• Leki i ich toksyczność

Lek to każda substancja (w tym także narkotyk) niezależnie od pochodzenia (naturalnego lub syntetycznego) a także roślina, która jeśli działania niepożądane wywołane przez nią nie przekraczają pozytywnych efektów przynoszonych przez ten środek, stosowana w pewnych sytuacjach i odpowiednio dobranych dawkach wobec organizmów żywych (ludzi, zwierząt) doprowadza zmienioną chorobowo czynność organizmu do stanu normalnego. Definicję leku podają również podstawowe akty prawne dotyczące farmacji. W Polsce takim aktem jest ustawa Prawo farmaceutyczne (ostatnia wersja z 6 września 2001 roku, Dz. z 2005 r. Nr 94, poz.787 [1]).

Leki dostępne w Polsce ujęte są w Urzędowym Wykazie Produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na Terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Leki uporządkowane są w klasyfikacji anatomiczno-terapeutyczno-chemicznej (ATC), umożliwiającej szybkie odszukanie właściwej substancji.

Ze względu na sposób przygotowania, dawki i mechanizm działania, leki można podzielić na alopatyczne i homeopatyczne. Leki alopatyczne to te, które działają przeciwnie do objawu, tzn. Np: wysoką temperaturę zwalcza się substancją, która obniża gorączkę. Leki alopatyczne leżą w obszarze zainteresowania farmakologii.

Leki homeopatyczne przygotowywane poprzez potencjalizację homeopatia działają na zasadzie "podobne zwalczać podobnym" tzn. Np. wysoką temperaturę zwalcza się substancją, która temperaturę podnosi (oczywiście w bardzo rozcieńczonej dawce). Należy dodać, że wielu lekarzy i farmaceutów nie uznaje tego podziału, nie uważając homeopatii za prawdziwą naukę, zaś leków homeopatycznych - za prawdziwe leki.

W żargonie lekarskim mówi się o lekach z wyboru, czyli najskuteczniejszych w danej sytuacji i lekach alternatywnych, które mogą być również użyte do leczenia, lecz nie cechuje ich tak duża skuteczność.

Barbiturany, albo barbituraty - potoczna nazwa pochodnych kwasu barbiturowego, używanych na szeroką skalę w latach 50., 60. I 70. XX wieku jako leki nasenne, znieczulające czy przeciwpadaczkowe. Najbardziej znane są fenobarbital (Luminal - stosowany do dzisiaj), cyklobarbital (Fanodorm). W latach 70. XX wieku były często nadużywane w celach odurzających.

Ze względu na wady: wytwarzanie tolerancji, kumulację, potencjał uzależniający i toksyczność przy przedawkowaniu (szczególnie w połączeniu z alkoholem lub innymi lekami), w zdecydowanej większości barbiturany zostały wycofane z lekospisów w Polsce i większości krajów świata.

Leki pobudzające działają na ośrodkowy układ nerwowy wywierają działanie drgawko twórcze, mimo iż maja różną budowę chemiczną i różnorodny mechanizm działania

Leki działające na obwodowy układ nerwowy leki działające na obwodowy układ nerwowy mają szerokie zastosowanie jako środki zwiotczające podczas znieczuleń chirurgicznych, gdyż blokują przekaźnictwo nerwowo-mięśniowe. Używane są także w celu opanowania drgawek, ale ze względu na to, że blokują także działanie mięśni oddechowych łatwo może dojść do niebezpiecznych zaburzeń oddychania.

Lek przeciwbólowy to grupa różnych środków przeciwbólowych, które charakteryzują się działaniem na różnym poziomie przewodzenia danych bodźców bólowych.

Poziomy działania leków przeciwbólowych:

- od receptorów bólowych oraz neuronów czuciowych

- synaps w rdzeniu kręgowym oraz we wzgórzu

- mózgu, czucie bólu

Można jeszcze tą grupę podzielić na narkotyczne i nie nienarkotyczne.

Lekami moczopędnymi, inaczej diuretykami lub też natriuretykami określa się grupę leków, których działanie polega na zwiększaniu diurezy, czyli wydalania moczu. W zdecydowanej większości mechanizm ich działania polega na zwiększaniu wydalania jonów sodowych (Na+) i następowym zwiększaniu wydalania wody.

Używki takie jak kofeina i alkohol także zwiększają wydalanie moczu. Kofeina przez zwiększenie przepływu krwi przez nerki, a co za tym idzie filtracji nerkowej, natomiast alkohol przez zahamowanie wydzielania hormonu antydiuretycznego.

W farmakoterapii leki moczopędne znajdują zastosowanie w leczeniu nadciśnienia, marskości wątroby, niewydolności krążenia, nerek i wielu innych chorób. Środki te łagodzą jeden z objawów tych chorób, tj. obrzęki, czyli nadmierne nagromadzenie wody i sodu w tkankach. Kiedy środki moczopędne pobudzają nerki do produkcji moczu, sód i woda przechodzą z krwi do moczu, a ich niedobór we krwi uzupełniany jest wydzieleniem ich z tkanek, co w efekcie likwiduje obrzęk. Niektóre diuretyki, takie jak acetazolamid, zmieniają odczyn moczu na bardziej zasadowy i pomagają w wydalaniu substancji takich jak aspiryna w przypadku przedawkowania/zatrucia.

Trzeba jednak zaznaczyć, że niektóre środki moczopędne, szczególnie tiazydy i diuretyki pętlowe, potrafią obniżać ciśnienie niezależnie od swoich właściwości moczopędnych. Oznacza to, że obniżenie ciśnienia krwi nie wynika jedynie ze zmniejszenia jej objętości spowodowanym wzmożoną produkcją moczu, ale następuje w wyniku innych procesów zachodzących przy niższych dawkach leku niż jest to potrzebne do wywołania efektu moczopędnego. Mając to na uwadze stworzono indapamid, charakteryzujący się wyższą skutecznością w leczeniu nadciśnienia (bez znacznej diurezy) niż większość innych diuretyków.

Leki nootropowe (ATC N06) - zróżnicowana pod względem budowy chemicznej oraz mechanizmów działania grupa leków, których cechą wspólną jest stymulowanie przemiany materii ośrodkowego układu nerwowego, co ma dawać w efekcie aktywizację takich procesów psychicznych jak poziom świadomości, zjawiska pamięciowe. Leki nootropowe wolne są od działania typu amfetaminowego (wpływ euforyzujący, wzmagający apetyt). Do leków nootropowych należą: piracetam, centrofenoksyna, pirytynol. Wskazaniami do podawania leków nootropowych są zaburzenia świadomości pochodzenia metabolicznego, zespoły organiczne, zatrucia, stany rekonwalescencji po przebytych urazach głowy lub stanach zapalnych ośrodkowego układu nerwowego, upośledzenie umysłowe.

Leki przeciwparkinsonowskie obejmują dwie grupy preparatów o zróżnicowanym mechanizmie działania.

Leki o działaniu antycholinergicznym do którego należą m.in.: benzatropina, etybenzatropina, dawniej stosowano też atropinę. Leki przeciw parkinsonowskie o działaniu antycholinergicznym przydatne są w leczeniu poneuroleptycznych zespołów Parkinsona. Grupa ta bywa też nadużywana do oszałamiania się.

Leki o działaniu dopaminergicznym podwyższają zawartość dopaminy w neuronach układu pozapiramidowego. Są one mało skuteczne lub nieskuteczne w zespołach Parkinsona, związanych ze stosowaniem neuroleptyków.

Leki przeciwtarczycowe (inna nazwa tyreostatyki) są to grupa leków o różnej budowie chemicznej i różnym mechaniźmie działania, których wspólną cechą jest hamowanie syntezy i wydzielania tyroksyny i są używane w leczeniu nadczynności tarczycy.

W Polsce stosowane są następujące preparaty:

* Propylotiouracyl (nazwa handlowa Propycil)

* Tiamazol (nazwa handlowa Metizol)

* Methylotiouracyl (nazwa handlowa Methylthiouracil)

Leki cytostatyczne (przeciwnowotworowe) to grupa leków działających toksycznie na komórki nowotworowe. Niestety leki te uszkadzają także inne szybko dzielące się, zdrowe komórki (szpik, błonę śluzową, komórki włosów), stąd często nieprzyjemne objawy niepożądane jak: anemia, nudności i wymioty, łysienie). Jednak ciągle trwają badania kliniczne nad coraz to nowszymi cytostatykami, które działają bardziej swoiście i są mniej toksyczne od leków starszej generacji. Działanie cytostatyków może polegać na:

1. w przypadku leków alkilujących, podstawieniu atomu wodoru w DNA rodnikiem alkilowym, co powoduje alkilację DNA hamującą podział komórek oraz przyłączeniu rodnika alkilowego do atomu azotu w cząsteczce guaniny. Działanie niektórych leków alkilujących polega także dodatkowo na blokowaniu enzymów odpowiedzialnych za naprawę DNA (pochodne nitrozomocznika, np. karmustyna, lomustyna, fotemustyna), dakarbazyna działa dodatkowo jako antymetabolit purynowy. Leki alkilujące nie są swoiste dla fazy cyklu komórkowego, ale najsilniej działają w fazie S. Do najgroźniejszych powikłań odległych w terapii tymi lekami należy możliwość wystąpienia wtórnych nowotworów. Często powodują także bezpłodność.

2. w przypadku inhibitorów mitozy, dochodzi do rozpadu mikrotubul (tak działają alkaloidy Vinca; winblastyna, winkrystyna i winorelbina) lub ich stabilizacji, jak w przypadku taksanów (paklitaksel, docetaksel). Inhibitory mitozy są fazowo specyficzne, działają w fazie M, taksany dodatkowo w fazie G2. Groźnym objawem ubocznym tej grupy leków jest ich neurotoksyczność, szczególnie w przypadku winkrystyny, a także toksyczne działanie na układ pokarmowy i oddechowy.

3. w przypadku inhibitorów topoizomerazy I i II, dochodzi do hamowania aktywności enzymów potrzebnych do dalszej replikacji DNA. Do tej grupy zalicza się: pochodne kamptotecyny (irinotekan i topotekan), jako blokery I topoizomerazy oraz lignany (etopozyd i tenipozyd), jako blokery II topoizomerazy. Do najgroźniejszych powikłań należą wtórne białaczki, szczególnie w przypadku etopozydu i tenipozydu.

4. w przypadku antybiotyków o działaniu cytostatycznym, dochodzi bądź do stabilizacji DNA poprzez utworzenie niemożliwej do rozplecenia spirali (antracykliny), bądź do przecięcia nici DNA (bleomycyna), bądź również do efektu alkilującego (mitomycyna). Jest to więc grupa cytostatyków najmniej jednolita pod względem działania na komórki nowotworu. Antybiotyki mają szerokie działanie przeciwnowotworowe. Do groźnych działań ubocznych należą: uszkodzenie mięśnia sercowego (antracykliny), uszkodzenie płuc (bleomycyna).

5. w przypadku antymetabolitów dochodzi bądź do zahamowania reakcji enzymatycznych, które umożliwiają podział komórek nowotworowych (inhibitory tetrahydrogenazy folianowej; metotreksat, ralitreksed, pemetreksed), bądź wbudowania do struktury DNA jako fałszywy budulec, poprzez łudzące podobieństwo w budowie chemicznej do prawdziwego; tak działają antymetabolity pirymidynowe (cytarabina, gemcytabina) oraz purynowe (fludarabina, chlorodeoksyadenozyna). Antymetabolity mogą także działać poprzez zablokowanie wbudowania cząsteczki, niezbędnej do syntezy DNA, jak np. fluorouracyl. Najgroźniejszym objawem niepożądanym w przypadku antymetabolitów jest uszkodzenie szpiku (szczególnie nasilone w przypadku analogów purynowych). Wszystkie antymetabolity są swoiste dla fazy S cyklu komórkowego. Do zalet leczenia antymetabolitami należy to, że za wyjątkiem cytarabiny względnie rzadko wywołują silne dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego.

Steroidy - organiczne związki chemiczne, lipidy, których wspólną cechą jest występowanie w ich cząsteczkach szkieletu węglowego w formie czterech sprzężonych pierścieni, czyli steranu (cyklopentanoperhydrofenantrenu).

W tkankach roślin i zwierząt, jak dotąd wykryto istnienie kilkuset różnych steroidów, które pełnią w ich organizmach rozmaite funkcje. W fizjologii i medycynie najważniejszymi steroidami są cholesterol i jego pochodne oraz hormony steroidowe.

Leki sterydowe są często popularnie nazywane sterydami. Termin "sterydy" zmienia jednak znaczenie zależnie od kontekstu. W popularnym, medycznym znaczeniu termin ten oznacza zwykle leki sterydowe, które z chemicznego punktu widzenia są oparte na rozmaitych kortykosteroidach. W dopingu sportowym przez sterydy rozumie się natomiast grupę steroidów, które mają zdolność sterowania anabolizmem organizmu i które bardziej fachowo nazywa się sterydami anabolicznymi.

We wszystkich steroidach występuje podstawowy układ czterech sprzężonych pierścieni węglowych. W zależności od rodzaju steroidu szkielet ten może być w różny sposób rozbudowany o dodatkowe atomy węgla, tworząc np. układ estranu, androstanu, pregnanu, cholanu i cholestanu. Do układów tych mogą być przyłączone rozmaite grupy funkcyjne zmieniające w szerokim zakresie ich aktywność biologiczną. I tak:

* steroidy pochodne estranu to np. estradiol, estron stanowiące żeńskie hormony płciowe

* steroidy pochodne androstanu to np. testosteron, androsteron stanowiące męskie hormony płciowe

* steroidy pochodne pregnanu to np. aldosteron, kortekson, kortykosteron, kortyzon będące przedstawicielami hormonów kory nadnerczy oraz progesteron- hormon wydzielany m.in. w przebiegu cyklu miesiączkowego kobiety i w czasie ciąży

* steroidy pochodne cholanu to np. kwas cholanowy i kwasy cholowe - substancje obecne w żółci

* steroidy pochodne cholestanu to np. cholesterol, stigmasterol, ergosterol.

Do najbardziej znanych grup steroidów zalicza się:

* sterole (np. cholesterol) - obecne we krwi i błonach komórkowych

* hormony płciowe - sterujące zachowaniami seksualnymi

* kortykosterydy - sterujące metabolizmem, równowagą elektrolityczną

* sterydy anaboliczne - stosowane w sporcie, zwłaszcza przez kulturystów do sztucznego podnoszenia sprawności organizmu

* prohormony - które są prekursorami właściwych hormonów i są stosowane przez kulturystów jako dodatki do tzw. suplementów.

---