mgr Zofia Gwoździewicz PPPnr1 w Krakowie
Psychologiczno-pedagogiczna diagnoza specyficznych trudności w uczeniu się
/rozpoznawanie, opiniowanie oraz organizacja i przebieg współpracy ze szkołami
w oparciu o doświadczenia zebrane podczas wielu lat pracy w poradnictwie/
Optymalny model ucznia, to dziecko o zdolnościach ponadprzeciętnych pochodzące ze środowiska, które zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa i pomoc. Tymczasem praktyka ukazuje, że nauczyciele stają wobec narastających zjawisk niepowodzeń w nauce. W każdej szkole napotkać można dzieci postrzegane jako bystre, u których nabywanie podstawowych umiejętności szkolnych przebiega wolno. Konwencjonalne metody dydaktyczne, stosowane wobec ogółu uczniów, w odniesieniu do nich nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. Z czasem trudności narastają skutkując często rozległymi problemami dydaktycznymi i psychologicznymi konsekwencjami negatywnych odczuć emocjonalnych.
Niektórym inteligentnym dzieciom uczenie się sprawia trudność. Jedne z nich uczą się z łatwością, a inne nie. Problem ten określany w literaturze przedmiotu jako „specyficzne trudności w uczeniu się” od dawna przykuwa uwagę przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych. Dziś jest już dość dobrze poznany, co umożliwia bardziej precyzyjną ocenę rodzajów problemów ucznia. Nadal wart jest dostrzegania, ale przede wszystkim wymaga poszukiwania coraz bardziej skutecznych metod nauczania oraz korygowania odchyleń od prawidłowego rozwoju psychofizycznego. Nie ma bowiem łatwych metod pomocy uczniom ze specyficznymi problemami w uczeniu się.
Definicja specyficznych trudności w uczeniu się / Mark Selikowitz 1999/
Specyficzne trudności w uczeniu się to : niespodziewany i niewytłumaczalny stan ucznia o i n t e l i g e n c j i w g r a n i c a c h n o r m y, wyrażający się z n a c z n y m opóźnieniem w co najmniej jednym zakresie uczenia się.
Zakresy uczenia się związane ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się podzielić można na dwie grupy.
Do pierwszej zalicza się podstawowe umiejętności szkolne, takie jak: czytanie, pisanie, ortografia, arytmetyka, język(zarówno rozumienie, jak i ekspresja językowa) Umiejętności te są łatwe do zmierzenia, stanowią też podstawę sukcesu ucznia, szczególnie w pierwszych latach nauki.
Druga grupa obejmuje zakresy uczenia się, które również są bardzo istotne, lecz trudniejsze do zmierzenia. Są to takie umiejętności, jak wytrwałość, organizacja, samokontrola, umiejętności społeczne, koordynacja ruchów.
Terminu „specyficzne trudności w uczeniu się” używamy przy znacznym opóźnieniu w którymkolwiek z tych zakresów /uczeń może być opóźniony tylko w jednym zakresie lub w kilku jednocześnie/. Termin „uczenie się” ma tu szersze znaczenie i obejmuje nie tylko umiejętności szkolne, ale wszelkie umiejętności związane z nabywaniem wiedzy. Dotyczy uczniów, w przypadku których trudności w uczeniu się występują zarówno w szkole, jak i poza nią i sprawiają, że są oni znacznie poniżej średniego poziomu (nie stosuje się go do dzieci, które mieszczą się w obrębie zróżnicowania wyznaczonego naturalnymi zdolnościami).
W diagnozowaniu posługujemy się kryterium statystycznym i klinicznym.
Kryterium statystyczne.
Poziom osiągnięć szkolnych w takich zakresach, jak czytanie, ortografia, arytmetyka można mierzyć przy pomocy wystandaryzowanych testów. Test wystandaryzowany to taki, który w jednakowy sposób mierzy u wielu dzieci normy (standardy) dla danego wieku. Pozwala to na porównanie osiągniętych przez badanego wyników z wynikami innych uczniów. Skala testu określa liczbowo poziom przeciętny. Wynik poniżej przeciętnej oznacza ”istotne opóźnienie”.
Badanie testowe pozwala na uzyskanie w krótkim czasie ilościowych danych o badanym, niezależnych od subiektywnych ocen osoby wykonującej badanie. Ocena rzetelności i trafności testów opiera się na obiektywnych i empirycznych procedurach. Test rzetelny, to test dostarczający możliwie dokładnego pomiaru. Test jest trafny, jeśli jego wynik umożliwia poprawne wnioskowanie. Pomimo wszystkich swych zalet test jest tylko narzędziem. Dostarcza pewnych informacji, ale nie stawia diagnozy, która jest sądem, oceną opartą na skomplikowanym rozumowaniu, uwzględniającym zarówno wyniki psychometryczne, jak i nie dające się sprowadzić do wymiernej postaci obserwacje, dane intuicyjne i dane zaczerpnięte z historii życia badanego. Znaczenia testów nie należy przeceniać, aczkolwiek stanowią cenny punkt odniesienia pozwalający badającemu na weryfikację stawianych przez niego hipotez.
Testy dla uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się dzielą się na trzy grupy:
testy inteligencji / zawierają wiele zadań, które mierzą inteligencję/,
testy osiągnięć szkolnych / określają poziom umiejętności, takich jak pisanie, czytanie czy zdolności matematyczne w porównaniu z rówieśnikami/,
testy specjalnych uzdolnień /to testy językowe, testy sprawności motorycznej i innych umiejętności, które odgrywają rolę przy uczeniu się np. percepcja wzrokowa, percepcja słuchowa, umiejętność rozróżniania dźwięków -słuch fonematyczny/.
Kryterium kliniczne
Niektórych umiejętności nie da się sklasyfikować w sposób ścisły, przy użyciu pewnych narzędzi badawczych. W takim przypadku podlegają one ocenie profesjonalistów z odpowiednim wykształceniem i doświadczeniem w zakresie oceny uzdolnień i zachowań uczniów ze znacznymi trudnościami w uczeniu się. Gdy stosuje się kryteria kliniczne niezbędna jest ocena uzdolnień i zachowań uczniów w różnych sytuacjach. Czasem wielu informacji dostarcza zadanie niewykonane, ponieważ istotne jest również, w jaki sposób uczeń podchodzi do problemu, nawet jeśli go nie rozwiąże. Można wówczas zaobserwować czy uczeń potrafi być wytrwały w wykonywaniu zadania, czy potrafi się skoncentrować.
Obie przedstawione metody diagnostyczne prowadzą do podejmowania arbitralnych decyzji dotyczących tego, czym jest istota trudności w uczeniu się. Interpretacja rezultatów pracy ucznia pomaga w zaproponowaniu odpowiedni form pomocy.
Trafność diagnozy - pojmowanej jako logiczny wniosek wieńczący serię badań zmierzających do lepszego zrozumienia zachowania ucznia - zależy od badań wykonywanych przez specjalistów. Uprawnieni do przeprowadzania badań testowych i diagnozy są wyłącznie psychologowie i pedagodzy na podstawie dyplomu ukończenia studiów magisterskich do wykonywania tych zawodów i stosujący bezpośrednio w praktyce bogaty zestaw metod.
Mówiąc o specyficznych problemach w uczeniu się należałoby dodawać przymiotnik „samoistne”, czyli takie, których przyczyn nie znamy. Diagnoza specyficznych trudności wyklucza istnienie innych niż samoistne przyczyn. Celem postępowania diagnostycznego w sprawach uczniów, u których mogą występować specyficzne trudności w uczeniu się jest:
wykluczenie innych niż specyficzne trudności w uczeniu się przyczyn niepowodzeń
w nauce czytania i pisania (wada wzroku, słuchu, upośledzenie umysłowe, problemy emocjonalne, zaniedbania środowiskowe - czynniki te powinny być wykluczone przez specjalistów wielu dyscyplin)
określenie obszarów trudności ucznia (nasilone trudności w czytaniu i pisaniu, błędy w pisowni, trudności w innych przedmiotach szkolnych np. w chemii, geografii, językach obcych itp. oraz w innych zakresach uczenia się)
zebranie danych o problemach rozwojowych dziecka (dane kliniczne)
stwierdzenie znacznych rozbieżności między możliwościami ucznia (ocena poziomu rozwoju poznawczego), a jego wynikami w uczeniu się.
Procedura diagnozowania i opiniowania w kierunku specyficznych trudności w uczeniu się obejmując podstawowe etapy i narzędzia diagnozy, stosowana jest elastycznie /tak co do kolejności czynności diagnostycznych, jak i doboru metod diagnozy/. Zastosowanie narzędzi diagnostycznych służy weryfikacji hipotez diagnosty. Procedura obejmuje:
wstępną orientację w problemie, zebranie dostępnych dokumentów /opinia szkoły, zeszyty i prace klasowe bieżące i z wcześniejszych lat nauki, dokumentacje z pracy terapeutycznej, ewentualną opinię z poprzednich badań/,
wywiad z rodzicami /wczesny rozwój, stan zdrowia, dane o sytuacji rodzinnej, stosunek rodziców do problemów w uczeniu się/,
rozmowę z uczniem /stosunek do problemów w uczeniu się, zainteresowania/,
badanie psychologiczne /ocena rozwoju poznawczego, percepcyjnego, funkcjonowania emocjonalno-społecznego badanie lateralizacji,/,
badanie pedagogiczne /ocena wytworów ucznia, ocena umiejętności arytmetycznych, ocena umiejętności czytania, ocena umiejętności pisania, sprawdziany stosowne
do wieku ucznia oraz inne metody przeznaczone do diagnozy specyficznych trudności w uczeniu się /,
w uzasadnionych przypadkach badanie logopedyczne,
opracowanie opinii.
Opinia poradni zawiera:
Oznaczenie poradni wydającej opinię;
Dane ucznia, którego dotyczy opinia, nazwę szkoły i oznaczenie klasy, do której uczęszcza;
Stanowisko poradni w sprawie, której dotyczy opinia wraz z uzasadnieniem;
Wskazanie odpowiedniej formy pomocy z uzasadnieniem (zgodnie z par.4 ust.5 rozporządzenia MENiS z dnia 11grudnia 2002r.w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno -pedagogicznych, w tym poradni specjalistycznych. - Dz.U. z 2003 r.Nr5,poz.46)
Ad 3.
Uzasadnienie rozpoznania specyficznych trudności w uczeniu się zawiera:
obszary niskich osiągnięć ucznia znacząco odbiegających od oczekiwanych /np. słaba technika czytania ,wolne tempo czytania, czytanie z wysiłkiem i bez zrozumienia, w pisaniu nasilone, typowe błędy itp./ przy poziomie rozwoju umysłowego w normie,
próby pomocy /terapia pedagogiczna, udokumentowana praca własna/ bez efektu.
Ad4.
Wskazanie odpowiedniej formy pomocy:
Jeśli opinia dotyczy warunków przystąpienia ucznia z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi lub ze specyficznymi trudnościami w uczeniu do egzaminu powinna zawierać rozpoznanie zaburzenia i wskazanie potrzeb ucznia /zgodnie z rozporządzeniem MENiS w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych/.
Diagnoza psychologiczno- pedagogiczna stanowi jeden z elementów działalności poradni przywiązujących duże znaczenie zarówno do rozpoznawania i terapii specyficznych trudności w uczeniu się, jak i do organizacji i przebiegu współpracy ze szkołami.
Bez względu na to, czy trudności są zawinione przez ucznia czy nie, potrzebuje on w porę zorganizowanej pomocy. Także, aby działania nauczycieli mogły być bardziej skuteczne, powinni mieć możliwość korzystania z porad. Stwarza to ogromne zapotrzebowanie na różnego rodzaju poradnictwo stanowiące istotny element pracy zatrudnionych w poradniach psychologów i pedagogów. Działania poradnicze mają charakter wieloaspektowy /szukanie przyczyn, stawianie trafnej diagnozy i opracowywanie linii postępowania terapeutycznego uwzględniającego interdyscyplinarne podejście/. Podstawę tak rozumianej pomocy stanowi bogata wiedza merytoryczna /konieczność posługiwania się dorobkiem wielu dyscyplin naukowych/, jak i wiedza metodologiczna odnosząca się do technik poznawania sytuacji wymagających porady, technik terapii i wyboru dróg rozwiązywania problemów będących przedmiotem porady.
Pomoc w rozwiązywaniu specyficznych trudności jest zagadnieniem złożonym i wymaga od osób podejmujących się tego zadania odpowiedniego przygotowania i doświadczenia. Dotyczy bowiem uczniów, u których syndrom specyficznych trudności w uczeniu się ujawniając się poprzez wiele rozmaitych objawów, oddziałuje nie tylko na naukę czytania, pisania ortografii, ale często i na inne dziedziny. Diagnozowani są uczniowie, którzy nie osiągają satysfakcji z nauki, a większość z nich doznała już niepowodzeń szkolnych. Podstawowym elementem poradnictwa jest porada /udzielanie komuś wskazówek, środek zaradczy/, która może być udzielana w czasie wielokrotnych kontaktów, a także może być zastosowana jako ostatnie wskazanie wynikające z postawionej diagnozy. Porada jest więc traktowana jako pomoc pedagogiczna, psychologiczna i psychoterapeutyczna.
Poprzez zorganizowaną współpracę poradnie psychologiczno - pedagogiczne zapewniają szkołom opiekę wieloaspektową:
opiekę merytoryczną,
diagnozę psychologiczno-pedagogiczną,
konsultację interdyscyplinarną /psycholog, pedagog, lekarz, logopeda, kinezjolog i inni/,
terapię dzieci i młodzieży o szczególnie nasilonych formach zaburzeń rozwojowych.
Przy tych założeniach programowych istotna rola poradni polega na wykrywaniu rodzajów zaburzeń wraz z komponentami negatywnymi i pozytywnymi oraz na znalezieniu właściwych kompensacji dla tych trudności /w tym prowadzenie uczniów wymagających specjalistycznej pomocy/.
W organizacji naszej pracy na uwagę zasługuje fakt, że zapewniamy szkołom opiekę ciągłą nad uczniami szkól podstawowych i ponadpodstawowych sprawowaną przez duet pracowniczy, psycholog i pedagog, specjalizujący się w diagnozowaniu i współpracujący ze sobą oraz z powierzonymi szkołami prze wiele lat. A zatem ta sama para pracowników ma pod opieką daną szkołę w ciągu paru lat, zna losy i sytuację szkolną diagnozowanych uczniów w dużej przestrzeni czasowej.
Zakres opieki ciągłej obejmuje:
pracę terenową /wygłaszanie pogadanek dla nauczycieli i rodziców, konferencje, lekcje wychowawcze i zawodoznawcze, konsultacje indywidualne, interwencje
i inne/,
badania sondażowe uczniów klas I prowadzone w połowie roku szkolnego
na terenie szkoły. Ich celem jest wstępne rozpoznanie potrzeb diagnostyczno-terapeutycznych wśród dzieci, które rozpoczęły naukę. Rezultaty badań zostają doręczone szkole w ujęciu tabelarycznym zawierającym wskazania do dalszego postępowania z dzieckiem np. wykonanie pełnego badania w poradni, skierowanie na zajęcia postdiagnostyczne.
diagnoza prowadzona w poradni /omówiona wyżej/
rozmowy i konsultacje.
Uzupełnienie opieki stanowią konsultacje zbiorowe organizowane w poradni np. dla pedagogów szkolnych.
Diagnoza pedagogiczna będąca procesem przetwarzania danych i procesem rozwiązywania problemu jest jednym z etapów badania psychologiczno-pedagogicznego w kierunku specyficznych trudności w uczeniu się. Istotne w niej jest utrzymanie ścisłego związku z naturalna aktywnością intelektualną ucznia, by nie powodować rozdźwięku pomiędzy tym co badamy i tym co wykonuje on w codziennej pracy podczas uczenia się. Test w diagnozie pedagogicznej jest jedną z metod. Zastosowanie mają też próby, które nie wymagają standaryzacji. Badanie pedagogiczne nie mając wyłącznie charakteru ilościowego bazuje na metodach dostarczających materiału do diagnozy opisowej informującej o sposobach funkcjonowania ucznia, a nie tylko o efektach jego pracy. Stanowi dobry punkt wyjścia do działań naprawczych. Wymaga doświadczenia i praktyki osoby badającej dla ustalenia istnienia znacznych opóźnień z nieznanych powodów. Obejmuje szereg czynności: badanie czytania/ dotyczy oceny o ile opóźnione jest czytanie/, badanie trudności ortograficznych /które są znacznymi niewytłumaczalnymi problemami z pisaniem, często powiązanymi z trudnościami w czytaniu lub mogą występować oddzielnie/, ustalenie istnienia zaburzeń pisania /dotyczy błędów fonetycznych, typu wzrokowego, słuchowego, zamiany, pominięcia, dodania, błędów ortograficznych i irracjonalnych/, badanie tempa pisania, kształtu i kierunku pisania liter oraz umiejętności arytmetycznych/ problemy z arytmetyką mogą dotyczyć wielu zakresów: rozróżniania cyfr, działań arytmetycznych, procesów selekcji, pamięci sekwencyjnej, organizacji sekwencji, ekspresji werbalnej w matematyce, abstrakcyjnych symboli, skojarzeń słuchowo-wzrokowych, grupowania, graficznej reprezentacji cyfr, interpretacji znaków arytmetycznych itp./. Diagnozowane są też rodzaje trudności językowych dotyczące ekspresji językowej, trudności w rozumieniu mowy oraz werbalnej dyspraksji. Inne dziedziny uczenia się wymagające obserwacji pedagogicznej dotyczą zaburzeń uwagi i trudności w działaniu sekwencyjnym. Badanie uzupełniamy konsultacją z psychologiem, dotyczącą interpretacji podtestów w badaniu inteligencji.