BIBLIOTERAPIA
Biblioterapia (wg R.J. Rubina) to „program aktywności oparty na interaktywnych procesach zastosowania drukowanych i niedrukowanych materiałów, zarówno wyobrażeniowych, jak i informacyjnych, ułatwiający przy pomocy bibliotekarza lub innego profesjonalisty osiągnięcie wglądu w normalny rozwój lub dokonywanie zmian w emocjonalnie zaburzonym zachowaniu”.
Według WSPS (obecnie APS) i Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UW „biblioterapia jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książki lub materiałów niedrukowanych (obraz, film ipt.), prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Takim celem może być zarówno akceptacja własnej niepełnosprawności, jak i podjęcie akcji kompensacyjnej, akceptacja dziecka upośledzonego przez rodziców czy kolegów itp. Koniecznym elementem biblioterapii jest międzyosobowy kontakt indywidualny (biblioterapeuty z jedną osobą) bądź grupowy”.
Bibliografia a czytelnictwo
Czytelnictwo (wg M. Skwarnickiego) to proces społeczny, polegający „na zaspakajaniu kulturalnych, naukowych i rozrywkowych potrzeb ludzi przez przyswojenie sobie przekazywanego w piśmie dorobku myśli i ducha ludzkiego”.
Biblioterapia jest ściśle powiązana z czytelnictwem. Obie te dziedziny są sobie bliskie, ale nie są tożsame. Wprawdzie i na drodze „zwykłego” czytelnictwa niejednokrotnie dokonuje się terapia, ale jest to jak gdyby działanie uboczne. W biblioterapii na czoło wysuwa się zarówno realizacja celu terapeutycznego, jak i zaspokajanie innych potrzeb, wynikających z indywidualnie pojętej niepełnosprawności. O ile więc w czytelnictwie może, choć nie musi, dokonywać się terapia, to w biblioterapii jest ona sprawą najważniejszą, stanowi główny cel postępowania.
Różnica między obydwoma typami działalności polega także - poza owym intencjonalnym nastawieniem biblioterapii - na różnym korzystaniu z książek. W czytelnictwie zakłada się bezpośredni kontakt czytelnika z książką, podczas gdy w biblioterapii można z tego kontaktu zrezygnować, stosując formy niewerbalne. Od uczestnika biblioterapii nie wymaga się „oczytania”, które jest ważnym elementem oceny poziomu czytelnictwa. Uczestnik może nawet nie umieć czytać, ważna jest jednak możliwość wymiany zdań, rozmowy, dyskusji, podczas których wiąże się treści „książkowe” z rozwiązywaniem własnych problemów życiowych uczestnika biblioterapii. W czytelnictwie natomiast niekonieczne są formy dyskusyjne, wymaga się jednak na ogół, przynajmniej od określonego wieku, umiejętność samodzielnego czytania, a „oczytanie” stanowi element oceny poziomu czytelnictwa.
Profesjonaliści, którzy zajmują się zarówno czytelnictwem, jak i biblioterapią, to bibliotekarze i pedagodzy. Jednakże i inni specjaliści starają się włączać w działalność biblioterapeutyczną. Są to lekarze, zwłaszcza psychiatrzy, pielęgniarki, psychologowie, a także asystenci socjalni, głównie opiekunowie osób starszych.
Trzeba zwrócić uwagę na korzyści płynące ze współpracy między czytelnictwem a biblioterapią. Obie dziedziny nie tylko się uzupełniają, ale i wzajemnie wspierają.
Biblioterapia w pedagogice specjalnej
W biblioterapii wyodrębnia się trzy podstawowe kategorie:
biblioterapię instytucjonalną,
biblioterapię kliniczną,
biblioterapię wychowawczo - humanistyczną (rozwojową).
Biblioterapia instytucjonalna oznacza zastosowanie literatury - przede wszystkim dydaktycznej - do potrzeb indywidualnego „zinstytucjonalizo -wanego” pacjenta. Jest to tradycyjne w medycynie posługiwanie się tekstem z zakresu higieny psychicznej względem pacjentów chorych umysłowo. Stanowi ono jak gdyby przypisywanie książek na specyficzne choroby. Celem biblioterapii instytucjonalnej jest przede wszystkim informowanie chorego i zapewnienie mu odpowiedniej rekreacji, choć stosuje się tu także materiały „wglądowe” (z zakresu biblioterapii klinicznej). Tego typu biblioterapię prowadzą na ogół lekarze.
Biblioterapia kliniczna polega na stosowaniu literatury - głównie wyobrażeniowej - w grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi lub behawioralnymi. Pacjenci dobrowolnie uczestniczą w zajęciach, które są prowadzone zazwyczaj wspólnie przez lekarza i bibliotekarza. Tego typu zajęcia mogą odbywać się bądź w szpitalu, bądź poza nim (w środowisku chorego). Głównym celem tej biblioterapii jest uzyskanie przez pacjenta zdolności „wglądu” w siebie, co ma prowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej.
Biblioterapia wychowawczo - humanistyczna stosuje książki (materiały) wyobrażeniowe i dydaktyczne do potrzeb „normalnych” użytkowników. Tego rodzaju grupy biblioterapeutyczne prowadzone są przez bibliotekarza, nauczy -
ciela lub innego pomocnego profesjonalistę. Zajęcia mogą pobudzać normalny rozwój, samorealizację i wspierać zdrowie psychiczne uczestników - wszystko po to, aby osiągnęli oni poczucie szczęścia. Biblioterapia rozwojowa prowadzona jest w szkole bądź w środowisku otwartym, ma pomagać ludziom w rozwiązywaniu problemów, które niesie życie, a także w spełnianiu zadań związanych z szeroko rozumianym, obejmującym całe życie, rozwojem człowieka.
Odmienność tej biblioterapii polega głównie na realizacji celów wychowawczych w normalnym przebiegu życia, „uczeniu życia przez życie” (choć także w instytucjach, jak zakłady lecznicze, więzienia itp.). Terapia nie jest tu traktowana jako sposób leczenia, lecz jako czynność terapeutyczna, która wprawdzie może stanowić część programu medycznego, ale głównie ma być drogą do samorealizacji człowieka. Ma służyć jego rewalidacji i resocjalizacji, jeżeli istnieje taka potrzeba, a także jego rozwojowi.
Wśród walorów biblioterapii wychowawczo - humanistycznej należy zwrócić uwagę na jej możliwości kompensacyjne. Np. dzieci długo unierucho -
mione mogą kompensować przez kontakt z literaturą przygodową lub sportową zablokowaną potrzebę ruchu. W tym wypadku samo czytanie (czy słuchanie) stanowi kompensację. Ale kompensacja może się dokonywać także w sposób pośredni, kiedy książka wskazuje obszar, dziedzinę, która może być przez pacjenta wykorzystana do kompensacji. Szczególnie cenne są możliwości kompensacyjne w zakresie przywracania utraconego sensu życia.
Innym walorem biblioterapii jest jej funkcja profilaktyczna. Zajęcie wolnego czasu wartościową treścią, uczenie spędzania czasu w sposób pozytywny społecznie pozwala zapobiegać niewłaściwym zachowaniom. Jest to szczególnie ważne dla osób zagrożonych społecznym niedostosowaniem, w tym także osób lekko upośledzonych umysłowo, które łatwo ulegają wpływom zdemoralizowanych kolegów.
Rozwijanie twórczości w trakcie pracy biblioterapeutycznej to kolejny jej walor. W dążeniu do samoaktualizacji, występującym u każdego człowieka, obecne są twórczość i ekspresja. Dają one człowiekowi radość tworzenia, poczucie wolności i szczęścia.
W procesie biblioterapii winny uczestniczyć trzy podstawowe elementy: biblioterapeuta, użytkownik biblioterapii (jeden lub grupa uczestników) i litera -
tura (lub materiały ją zastępujące, tzw. materiały alternatywne).
Proces biblioterapii przebiega przez cztery określone etapy:
a) Identyfikacja - daje uczestnikowi biblioterapii zastępcze przeżycie, pozwala mówić o swoich uczuciach z zachowaniem pozorów mówienia o bohaterze.
b) Projekcja - uczestnik wyciąga wnioski co do sensu wyrażonego przez autora w kategoriach własnej „teorii życia”, którą może narzucać bohaterowi.
c) Katharsis - odreagowanie napięcia, doznanie oczyszczającej ulgi, a nawet moralnego zachwytu.
d) Wygląd - uczestnik doznaje samopoznania (zrozumienia siebie i innych), odkrywa i pogłębia swój wewnętrzny świat, wzbogaca uczucia i motywy, które mogą zmieniać jego zachowanie.
Biblioterapeutów interesują również procesy dynamiki grupowej. W biblioterapii grupowej uczestnik zmniejsza poczucie izolacji, lepiej rozumie siebie i akceptuje innych. Grupa zapewnia mu akceptację i wsparcie emocjonalne, daje możliwości sprawdzenia nowych zachowań i idei.
Zakres zastosowania
Aby biblioterapia (program biblioterapeutyczny) mogła realizować postawiony przed sobą cel, należy uwzględnić następujące jej elementy:
1. Cele. Powinny one zawsze dotykać problemów ważnych dla uczestników biblioterapii. Mogą wynikać z zadań rozwojowych dla poszczególnych grup wiekowych (np. u dzieci naśladowanie, rozróżnianie dobra i zła, rozwój sumienia; w wieku dojrzewania - akceptacja własnego ciała, relacja z płcią odmienną, niezależność od rodziców, nabywanie pojęć wartości, etyki; u młodzieży starszej - dobór przyjaciół, zakładanie rodziny, wybór zawodu i grupy społecznej). Celem programu biblioterapeutycznego będzie zapewnienie wsparcia psychologicznego i duchowego, poprawa samopoczucia, pomoc w odzyskaniu wiary w siebie, zaakceptowanie siebie w trudnej sytuacji życiowej, ukazywanie wzorców osobowych lub wzorców postępowania, przełamywanie psychicznej izolacji czy kształtowanie nowych potrzeb. Czasami cele programu mogą być formułowane bardzo konkretnie, np. zmniejszanie agresywności, zmiana postaw po względem mniejszości narodowych czy aktywizacja psychiczna człowieka starego.
2. Dobór materiałów. Poza książkami są to materiały alternatywne: filmy, kasety, nagrania słowno - muzyczne, nagrania muzyczne i bezsłowne, np. śpiew ptaków, obrazy, fotografie, a nawet przedmioty wywołujące określone skojarzenia itp. W doborze materiałów do programu trzeba także zwrócić uwagę na percepcyjną dostępność materiału, np. książki obrazkowe dla dzieci wymagających specjalnej stymulacji rozwoju języka (z zaburzeniami mowy, upośledzonych umysłowo); historyjki obrazkowe; rymowanki i piosenki; książki z ilustracjami w języku migowym (dla dzieci głuchych); książki z piktogramami i symbolami w języku migowym (dla dzieci niewidomych); dotykowe i brajlowskie książki oraz taśmy magnetofonowe (dla niewidomych); książki łatwe w czytaniu (dużą czcionką, marginesem i prześwitami, na nieodblasko -
wym papierze). Zewnętrzne warunki także mają ułatwić percepcję tekstu. Chodzi o oświetlenie, pulpity, urządzenia do czytania w pozycji na wznak, do przewracania stron itp.
3. Warunki czytania (oglądania) mają duży wpływ na percepcję. Należy więc zapewnić nie tylko komfort czytania, ale i nastrój sesji biblioterapeutycznej. Zajęcia te powinny się odbywać w oddzielnym, wyciszonym pomieszczeniu, aby uczestnik sesji mógł się skupić na problemie i chciał się szczerze wypowiadać. Im wnętrze jest bardziej przytulne, domowe, nastrojowe, tym łatwiej jest wywołać u uczestników nastawienie na refleksję, pobudzić ich do szczerej wypowiedzi.
4. Dobór uczestników ma być dokonywany pod względem wspólnoty potrzeb i problemów, które chce się w trakcie terapii rozwiązać. Trzeba brać pod uwagę wiek, poziom intelektualny, preferencje czytelnicze. Bardzo ważną sprawą jest dobrowolność uczestnictwa w zajęciach. Uczestnik zmuszony do przychodzenia na sesje będzie „przeszkadzał” sobie i innym w realizacji celów programu. Wśród uczestników, oprócz różnego typu osób niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie, a także osób starszych, warto zauważyć tzw. grupy normalne, dla których celem biblioterapii jest kształtowanie odpowiednich postaw względem niepełnosprawnych i względem niepełnej sprawności.
5. Biblioterapeuta (lider, animator grupy) powinien być starannie przygotowany do pełnienia swojej funkcji. Może więc być biblioterapeutą nauczyciel, zdolny do syntonii i empatii, dobrze znający uczestnika biblioterapii, umiejący prowadzić dyskusję i stworzyć odpowiednią atmosferę spokoju i zaufania. Biblioterapeuta powinien też dobrze i operatywnie orientować się w materiałach, aby szybko je dopasować do zmieniających się potrzeb użytkowników. Biblioterapeucie potrzebna jest plastyczność i autokrytycyzm - musi on z pokorą podchodzić do swojego działania, rozumieć, że nie każdemu jest w stanie pomóc.
6. Metodyka biblioterapii. Najprostszy podział biblioterapii wychowawczej to biblioterapia grupowa i indywidualna. Oba typy mogą występować łącznie, czasem jednak preferowany jest jeden z nich, np. u dzieci - biblioterapia grupowa, a u starszych osób obłożnie chorych - indywidualna. Ze względu na materiały stosowane w biblioterapii można z niej wyodrębnić poezjoterapię, w której poezję tworzą bądź sami uczestnicy, bądź opiera się ona na zwykłych edycjach poetyckich. Stosuje się także metody kombinowane, kiedy poezja klasyczna inspiruje twórczość własną uczestników. Odrębnym typem biblioterapii jest terapia reminiscencyjna, czyli wspomnieniowa, stosowana przede wszystkim względem osób starszych, dla których wspomnienie jest swoistą „cechą rozwojową”. Materiałami do terapii reminiscencyjnej bywają fotografie czy jakieś przedmioty wywołujące skojarzenia (ciąg wspomnień).
W audiowizoterapii książkę zastępuje się nagraniem na taśmie magnetofonowej lub filmem video. Pożądane to jest szczególnie względem osób z uszkodzonym słuchem, gdzie często zawodzi książka drukowana jako niezrozumiała.
W biblioterapii wykorzystywane są także techniki psychodramatyczne i inscenizacyjne (szczególnie wobec niedostosowanych społecznie i upośledzonych umysłowo).
Warto pamiętać, iż dzięki biblioterapii młodzież chętniej podejmuje pracę nad sobą, autorefleksję, samowychowanie, autokreację. W tym tkwi najistot - niejsza rola biblioterapii w pedagogice specjalnej.
5