LEKI I ICH TOKSYCZNOŚĆ
Lek to każda subst. (w tym także narkotyk) niezależnie od pochodzenia (naturalnego lub synt.) a także roślina, która jeśli działania niepożądane wywołane przez nią nie przekraczają pozytywnych efektów przynoszonych przez ten środek, stosowana w pewnych sytuacjach i odpowiednio dobranych dawkach wobec organizmów żywych (ludzi, zwierząt) doprowadza zmienioną chorobowo czynność organizmu do stanu normalnego. Definicję leku podają również podstawowe akty prawne dotyczące farmacji. W Polsce takim aktem jest ustawa Prawo farmaceutyczne (ostatnia wersja z 6 września 2001 roku, Dz. z 2005 r. Nr 94, poz.787 [1]).
Leki dostępne w Polsce ujęte są w Urzędowym Wykazie Produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na Terytorium RP.
Leki uporządkowane są w klasyfikacji anatomiczno-terapeutyczno-chem. (ATC), umożliwiającej szybkie odszukanie właściwej subst.
Ze wzgl. na sposób przygotowania, dawki i mechanizm działania, leki można podzielić na alopatyczne i homeopatyczne. Leki alopatyczne to te, które działają przeciwnie do objawu, tzn. np: wysoką temp. zwalcza się subst., która obniża gorączkę. Leki alopatyczne leżą w obszarze zainteresowania farmakologii.
Leki homeopatyczne przygotowywane poprzez potencjalizację homeopatia działają na zasadzie "podobne zwalczać podobnym" tzn. np. wysoką temp. zwalcza się subst., która temp. podnosi (oczywiście w b. rozcieńczonej dawce). Należy dodać, że wielu lekarzy i farmaceutów nie uznaje tego podziału, nie uważając homeopatii za prawdziwą naukę, zaś leków homeopatycznych - za prawdziwe leki.
W żargonie lekarskim mówi się o lekach z wyboru, czyli najskuteczniejszych w danej sytuacji i lekach alternatywnych, które mogą być również użyte do leczenia, lecz nie cechuje ich tak duża skuteczność.
Barbiturany, albo barbituraty - potoczna nazwa poch. kw. barbiturowego, używanych na szeroką skalę w latach 50., 60. I 70. XX w. jako leki nasenne, znieczulające czy p/padaczkowe. Najbardziej znane są fenobarbital (Luminal - stosowany do dzisiaj), cyklobarbital (Fanodorm). W latach 70. XX w. były często nadużywane w celach odurzających.
Ze wzgl. na wady: wytwarzanie tolerancji, kumulację, potencjał uzależniający i toksyczność przy przedawkowaniu (szczeg. w połączeniu z alkoholem lub innymi lekami), w zdecydowanej większości barbiturany zostały wycofane z lekospisów w Polsce i większości krajów świata.
Leki pobudzające działają na ośrodkowy ukł. nerwowy wywierają działanie drgawko twórcze, mimo iż mają różną budowę chem. i różnorodny mechanizm działania
Leki działające na obwodowy ukł. nerwowy leki działające na obwodowy ukł. nerwowy mają szerokie zastosowanie jako środki zwiotczające podczas znieczuleń chirurgicznych, gdyż blokują przekaźnictwo nerwowo-mięśniowe. Używane są także w celu opanowania drgawek, ale ze wzgl. na to, że blokują także działanie m. oddechowych łatwo może dojść do niebezpiecznych zab. oddychania.
Lek p/bólowy to grupa różnych środków p/bólowych, które charakt. się działaniem na różnym poziomie przewodzenia danych bodźców bólowych.
Poziomy działania leków p/bólowych:
- od rec. bólowych oraz neuronów czuciowych
- synaps w rdzeniu kręgowym oraz we wzgórzu
- mózgu, czucie bólu
Można jeszcze tą grupę podzielić na narkotyczne i nie nienarkotyczne.
Lekami moczopędnymi, inaczej diuretykami lub też natriuretykami określa się grupę leków, których działanie polega na zwiększaniu diurezy, czyli wydalania moczu. W zdecydowanej większości mechanizm ich działania polega na zwiększaniu wydalania jonów sodowych (Na+) i następowym zwiększaniu wydalania wody.
Używki takie jak kofeina i alkohol także zwiększają wydalanie moczu. Kofeina przez zwiększenie przepływu krwi przez nerki, a co za tym idzie filtracji nerkowej, natomiast alkohol przez zahamowanie wydzielania hormonu antydiuretycznego.
W farmakoterapii leki moczopędne znajdują zastosowanie w leczeniu nadciśn., marskości wątroby, niewydolności krążenia, nerek i wielu innych chorób. Środki te łagodzą jeden z objawów tych chorób, tj. obrzęki, czyli nadmierne nagromadzenie wody i sodu w tkankach. Kiedy środki moczopędne pobudzają nerki do produkcji moczu, sód i woda przechodzą z krwi do moczu, a ich niedobór we krwi uzupełniany jest wydzieleniem ich z tkanek, co w efekcie likwiduje obrzęk. Niektóre diuretyki, takie jak acetazolamid, zmieniają odczyn moczu na bardziej zasadowy i pomagają w wydalaniu subst. takich jak aspiryna w przypadku przedawkowania/zatrucia.
Trzeba jednak zaznaczyć, że niektóre środki moczopędne, szczeg. tiazydy i diuretyki pętlowe, potrafią obniżać ciśn. niezależnie od swoich właściwości moczopędnych. Oznacza to, że obniżenie ciśn. krwi nie wynika jedynie ze zmniejszenia jej obj. spowodowanym wzmożoną produkcją moczu, ale następ. w wyniku innych procesów zachodzących przy niższych dawkach leku niż jest to potrzebne do wywołania efektu moczopędnego. Mając to na uwadze stworzono indapamid, charakt. się wyższą skutecznością w leczeniu nadciśn. (bez znacznej diurezy) niż większość innych diuretyków.
Leki nootropowe (ATC N06) - zróżnicowana pod wzgl. budowy chem. oraz mechanizmów działania grupa leków, których cechą wspólną jest stymulowanie przemiany materii ośrodkowego ukł. nerwowego, co ma dawać w efekcie aktywizację takich procesów psychicznych jak poziom świadomości, zjawiska pamięciowe. Leki nootropowe wolne są od działania typu amfetaminowego (wpływ euforyzujący, wzmagający apetyt). Do leków nootropowych należą: piracetam, centrofenoksyna, pirytynol. Wskazaniami do podawania leków nootropowych są zab. świadomości pochodzenia metabolicznego, zespoły organiczne, zatrucia, stany rekonwalescencji po przebytych urazach głowy lub stanach zapalnych ośrodkowego ukł. nerwowego, upośledzenie umysłowe.
Leki p/parkinsonowskie obejmują 2 grupy preparatów o zróżnicowanym mechanizmie działania.
Leki o działaniu antycholinergicznym do którego należą m.in.: benzatropina, etybenzatropina, dawniej stosowano też atropinę. Leki p/parkinsonowskie o działaniu antycholinergicznym przydatne są w leczeniu poneuroleptycznych zespołów Parkinsona. Grupa ta bywa też nadużywana do oszałamiania się.
Leki o działaniu dopaminergicznym podwyższają zaw. dopaminy w neuronach ukł. pozapiramidowego. Są one mało skuteczne lub nieskuteczne w zespołach Parkinsona, związanych ze stosowaniem neuroleptyków.
Leki p/tarczycowe (inna nazwa tyreostatyki) są to grupa leków o różnej budowie chem. i różnym mechanizmie działania, których wspólną cechą jest hamowanie syntezy i wydzielania tyroksyny i są używane w leczeniu nadczynności tarczycy.
W Polsce stosowane są następujące preparaty:
* Propylotiouracyl (nazwa handlowa Propycil)
* Tiamazol (nazwa handlowa Metizol)
* Methylotiouracyl (nazwa handlowa Methylthiouracil)
Leki cytostatyczne (p/nowotworowe) to grupa leków działających toksycznie na komórki nowotworowe. Niestety leki te uszkadzają także inne szybko dzielące się, zdrowe komórki (szpik, błonę śluzową, komórki włosów), stąd często nieprzyjemne objawy niepożądane jak: anemia, nudności i wymioty, łysienie). Jednak ciągle trwają badania kliniczne nad coraz to nowszymi cytostatykami, które działają bardziej swoiście i są mniej toksyczne od leków starszej generacji. Działanie cytostatyków może polegać na:
1. w przypadku leków alkilujących, podstawieniu atomu wodoru w DNA rodnikiem alkilowym, co powoduje alkilację DNA hamującą podział komórek oraz przyłączeniu rodnika alkilowego do atomu azotu w cząsteczce guaniny. Działanie niektórych leków alkilujących polega także dodatkowo na blokowaniu enzymów odpowiedzialnych za naprawę DNA (pochodne nitrozomocznika, np. karmustyna, lomustyna, fotemustyna), dakarbazyna działa dodatkowo jako antymetabolit purynowy. Leki alkilujące nie są swoiste dla fazy cyklu kom., ale najsilniej działają w fazie S. Do najgroźniejszych powikłań odległych w terapii tymi lekami należy możliwość wystąpienia wtórnych nowotworów. Często powodują także bezpłodność.
2. w przypadku inhibitorów mitozy, dochodzi do rozpadu mikrotubul (tak działają alkaloidy Vinca; winblastyna, winkrystyna i winorelbina) lub ich stabilizacji, jak w przypadku taksanów (paklitaksel, docetaksel). Inhibitory mitozy są fazowo specyficzne, działają w fazie M, taksany dodatkowo w fazie G2. Groźnym objawem ubocznym tej grupy leków jest ich neurotoksyczność, szczeg. w przypadku winkrystyny, a także toksyczne działanie na ukł. pokarmowy i oddechowy.
3. w przypadku inhibitorów topoizomerazy I i II, dochodzi do hamowania aktywności enzymów potrzebnych do dalszej replikacji DNA. Do tej grupy zalicza się: poch. kamptotecyny (irinotekan i topotekan), jako blokery I topoizomerazy oraz lignany (etopozyd i tenipozyd), jako blokery II topoizomerazy. Do najgroźniejszych powikłań należą wtórne białaczki, szczeg. w przypadku etopozydu i tenipozydu.
4. w przypadku antybiotyków o działaniu cytostatycznym, dochodzi bądź do stabilizacji DNA poprzez utworzenie niemożliwej do rozplecenia spirali (antracykliny), bądź do przecięcia nici DNA (bleomycyna), bądź również do efektu alkilującego (mitomycyna). Jest to więc grupa cytostatyków najmniej jednolita pod wzgl. działania na komórki nowotworu. Antybiotyki mają szerokie działanie p/nowotworowe. Do groźnych działań ubocznych należą: uszkodzenie m. sercowego (antracykliny), uszkodzenie płuc (bleomycyna).
5. w przypadku antymetabolitów dochodzi bądź do zahamowania reakcji enzymatycznych, które umożliwiają podział komórek nowotworowych (inhibitory tetrahydrogenazy folianowej; metotreksat, ralitreksed, pemetreksed), bądź wbudowania do struktury DNA jako fałszywy budulec, poprzez łudzące podobieństwo w budowie chem. do prawdziwego; tak działają antymetabolity pirymidynowe (cytarabina, gemcytabina) oraz purynowe (fludarabina, chlorodeoksyadenozyna). Antymetabolity mogą także działać poprzez zablokowanie wbudowania cząsteczki, niezbędnej do syntezy DNA, jak np. fluorouracyl. Najgroźniejszym objawem niepożądanym w przypadku antymetabolitów jest uszkodzenie szpiku (szczeg. nasilone w przypadku analogów purynowych). Wszystkie antymetabolity są swoiste dla fazy S cyklu kom. Do zalet leczenia antymetabolitami należy to, że za wyj. cytarabiny względnie rzadko wywołują silne dolegliwości ze strony p. pok.
Steroidy - org. zw. chem., lipidy, których wspólną cechą jest występowanie w ich cząsteczkach szkieletu węglowego w formie 4 sprzężonych pierścieni, czyli steranu (cyklopentanoperhydrofenantrenu).
W tkankach roślin i zwierząt, jak dotąd wykryto istnienie kilkuset różnych steroidów, które pełnią w ich organizmach rozmaite funkcje. W fizjologii i medycynie najważniejszymi steroidami są cholesterol i jego poch. oraz hormony steroidowe.
Leki sterydowe są często popularnie nazywane sterydami. Termin "sterydy" zmienia jednak znaczenie zależnie od kontekstu. W popularnym, medycznym znaczeniu termin ten oznacza zwykle leki sterydowe, które z chem. punktu widzenia są oparte na rozmaitych kortykosteroidach. W dopingu sportowym przez sterydy rozumie się natomiast grupę steroidów, które mają zdolność sterowania anabolizmem organizmu i które bardziej fachowo nazywa się sterydami anabolicznymi.
We wszystkich steroidach występ. podstawowy ukł. czterech sprzężonych pierścieni węglowych. W zależności od rodzaju steroidu szkielet ten może być w różny sposób rozbudowany o dodatkowe atomy węgla, tworząc np. ukł. estranu, androstanu, pregnanu, cholanu i cholestanu. Do układów tych mogą być przyłączone rozmaite grupy funkcyjne zmieniające w szerokim zakresie ich aktywność biol. I tak:
* steroidy poch. estranu to np. estradiol, estron stanowiące żeńskie hormony płciowe
* steroidy poch. androstanu to np. testosteron, androsteron stanowiące męskie hormony płciowe
* steroidy poch. pregnanu to np. aldosteron, kortekson, kortykosteron, kortyzon będące przedstawicielami hormonów kory nadnerczy oraz progesteron- hormon wydzielany m.in. w przebiegu cyklu miesiączkowego kobiety i w czasie ciąży
* steroidy poch. cholanu to np. kw. cholanowy i kw. cholowe - subst. obecne w żółci
* steroidy poch. cholestanu to np. cholesterol, stigmasterol, ergosterol.
Do najbardziej znanych grup steroidów zalicza się:
* sterole (np. cholesterol) - obecne we krwi i błonach kom.
* hormony płciowe - sterujące zachowaniami seksualnymi
* kortykosterydy - sterujące metabolizmem, równowagą elektrolityczną
* sterydy anaboliczne - stosowane w sporcie, zwłaszcza przez kulturystów do sztucznego podnoszenia sprawności organizmu
* prohormony - które są prekursorami właściwych hormonów i są stosowane przez kulturystów jako dodatki do tzw. suplementów.
1