lub pełni obie te funkcje jednocześnie. Występuje np. u większości ptaków w okresie lęgowym, lecz przybiera różne formy. U mew, gnieżdżących się w koloniach lęgowych, bronione jest tylko bezpośrednie sąsiedztwo gniazda, natomiast na żer ptaki te odlatują w inne rejony. Występuje tu więc połączenie dwóch sposobów ?rozmieszczenia populacji: równomierne (dotyczące gniazd) oraz skupiskowe (dotyczące całej kolonii). Typowa postać terytorializmu występuje np. u zięby (rys16). Na okres lęgowy para osobników zajmuje terytorium wystarczająco rozległe, aby mogło wyżywić rodziców i potomstwo. W jego obrębie budują gniazdo, samiec sygnalizuje głosem fakt zajęcia areału i broni go przed innymi ziębami, dlatego na granicach terytoriów dochodzi czasem do niegroźnych walk. Korzyści wynikające z terytorializmu polegają głównie na (1)pełnym i równomiernym wykorzystaniu środowiska, (2)uporządkowanej konkurencji międzyosobniczej, która w przegęszczonych populacjach prowadzi do (3)selekcji i nie dopuszcza osobników mniej sprawnych do rozrodu.
Tlen - biol. powstający z wody produkt uboczny procesu ?fotosyntezy, akceptor wodoru w ?oddychaniu komórkowym.
eko. Zobacz ?obieg tlenu.
Tlenek węgla - pot. czad, chem. CO, gaz bezbarwny, bezwonny (!!!),cięższy od powietrza , powstaje w toku spalania przy słabym dostępie powietrza węgla i paliw organicznych, takich jak ?gaz ziemny, propan, butan czy benzyna.
biol. Silnie trujący dla człowieka i innych kręgowców, gdyż trwale łączy się z hemoglobiną wypierając z niej tlen i niszcząc ją.
eko. Jest jednym z najgroźniejszych ?zanieczyszczeń atmosfery, zwłaszcza w miastach, gdyż wchodzi w skład spalin samochodowych. Jego emisję ogranicza montowanie ?katalizatorów w układach wydechowych samochodów
Tlenki azotu - chem. istnieje pięć tlenków azotu, w których przyjmuje on wartościowości od +1 do +5. W atmosferze występują szczególnie tlenek azotu NO oraz ditlenek azotu NO2. Mogą powstawać w sposób naturalny, z azotu, dzięki wyładowaniom atmosferycznym i promieniowaniu słonecznemu, również ?antropogenicznie, są emitowane przez przemysł oraz silniki samochodowe.
eko. Tworzący się w atmosferze kwas azotowy V jest współodpowiedzialny za zjawisko ?kwaśnych deszczy oraz tworzenie się ?smogu.
Tlenki siarki - chem. w związkach z tlenem siarka przyjmuje wartościowości +4 oraz +6, tworząc odpowiednio: ditlenek siarki SO2 oraz tritlenek siarki SO3, które są bezwodnikami odpowiednich kwasów.
eko. Tlenki siarki są jednym z podstawowych ?zanieczyszczeń atmosfery, powstają głównie podczas spalania zanieczyszczonych związkami siarki paliw: węgla i produktów ropopochodnych. Tworzący się w atmosferze kwas siarkowyk jest współodpowiedzialny za zjawisko ?kwaśnych deszczy oraz tworzenie się ?smogu.
Tolerancja ekologiczna - przedział natężenia ?czynnika ekologicznego, w którym organizm lub ?populacja może trwale funkcjonować (rys. 17). Na układzie współrzędnych zaznaczać można tylko takie parametry, które dają się ująć w liczby i wyrazić w jednostkach fizycznych, chemicznych czy matematycznych. Na osi odciętych umieszcza się jeden z ?czynników środowiska. Nie może nim być np. gleba, gdyż jako całość nie da się sklasyfikować liczbowo, jest kombinacją wielu czynników; można natomiast zaznaczyć wilgotność gleby czy zawartość w niej azotanów, wyrażając je w procentach czy jednostkach masy. Podobnie zaznaczona na osi rzędnych "żywotność" oznacza dobrany indywidualnie dla każdego gatunku wskaźnik świadczący o "samopoczuciu" organizmów, np. (1)dla jednokomórkowców ich liczba, (2)dla roślin ?biomasa, liczba kwiatów czy wielkość owoców, (3)dla zwierząt ich wielkość, liczba potomstwa itp.
Krzywa tolerancji ma kształt dzwonu (krzywa Gaussa), na której wyróżnia się: dolny punkt krytyczny (minimum), górny punkt krytyczny (maksimum) oraz optimum (po łacinie optymalny znaczy najlepszy). Spadek natężenia czynnika poniżej minimum oraz wzrost powyżej maksimum powoduje śmierć organizmu, ten jego przedział, w którym wykazuje najwyższą "żywotność", to optimum.
Niektóre gatunki mają szeroki zakres tolerancji, dzięki czemu nie są przywiązane do jednego środowiska - są to ?eurybionty. Inne, ?stenobionty, wykazują wąski zakres tolerancji, mogą występować tylko w określonych warunkach.
Inne trudności wiążą się z ustaleniem granic tolerancji dla całej populacji w jej ?biocenozie, gdyż problem komplikują ?zależności międzygatunkowe, a szczególnie ?konkurencja międzygatunkowa. Sprawia ona, że populacje często nie mogą realizować właściwej sobie, fizjologicznej tolerancji, gdyż w części jej zakresu są wypierane przez inne, sprawniejsze gatunki. Na przykład sosna, będąca ?eurybiontem, wytrzymuje warunki skrajne: suche piaski i wilgotne torfowiska. Najlepiej rozwija się w ?siedliskach umiarkowanie wilgotnych i ?żyznych, lecz jest z nich wypierana przez gatunki drzew tworzących lasy liściaste: ?dąbrowy, ?grądy, ?buczyny.
W rzeczywistości wyznaczenie granic tolerancji jest na ogół trudne, gdyż na organizmy oddziałuje jednocześnie wiele czynników, które modyfikują jego reakcje. Zależności należałoby przedstawiać w przestrzeni wielowymiarowej, na wykresie narysowanym na płaszczyźnie można przedstawić jednocześnie najwyżej dwa z nich.
Przykład: chcąc wyznaczyć dla pojedynczego człowieka zakres tolerancji na tak prosty - zdawałoby się - czynnik, jakim jest ?temperatura, napotkamy na istotne trudności. Zaistnieje konieczność uwzględnienia dalszych zmiennych: (1)czasu ekspozycji na skrajną temperaturę (można bez szkody dla zdrowia krótko przebywać nawet na silnym mrozie), (2)aktywności organizmu (wysiłek fizyczny wyzwala ciepło metaboliczne), (3)wilgotności powietrza (w suchym powietrzu ciepło wolniej wypromieniowuje, niż w wilgotnym), (4)wiatru, (5)indywidualnych cech organizmu (wytrzymałość młodego, zdrowego człowieka jest na ogół większa niż dziecka czy osoby starszej).
Torfowisko -?ekosystem, którego ?fitocenozę stanowi roślinność bagienna, której obumarłe szczątki nie ulegają ?mineralizacji, lecz przekształcają się w torf. Istnieją dwa podstawowe rodzaje torfowisk: (1)niskie i (2)wysokie, spotyka się też pośrednie.
(1')Torfowiska niskie są ?żyzne, ponieważ zasila je ?spływ wód. Występują najczęściej w dolinach rzek, jak również powstają z ?jezior, w procesie ich ?lądowienia (rys. 20). Dominującymi roślinami są: trzcina, pałki i turzyce.
(2')Torfowiska wysokie tworzą się na podłoży słabo przepuszczalnym, zasilane wodą opadową - są więc ?oligotroficzne, ?odczyn mają kwaśny. Dominującymi rośliny to: mchy torfowce, wełnianki, bagno. Charakterystyczne dla nich jest występowanie roślin owadożernych (rosiczek) - owadożerność jest ich przystosowaniem do niedoboru ?azotanów w podłożu.
Transekt - zobacz ?gradient.
Transpiracja - parowanie wody z roślin. Łączna powierzchnia liści jest z reguły znacznie większa od powierzchni gruntu, jaką ona zajmuje, dlatego roślinność może zwiększać parowanie. Zobacz też ?ewaporacja.
Trofia - biol. odżywianie się: ?autotrofia, ?heterotrofia. eko.?żyzność wody, zawartość w niej składników pokarmowych (?biogenów). Zobacz też: ?oligotrofia, ?eutrofizacja.
Ultrafioletowe promieniowanie - eko. zobacz ?temperatura powietrza, ?ozon.
Ureaza - enzym katalizujący proces rozkładu ?mocznika na ?amoniak i dwutlenek węgla.
eko.- wytwarzana przez bakterie, pełni ważną rolę w procesie ?obiegu azotu w ekosystemach.
Ureotelizm - wydalanie przez zwierzęta ubocznego produktu azotowej przemiany materii w postaci ?mocznika. Powstający w metabolizmie ?amoniak jest przekształcany w mocznik i wydalany w roztworze wodnym. Jest wyrazem przystosowania zwierząt do życia na lądzie, występuje u zwierząt lądowych, lecz mających w miarę łatwy dostęp do ?wody, także człowiek jest ureoteliczny.
Urykaza - jeden z enzymów katalizujących proces rozkładu ?kwasu moczowego, w którym jest wytwarzany m.in. ?mocznik.
eko. - ważny składnik procesu ?obiegu azotu w ekosystemach.
Urykotelizm - wydalanie przez zwierzęta ubocznego produktu azotowej przemiany materii w formie kwasu moczowego, który jest trudno rozpuszczalny w wodzie i nie jest wydalany w postaci roztworu, lecz kryształów. Jest skrajnym przystosowaniem do życia w warunkach niedoboru ?wody, występuje u zwierząt żyjących w suchych środowiskach: pajęczaków i wielu gadów. Inną grupę zwierząt urykotelicznych stanowią owady i ptaki, u których jest to przejaw przystosowania do lotu - unikając wytwarzania moczu zmniejszają one ciężar swojego ciała.
Uwarstwienie termiczne - zobacz?stratyfikacja termiczna.
Użytki ekologiczne - eko. antonim słowa "nieużytek"; w tradycyjnym planowaniu przestrzennym, które nie uwzględniało wymogów ekologii, do nieużytków zaliczano także wydmy, rumowiska skalne, bagna, torfowiska itp., a więc środowiska o bardzo wysokich walorach przyrodniczych, będące często ?ostojami rzadkich gatunków i zasługujące na ochronę ze względów przyrodniczych i krajobrazowych. W pojęciu tym zawarty jest sprzeciw wobec niepotrzebnego niszczenia tych cennych siedlisk, przyjęło się ono i weszło do terminologii ekologicznej i prawniczej.
praw. zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania ?różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ?ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Użytek ekologiczny może być ustanowiony w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy.
Walory krajobrazowe - praw. wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźbę terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka;
Właściwy stan ochrony gatunku - praw. stan, w którym dane o ?dynamice liczebności populacji tego gatunku wskazują, że gatunek jest trwałym składnikiem właściwego dla niego siedliska, naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się ani nie ulegnie zmniejszeniu w dającej się przewidzieć przyszłości oraz odpowiednio duże ?siedlisko dla utrzymania się populacji tego gatunku istnieje i prawdopodobnie nadal będzie istniało.
Właściwy stan ochrony siedliska przyrodniczego - praw. stan, w którym naturalny zasięg ?siedliska przyrodniczego i obszary zajęte przez to siedlisko w obrębie jego zasięgu nie zmieniają się lub zwiększają się, struktura i funkcje, które są konieczne do długotrwałego utrzymania się siedliska istnieją i prawdopodobnie nadal będą istniały oraz typowe dla tego siedliska? gatunki znajdują się we właściwym stanie ?ochrony.

Wiatr - eko. jeden z mechanicznych? czynników środowiska. Bardzo silne wiatry mogą powodować mechaniczne uszkodzenia roślin, w skrajnych przypadkach niszczyć duże obszary lasów, tzw. wiatrołomy, co szczególnie często zdarza się w górach. Wiatr powoduje ?falowanie wody i ?cyrkulacje jezior. Nad morzem i na ?aluwiach nadrzecznych wiatr unosi piasek i osadza go tworząc ?wydmy. W ?agrocenozach jest niekorzystnym czynnikiem powodującym uszkodzenia upraw, przesuszanie ?gleby i zmniejszającym stężenie ditlenku węgla przy gruncie. W celu przeciwdziałania niekorzystnym skutkom wiatru w ?krajobrazie rolniczym tworzy się ?wiatrochronne pasy. Wiatr ma duże znaczenie w życiu roślin, uczestniczy w zapyleniu (anemogamia) oraz rozsiewaniu (anemochoria).
Wiatrochronne pasy - wydłużone ?zadrzewienia, których zadaniem jest ?ochrona gleb, poprawienie mikroklimatu i stworzenie lepszych warunków uprawom rolnym: zmniejszają prędkość wiatru, hamują ?erozję wietrzną, przy powierzchni gruntu zwiększają wilgotność powietrza i stężenie ditlenku węgla.
W Polsce sieć takich pasów utworzył generał Dezydery Chłapowski w latach dwudziestych XIX w., w swej posiadłości w okolicy Turwi w Wielkopolsce. Obecnie jest on przedmiotem ochrony w ?parku krajobrazowym jego imienia.
Woda - fiz.H20, ciecz w zakresie temperatur od 0 do 100 °C pod ciśnieniem normalnym, posiada dwie istotne cechy z biologicznego punktu widzenia: (1) jej gęstość osiąga maksymalną wartość w temperaturze 4 °C (woda o tej temperaturze "tonie", w istotny sposób regulując temperaturę na dużych głębokościach w morzach i oceanach, w czasie zamarzania tworzy się powłoka lodowa pływająca po powierzchni wody), (2) jej cząsteczki mają budowę polarną (woda jest świetnym rozpuszczalnikiem innych substancji polarnych i elektrolitów, nie rozpuszcza natomiast tłuszczów),
biol. Stanowi zewnętrzne i wewnętrzne środowisko komórek, jest metabolitem uczestniczącym w ? cyklu biogeochemicznym tlenu, substratem w procesie ?fotosyntezy, podczas którego ulega rozkładowi, a powstający z niej ?tlen roślina uwalnia do ?atmosfery. eko. Jeden z ?abiotycznych czynników środowiska. Obok ?temperatury, ma on zazwyczaj największy wpływ na rozmieszczenie organizmów na Ziemi. W ekosystemach wodnych czynnikami ekologicznymi są jej właściwości fizyczne ( np. ?temperatyra ) oraz rozpuszczone składniki chemiczne. W środowiskach lądowych istotny wpływ na rozmieszczenie organizmów ma ilość wody, zależna od wielkości opadów i ?temperatury oraz jej dostępność dla roślin (?spływ wód,?woda w glebie ).
Wśród roślin występuje cała gama przystosowań do różnych warunków wilgotności: od roślin wodnych (?hydrofity), przez rośliny środowisk wilgotnych (hygrofity), rośliny żyjące w warunkach umiarkowanej wilgotności (mezofity), aż do suchorośli (?kserofity). Ważne są też zjawiska występujące na styku wody i lądu, jak: falowanie, będące ?czynnikiem mechanicznym oraz wahania poziomu wody w zbiorniku. Spadek poziomu wody wywołany wadliwymi ?melioracjami może lokalnie być przyczyna katastrof ekologicznych, a na dużych obszarach użytków rolnych powoduje ?stepowienie i?murszenie. Wysokość lustra wody waha się w pewnych granicach z przyczyn naturalnych, zazwyczaj wiosną jest wyższa, latem opada. Niektóre rośliny przystosowały się do życia w tych warunkach, np. rdest ziemnowodny ( Polygonum amphibium ), mogący występować w dwóch formach: lądowej i wodnej, czy strzałka wodna ( Sagitaria sagitifolia) (rys. 18), wytwarzająca - zależnie od poziomu wody - liście podwodne, pływające po powierzchni lub wzniesione. Niektóre rośliny wodne, np. grążel żółty ( Nufar luteum), rosnąc w wodzie stojącej ma liście pływające na powierzchni, a w wodzie płynącej może wytwarzać długie, wstęgowate liście, poddające się nurtowi.
Wśród zwierząt najważniejszym przejawem przystosowań uniezależniających je od wody dostępnej w środowisku są różne sposoby wydalania azotowych produktów przemiany materii. Zwierzęta wodne w większości wydalają ?amoniak (?amoniotelizm), wśród lądowych, mających ograniczony dostęp do wody, wyróżnia się: ?ureotelizm, w którym amoniak jest przekształcany w nieszkodliwy ?mocznik i wydalany w postaci roztworu wodnego (moczu) oraz ?urykotelizm, polegający na wydalaniu azotu w postaci kryształów trudno rozpuszczalnego kwasu moczowego.
?Biocenozę wodną dzieli się na: ?plankton, ?nekton, ?neuston, ?pleuston, ?bentos oraz ?makrofity.
Woda w glebie - (rys. 19) występuje w postaciach: (1)wody związanej z koloidem glebowym, (2)wody wiszącej oraz (3)wody przesiąkającej. (1')Koloidalne cząstki iłu i ?próchnicy przyciągają cząsteczki wody dzięki ładunkom elektrycznym - jest ona silnie związana z glebą i słabo dostępna dla roślin. (2')Woda wisząca wypełnia ?kapilary glebowe, nie opada, a wręcz przeciwnie, może podsiąkać ku górze i jest łatwo dostępna dla roślin. (3') Woda przesiąkająca spływa przestworami większymi niż kapilary do wód gruntowych. Najkorzystniejsza jest gruzełkowata struktura gleby, zapewniająca istnienie gęstej sieci kapilarnej - przy płytko zalegającej wodzie gruntowej umożliwiają one podsiąkanie wody i uniezależniają rośliny o od opadów.
Wskaźnik - ?bioindykator
Współbiesiadnictwo - zobacz ?komensalizm.
Wydeptywanie - eko. jeden z ?mechanicznych czynników środowiska, najczęściej ?antropogeniczny. Powoduje wykształcanie ?synantropijnych zbiorowisk złożonych z pospolitych roślin, głównie babki, rdestu ptasiego, wiechliny rocznej, występujących na ścieżkach, brzegach dróg gruntowych, parkingach itp. Nie mają dużego znaczenia w przyrodzie, lecz zasługują na uwagę, gdyż towarzyszą człowiekowi.
Wydmy - ekosystemy ukształtowane pod wpływem ?wiatru. Piasek pozwala się unosić pod warunkiem, że nie jest związany przez roślinność. W naszych warunkach terenami, na których nie może się rozwinąć roślinność są: (1)plaże nadmorskie, na których jest niszczona przez ?falowanie oraz (2)koryta dużych, nieuregulowanych i meandrujących rzek. Zarastanie wydm jest dobrym przykładem ?sukcesji.
Wypalanie - eko. celowe podpalanie suchej roślinności, obecnie dokonywane najczęściej na terenach ?ruderalnych, ?torfowiskach, trzcinowiskach, turzycowiskach itp. Jest wybitnie szkodliwe i prawnie zabronione, ponieważ: (1)niszczy głównie roślinność trwałą, (2)zahamowuje naturalną ?sukcesję, (3)zabija mnóstwo drobnych zwierząt, (4)?mineralizuje szczątki organiczne i próchnicę, hamując proces glebotwórczy i przyczyniając się do wyjaławiania ?gleby. Zdarza się, że ogień wymyka się spod kontroli podpalacza i rozprzestrzenia się tak szybko, że w płomieniach giną ludzie.
praw. Kto wypala łąki, pastwiska, nieużytki, rowy, pasy przydrożne, szlaki kolejowe, trzcinowiska lub szuwary podlega karze aresztu lub grzywny.
Wypas - eksploatacja ?pastwisk, polegająca na przetrzymywaniu na nich zwierząt gospodarskich, najczęściej krów i owiec, które spożywają roślinność na miejscu.
eko. jeden z ?mechanicznych, ?antropogenicznych czynników środowiska. Zwierzęta spożywając roślinność zielną, niszczą zarazem małe drzewa, hamując w ten sposób ?sukcesję, która doprowadziłaby do powstania ?lasu. Na nizinach ?pastwiska spotyka się najczęściej na ?siedliskach ?łęgów lub innych wilgotnych lasów, w Tatrach są nazywane polanami, powstały w wyniku wylesienia fragmentów lasów ?reglowych. Zobacz też ?koszenie.
Wyrąb - leśn. zobacz ?rębnia.
Zadrzewienie praw. - drzewa i krzewy w granicach pasa drogowego, pojedyncze drzewa lub krzewy albo ich skupiska nie będące ? lasem, wraz z terenem, na którym występują i pozostałymi składnikami szaty roślinnej tego terenu, spełniające cele ochronne, produkcyjne lub społeczno-kulturowe.
eko. Zobacz ?renaturalizacja.
Zagęszczenie ?populacji - liczba osobników (?liczebność) żyjących na określonej powierzchni lub w określonej objętości (np. wody).
Zakwit - masowe występowanie w wodzie glonów ? planktonowych, spowodowane ?eutrofizacją. Widocznym z zewnątrz przejawem zakwitu jest zielona barwa toni wodnej. Skutkuje zakłóceniem równowagi zbiornika, ponieważ ogromne masy ?fitoplanktonu w nocy oddychają nie prowadząc fotosyntezy, co może doprowadzić do ?przyduchy. Ponadto, obumarłe glony opadają na dno i są rozkładane przez bakterie. Na ogół masa martwej?materii organicznej jest tak duża, iż dochodzi do wyczerpania tlenu. Beztlenowemu rozkładowi towarzyszy powstwanie ?siarkowodoru. Zjawisko to jest szczególnie groźne w ?hypolimnionie jezior.
Zależności w biocenozie - zobacz ?biocenoza.
Zanieczyszczenia - eko. substancje obce w danym środowisku lub występujące w nim w zbyt wysokich stężeniach. Najbardziej rozpowszechnione są chemiczne: zanieczyszczenia (1)p o w i e t r z a, (2)w ó d, (3)g l e b y. Istnieją też zanieczyszczenia fizyczne, np. ciałami stałymi (np. popioły, dymy), substancjami radioaktywnymi czy promieniowaniem. Głównymi zanieczyszczeniami (1')powietrza są produkty spalania węgla, produktów ropopochodnych i gazu oraz gazy, dymy i pyły wytwarzane przez przemysł. Obficie powstający ?ditlenek węgla jest normalnym składnikiem ?atmosfery, lecz wzrost jego stężenia w powietrzu powoduje ?efekt cieplarniany. Produkt jego niecałkowitego spalenia, ?tlenek węgla (czad), jest silnie trujący. ?Tlenki siarki powstają głównie wskutek spalania zasiarczonego węgla i wspólnie z ?tlenkami azotu są odpowiedzialne za ?kwaśne deszcze. Szczególnie groźne są ?dioksyny, powstające m.in. podczas spalania odpadów w piecach domowych. Specyficzną kombinację czynników atmosferycznych i zanieczyszczeń powietrza stanowi ?smog.
Źródłami zanieczyszczeń (2')wód są ?ścieki oraz substancje przemieszczane wskutek ?spływu wód z rozległych obszarów, tzw. źródeł rozproszonych. Są nimi np. trujące ?pestycydy, ale też ?biogeny pochodzące z ?nawozów, a więc związki pokarmowe roślin, naturalne składniki wód, lecz w zbyt dużych stężeniach powodujące groźną w skutkach ?eutrofizację. (Zobacz też ?ochrona wód).
Zanieczyszczenia (3')gleb są powodowane głównie przez: rolnictwo, opad zanieczyszczeń atmosferycznych, zwłaszcza przemysłowych, komunikację (zobacz też ?ochrona gleb).
Zasięg ?gatunku - część powierzchni Ziemi, na której dany gatunek występuje. Wyróżnia się: (1)gatunki kosmopolityczne, występujące na całej Ziemi (np. trzcina ) oraz (2)endemity, żyjące tylko w jednym miejscu (np. warzucha polska, rosnąca do niedawna pod Olkuszem. Większość gatunków wykazuje (3)zasięgi pośrednie, ograniczone najczęściej do określonej strefy klimatycznej.
Zasolenie - chem. solami nazywa się związki powstałe w wyniku zobojętniania kwasów mineralnych za pomocą zasad.
pot. Język potoczny zawęża to pojęcie do soli kuchennej NaCl.
biol. Rozpuszczone sole mają zasadniczy wpływ na ?osmozę, dlatego ich stężenie w wodzie lub w ?roztworze glebowym jest jednym z najważniejszych ?czynników ekologicznych działających na organizmy.
eko. Średnie zasolenie w ó d m o r s k i c h wynosi 35 %!(promili), czyli w 1000 ml wody rozpuszczonych jest 35 gramów różnych soli, wśród których zdecydowanie przeważa chlorek sodu NaCl (27,3 g ); w znacznie mniejszych ilościach występują chlorki magnezu i potasu, siarczany magnezu i wapnia oraz inne związki. Wody Bałtyku mają z oceanicznymi bardzo utrudnioną wymianę, gdyż odbywa się ona tylko przez wąskie Cieśniny Duńskie, są przy tym wysładzane przez masy wód dopływających wielkimi rzekami. Zasolenie Bałtyku jest więc znacznie niższe od średniej oceanicznej i układa się nierównomiernie; w warstwach powierzchniowych wynosi np. w okolicy Helu 7%, a w Cieśninach Duńskich 15 - 12%. Wysokie stężenie soli w wodzie morskiej wpływa na proces osmozy organizmów i od wielu z nich wymaga specjalnych przystosowań do życia w tych warunkach, np. większość morskich ryb, gady i ptaki aktywnie wydalają nadmiar soli.
W o d y s ł o d k i e (śródlądowe) zasilane są opadami, głównie deszczem i śniegiem. Deszczówka zawiera śladowe zaledwie ilości substancji rozpuszczonych. Spływając ze zlewni do rzek i jezior (zobacz ?spływ wód, ?spływ powierzchniowy), woda rozpuszcza i unosi występujące w ?litosferze związki mineralne i organiczne (?próchnica glebowa). Skład chemiczny wód słodkich zależy więc od cech zlewni: jej budowy geologicznej, klimatu, typu gleb, szaty roślinnej, przekształceń ?antropogenicznych.
W większości wód śródlądowych przeważają aniony wodorowęglanowe HCO3- oraz kationy wapniowe Ca++ i magnezowe Mg++. Zawartość tych elektrolitów jest określana mianem twardości wody. Z punktu widzenia funkcjonowania ekosystemów wodnych, największe znaczenie ma zawartość soli pokarmowych zawierających pierwiastki ?biogenne, decydujących o ?żyzności zbiornika (?eutrofizacja). Stężenie soli kuchennej NaCl w wodach słodkich jest na ogół niewielkie, wyższe wartości przybiera jedynie lokalnie, w rejonach, w których do rzek są odprowadzane zasolone wody kopalniane.
Z a s o l e n i e g l e b utrudnia roślinom pobieranie wody i wymaga specyficznych przystosowań (?halofity). Jest zjawiskiem naturalnym w miejscach kontaktu wód morskich z lądem oraz na terenach, na których pokłady soli kamiennej zalegają płytko - w Polsce miejscami na Kujawach. Nadmierne zasolenie gruntu występuje często wzdłuż dróg, wskutek używania soli w ich zimowym utrzymaniu. Na terenach suchych, na których prowadzi się sztuczne nawadnianie bez jednoczesnego drenażu, czyli odprowadzania nadmiaru soli, dochodzi do jej kumulacji wskutek zwykłego odparowania wody. Ten sposób stosowano w Mezopotamii od około 3000 lat p. n.e., co doprowadziło do pierwszej zapewne w historii katastrofy ekologicznej, która jednak następowała na tyle wolno, że umknęła uwadze ówczesnych rolników.
Zawiesina - fiz. drobne cząstki organiczne i mineralne rozproszone w cieczy, o wymiarach makroskopowych lub mikroskopowych, opadające na dno naczynia.
eko. W zbiornikach wodnych zawiesinę (?seston) tworzą organizmy ?planktonowe i ?detrytus. Jej obecność ogranicza ?przezroczystość wody. Jest pokarmem dla zwierząt ?filtratorów.
Zbiorowisko roślinne - zobacz: ?fitocenoza, ?fitosocjologia, ?zespół roślinny.
Zbiorowiska zastępcze - ?fitocenozy pojawiające się przejściowo w ?szeregu sukcesyjnym, odznaczające się często dużą trwałością. Tworzą się spontanicznie na terenach przekształconych gospodarczo, gdy człowiek zaniecha swojej działalności i rozpoczyna się proces wtórnej ?sukcesji ekologicznej. Typowymi przykładami zbiorowisk zastępczych są ?czyżnie, a także zarośla wierzby łozy, porastające ?łąki, na których zaniechano ?koszenia.
Zespół roślinny - w ?fitosocjologii podstawowy typ ?fitocenozy Podstawą jego wyróżnienia jest obecność swoim składzie ?gatunkowym tzw. gatunku charakterystycznego. Może on być bardzo nieliczny, lecz powinien: (1)występować tylko w danym zespole(to znaczy mieć wysoką stałość), (2)nie występując zarazem w innych zespołach ( mieć wysoką wierność).
Zespoły roślin wodnych wyróżnia się nie na podstawie gatunków charakterystycznych, lecz dominujących ilościowo.
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy - praw. fragment ?krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujący na ochronę ze względu na jego walory widokowe lub estetyczne. Może być ustanowiony w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy
Złoże biologicze - urządzenie służące do biologicznego ?oczyszczania ścieków. Składa się z cylindra o ażurowej, przewiewnej konstrukcji, mającej na celu zapewnienie warunków tlenowych we wnętrzu złoża oraz porowatego materiału (np. koksu czy żużla ), który go wypełnia. Ścieki organiczne przesiąkają powoli ze szczytu złoża ku jego podstawie; na powierzchni podłoża rozwijają się zbiorowiska bakterii, grzybów i pierwotniaków tworzących tzw. błonę biologiczną, a także drobnych bezkręgowców. Jej skład gatunkowy kształtuje się spontaniczne, na zasadach zbliżonych do ?sukcesji ekologicznej, dzięki czemu jest dostosowany do składu chemicznego ścieków. W sprawnie działającym złożu wszystkie organiczne związki chemiczne, które mogą być metabolizowane przez mikroorganizmy, są ?mineralizowane. W technologii oczyszczania ścieków ostatnio częściej stosowana jest metoda ?osadu czynnego.
Zonacja - zobacz ?strefowość
Zoocenoza - zwierzęta ?biocenozy.
Zooplankton - ?plankton zwierzęcy; biernie unoszące się w toni zbiorników wodnych drobne zwierzęta, na ogół mikroskopowych rozmiarów, np. wrotki, oczliki, rozwielitki, a także heterotroficzne pierwotniaki.
Zrąb - leśn. zobacz? rębnia
Zrównoważony rozwój - ekorozwój; praw. taki rozwój społeczno - gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem ?równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.
Zróżnicowanie środowiska - zobacz ?mozaikowość.
Zrzut ?ścieków - odprowadzenie ścieków do odbiornika, którym najczęściej jest rzeka. Zobacz też: ?emisja, ?samooczyszczanie.

Żyzność - zawartość w ?glebie lub w wodzie (?trofia) dostępnych dla roślin związków pokarmowych (?biogenów), głównie azotanów, jonów amonowych, fosforanów, siarczanów jonów potasy, wapnia magnezu. Rośliny mają zdolność pobierania związków mineralnych z ?roztworu glebowego oraz związanych z ?kompleksem sorpcyjnym gleby. W celu zwiększenia żyzności gleb w rolnictwie stosuje się ?nawozy. Niewłaściwe ich stosowanie jest jedną z ważnych przyczyn ?eutrofizacji wód.

1

20


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Immobilizacja - Zarys, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, Biotechnologia
Enzymy przemysłowe - 2008, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, Biotechnologia
Zadanie koncowe, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
Ćwiczenie nr2, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
Zadanie końcowe, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
tabEnzymy, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki
sprEnzymyII, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
tabKinetykaEnzymów, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki
bialka spr(1), Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
sprKwasy nukleinowe, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
LABORATORIUM 4(1), Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
LABORATORIUM Z BIOCHEMII 3(1), Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
sprAminokwasy, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
enzymy - sprawozdanie, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
Ćwieczenie nr8, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
Ćwiczenie nr5, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
sprOksydoreduktazy, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
SPRAWOZDANIE 1 AMINOKWASY, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka
kwasy nukleinowe, Studia PŁ, Ochrona Środowiska, Biochemia, laborki, sprawka

więcej podobnych podstron