Polityka konkurencji należy do głównych i najwcześniej uzgodnionych polityk wspólnotowych. Zasadność i konieczność jej prowadzenia wiąże się bezpośrednio z jednym z głównych celów Wspólnot Europejskich jakim było stworzenie wspólnego rynku państw członkowskich. Polityka konkurencji ma dać gwarancje, że bariery zniesione w handlu wewnętrznym, w ramach jednolitego rynku, nie zostaną zastąpione innymi działaniami ze strony przedsiębiorstw lub rządów, prowadzącymi do zniekształcenia konkurencji. Polityka konkurencji ma na uwadze przede wszystkim interes konsumentów i stara się o zapewnienie im łatwego dostępu do dóbr i usług oferowanych na jednolitym rynku po maksymalnie zbliżonych cenach. Równocześnie, poprzez stworzenie warunków do skutecznego funkcjonowania wolnej konkurencji, wpływa ona korzystnie na konkurencyjność unijnych przedsiębiorstw na rynku światowym.
Wspólnotowe reguły konkurencji odnoszą się wszelkiego rodzaju przedsiębiorstw zarówno prywatnych, jak i publicznych działających na jednolitym rynku. Prawo konkurencji obejmuje zasadniczo wszystkie dziedziny gospodarki. Jego zastosowanie zostało traktatowo zostało ograniczone tylko w przypadku rolnictwa, gdzie polityka konkurencji jest podporządkowana celom Wspólnej polityki Rolnej.
Do najważniejszych przepisów dotyczących przedsiębiorstwa należą:
- Ogólny zakaz karteli
- Zakaz nadużywania pozycji dominującej
- Kontrola Koncentracji
Ogólny zakaz karteli
Kartele definiowane są jako zachowania antykonkurencyjne wynikające ze zmowy między dwoma bądź większą liczbą przedsiębiorstw. Artykuł 81 Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej jako niezgodne z zasadami Wspólnego Rynku wymienia m.in.:
Bezpośrednie lub pośrednie ustalenie cen zakupu lub sprzedaży albo innych warunków transakcji;
Ograniczenie lub kontrolowanie produkcji, rynków, rozwoju technicznego lub inwestowania;
Podział rynków lub źródeł zaopatrzenia;
Stosowanie różnych warunków do podobnych transakcji z różnymi kontrahentami i przez to stworzenie dla nich niekorzystnych warunków konkurencji;
Uzależnianie zawarcia kontraktów od przyjęcia przez partnerów handlowych warunków, które ze względu na swój charakter lub zwyczaje handlowe nie ma ją nic wspólnego z przedmiotem kontraktów.
Kartele mogą działać na podstawie umowy zawartej między przedsiębiorstwami. Umowami w rozumieniu art. 81 ww. traktatu są nie tylko pisemne kontrakty, ale również mniej formalne formy współpracy, nawet tzw. Gentelman's agreements. Dlatego dla organów antymonopolowych rozstrzygające jest istnienie wspólnej intencji przedsiębiorstw, w ramach krajowego porządku prawnego. Ograniczenie konkurencji przez dwa lub więcej przedsiębiorstw może również następować poprzez stosowanie uzgodnionych praktyk. Definiuje się je najczęściej jako formę współpracy polegającej na tym, że przedsiębiorstwa bez zawarcia odpowiedniej umowy świadomie podejmują działania zmierzające do ograniczenia konkurencji. W świetle tej definicji za istotę takich działań uważa się zatem fakt wzajemnego porozumiewania się przedsiębiorstw w celu naruszenia konkurencji na danym rynku i zmniejszania ryzyka gospodarczego. Koordynacja działań może nastąpić również za pośrednictwem osób trzecich. Ciężar udowodnienia stosowania uzgodnionych praktyk spoczywa na Komisji, a w obliczu braku jakichkolwiek pisemnych dokumentów jest to zadanie trudne, wymagające dogłębnej analizy ekonomicznej zachowań badanych przedsiębiorstw. Za jeden z najbardziej odpowiednich wskaźników tego, że przedsiębiorstwa są w zmowie, uznaje się ich podobne zachowanie na rynku. Nie musi ono jednak zawsze oznaczać zmowy między przedsiębiorstwami, gdyż np. w przypadku oligopolu podobne zachowanie może być wynikiem logicznego zachowania rynkowego. Aby to jednoznacznie stwierdzić, trzeba przeprowadzić ekonomiczną analizę danego rynku.
Współpraca między przedsiębiorstwami jest niezgodna z art.. 81, ust 1 Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej, jeżeli wywiera wpływ na handel między państwami członkowskimi, bez względu na to, czy zmniejszy się, czy zwiększy obrót towarami. Dla ułatwienia interpretacji i stosowania tego zapisu Europejski Trybunał Sprawiedliwości sformułował zasadę de minimis, która implikuje, że wpływ na handel musi być znaczny. Podstawowym problemem jest jednak określenie, kiedy umowa lub uzgodnienie praktyki mają znaczny wpływ na handel, a kiedy nie. Zgodnie z Obwieszczeniem Komisji w sprawie porozumień o mniejszym znaczeniu (de minimis) z 2001 roku., art. 81 nie ma zastosowania wtedy, gdy łączny udział w rynku wszystkich przedsiębiorstw biorących udział w zmowie nie przekracza 10% w przypadku konkurentów i 15% w przypadku przedsiębiorstw nie będących konkurentami.
Istotnym Warunkiem zastosowania omawianego zakazu jest również to, iż celem bądź skutkiem umowy, decyzji albo uzgodnionych praktyk musi być ograniczenie lub zniekształcenie konkurencji na Wspólnym Rynku, przy czym wpływ ten powinien być znaczny, w rozumieniu kryteriów zawartych w obwieszczeniu Komisji dotyczącym zasady de minimis. Wynika z tego, iż wystarczy, aby umowa czy uzgodnione praktyki miały antykonkurencyjny cel - niezależnie od wpływu jaki mogą wywrzeć na konkurencję na Wspólnym Rynku - by zostały uznane za niezgodne z art. 81 ust. 1. W większości orzeczeń Europejski Trybunał Sprawiedliwości bada jednak zarówno cel, jak i skutki działań. Dzieje się tak prawdopodobnie głównie dlatego, że miara rzeczywistego ograniczenia konkurencji jest ważna dla ustalenia wysokości ewentualnej grzywny pieniężnej.
Ustęp 3 art. 81 traktatu pozwala na wyłączenie umowy ograniczającej konkurencję z zakazu wynikającego z ustępu 1 tego artykułu, jeżeli przynosi ona pozytywne skutki. Artykuł 81 ust. 1 podaje cztery warunki, które umowa musi łącznie spełnić, by nie obejmował jej zakaz praktyk monopolistycznych.
Pierwszym z warunków jest przyczynianie się do wzrostu produkcji lub dystrybucji produktów albo pozytywny wpływ na postęp techniczny lub gospodarczy, a drugim - stosowny udział konsumentów w zyskach wynikających z kartelu, przy czym zarówno pojęcie konsumentów, jak i pojęcie zysku (wszelkie korzyści, które z dużym prawdopodobieństwem mogą uzyskać konsumenci w związku z ograniczeniem konkurencji przez kartel) są zazwyczaj rozumiane bardzo szeroko
Kolejne warunki to brak niepotrzebnych restrykcji w umowie oraz nieeliminowanie przez nią konkurencji na rynku danego produktu. Pierwszy z nich jest wynikiem ważnej zasady wspólnotowego porządku prawnego - reguły proporcjonalności, która w tym przypadku oznacza, iż dozwolone mogą być tylko te, klauzule ograniczające konkurencję, które są całkowicie niezbędne do osiągnięcia omówionych wyżej korzyści gospodarczych. Drugi warunek wymaga z kolei zdefiniowania rynku właściwego oraz określenia przypuszczalnego udziału w rynku zainteresowanych przedsiębiorstw. Wyłączenie umowy z zakazu praktyk monopolistycznych nie jest bowiem możliwe, jeżeli skutkiem tego wyłączenia byłoby ograniczenie konkurencji w zdecydowanie większej części rynku. Z praktyki Komisji Europejskiej wynika, iż udziały rynkowe od 20 do 30% nie budzą zasadniczo zastrzeżeń, udziały przekraczające 50% są traktowane jako krytyczne, natomiast udziały sięgające 70-80% stanowią poważna przeszkodę w zastosowaniu zwolnienia danego kartelu z zakazu zawartego w art. 81 ust.1.
Zakaz nadużywania pozycji dominującej
Artykuł 82 Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej zawiera z kolei zakaz nadużywania pozycji dominującej na rynku. Stwierdzenie takiego nadużycia wymaga dwustopniowej analizy: po pierwsze, należy ustalić, czy dane przedsiębiorstwa ma rzeczywiście pozycję dominująca, a po drugie - ocenić, czy jej nadużywa. Pamiętać przy tym należy, iż zakazane jest nie samo posiadanie pozycji dominującej przez przedsiębiorstwo, lecz jej nadużywanie.
Ocena, czy dane przedsiębiorstwo ma pozycję dominującą, wymaga określenia rynku, na którym przedsiębiorstwo to funkcjonuje, nazywanego najczęściej rynkiem właściwym (relevant market), a następnie ustalenia, jaką pozycję zajmuje ono na taj zdefiniowanym rynku.
Rynek określa się biorąc pod uwagę zarówno jego wymiar asortymentowy, jak i wymiar terytorialny. Właściwy rynek produktu w wymiarze asortymentowym definiuje się jako obejmujący wszystkie te produkty i/lub usługi, które zdaniem konsumenta są substytutami lub mogą być stosowane wymiennie ze względu na ich charakterystykę, ceny i zastosowanie. W przypadku terytorialnego określenia rynku chodzi o stwierdzenie, jakie przedsiębiorstwa rzeczywiście konkurują na podstawowym rynku zbytu z przedsiębiorstwem, którego dominująca pozycja na rynku jest przedmiotem badania. Chodzi tu o geograficzne wyodrębnienie obszaru, na który produkt jest sprzedawany i kupowany i na którym panują na tyle zbliżone warunki konkurencji, iż możliwa jest ocena skutków posiadanej przez przedsiębiorstwo siły rynkowej.
Traktat rzymski nie określił, co należy rozumieć przez pojęcie pozycji dominującej, m.in. dlatego, iż jego twórcy chcieli pozostawić organom Wspólnoty swobodę dostosowywania zakazu nadużywania pozycji dominującej do dynamicznie rozwijającej się gospodarki. Europejski Trybunał Sprawiedliwości definiuje pozycję dominującą jako silną pozycję ekonomiczną, która umożliwia przedsiębiorstwu zablokowanie skutecznej konkurencji na rynku właściwym dzięki realizacji własnej, niezależnej strategii w stosunku do partnerów rynkowych. Za decydującą przesłankę posiadania pozycji dominującej przez przedsiębiorstwo można zatem uznać jego zdolność do niepoddawania się presji konkurencyjnej i do opracowania odpowiedniej strategii rynkowej, a dzięki temu do wywierania wpływu na warunki konkurencji w taki sposób, aby odpowiadało to wyłącznie jego własnym interesom, nie zaś interesom jego kontrahentów czy konkurentów. Z jednej strony dominujące przedsiębiorstwo jest więc w stanie oddziaływać na warunki konkurencji, a z drugiej - nie uwzględniać w istotnej mierze działań konkurentów.
Posiadanie pozycji dominującej przez przedsiębiorstwo można rozpoznać i oceniać na podstawie wielu czynników. Podstawowym kryterium oceny we wspólnotowym prawie konkurencji jest jednak udział rynkowy. Zakłada się, iż niewielkie udziały w rynku (poniżej 25%) zasadniczo wykluczają stwierdzenie pozycji dominującej. Udziały rzędu 25-40% uzasadniają stwierdzenie pozycji dominującej jedynie w połączeniu z innymi czynnikami. Udział w rynku właściwym przekraczający 40% na ogół jest podstawą do stwierdzenia pozycji dominującej, zwłaszcza w połączeniu z innymi czynnikami, natomiast w przypadku jeszcze większych udziałów rynkowych (powyżej 50%) stwierdza się obecnie z reguły, bez uprzedniego badania, istnienie pozycji dominującej. Istotne jest przy tym, aby pozycja dominująca nie miała charakteru przejściowego, czyli żeby nie była efektem klęski żywiołowej lub nagłej zmiany mody.
Poza udziałem rynkowym, w ocenie, czy dane przedsiębiorstwa ma pozycje dominującą, ważna rolę odgrywają również inne czynniki, do których należą: siła i liczba jego konkurentów, wielkość badanego przedsiębiorstwa, czy szeroko rozumiane bariery wejścia na dany rynek. O posiadaniu przez przedsiębiorstwo pozycji dominującej może ponadto śwadczyc to, że zajmuje ono pozycje lidera cenowego, posiada cenne prawa wyłącznie (w tym patenty) lub inne przywileje prawne, wysoka jakośc i renomę produktów, dysponuje ponadprzeciętnymi zasobami ekonomicznymi, szczególnymi informacjami i zdolnościami, znaczną przewagę techniczną czy też pierwszorzędną siecią dystrybucji.
Jak już wspomniano, Traktat o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej nie zabrania funkcjonowania na Wspólnym Rynku przedsiębiorstwom posiadającym pozycję dominującą, zabrania tylko jej nadużywania. Podobnie jak zdefiniowanie pozycji dominującej, niezwykle trudnym zadaniem okazało się też zdefiniowanie pojęcia nadużywania pozycji dominującej. W celu zapewnienia możliwie szerokiej interpretacji tego pojęcia oraz dostosowywania go di potrzeb stale rozwijającej się gospodarki w treści art. 82 traktatu zawarto cztery typowe przykłady nadużywania swej pozycji przez przedsiębiorstwa dominującej na rynku:
Bezpośrednie lub pośrednie narzucenie nieuczciwych cen zakupu lub sprzedaży albo innych nieuczciwych warunków handlu;
Ograniczenie produkcji, rynku lub postępu technicznego na szkodę konsumentów;
Stosowanie niejednakowych warunków do podobnych transakcji z rożnymi stronami i stawianie ich przez to w niekorzystnej sytuacji;
Uzależnienie zawarcia umów od przyjęcia przez strony dodatkowych zobowiązań, które ze względu na charakter lub zwyczaje handlowe nie mają żadnego związku z przedmiotem umów;
Przykłady te nie wyczerpują wszystkich możliwości nadużyć w omawianym zakresie. Stworzenie katalogu takich nadużyć byłoby całkowicie niemożliwe ze względu na ogromną inwencję przedsiębiorstw w tym zakresie. Przedstawione przykłady koncentrują się na działaniach firmy dominującej na szkodę kontrahentów, tymczasem obecnie punkt ciężkości przesuwa się raczej w kierunku konkurencji wyłączającej, tzn. czynów eliminujących konkurencję oraz działających na szkodę konsumentów. Do takich działań należy np. agresywne zaniżanie cen i utrzymywanie ich przez pewien czas na niskim poziomie w celu wyeliminowania konkurencji z rynku.
Warunek zakazu nadużywania pozycji dominującej polegający na wpływie na handel między państwami członkowskimi jest z reguły podobnie interpretowany do analogicznego warunku zawartego w art. 81. Chodzi tu m.in. o to, by nie doprowadzić do sytuacji, w której dominujące przedsiębiorstwo ogranicza dostęp do któregokolwiek rynku krajowego i przyczynia się tym samym do podziału Wspólnego Rynku. W niektórych przypadkach nadużywanie pozycji dominującej tylko w jednym państwie członkowskim może zostać uznane za wpływające na handel wewnątrzwspólnotowy, mianowicie wtedy, gdy powoduje ono zmianę struktury Wspólnego rynku.
Art. 82, w przeciwieństwie do art. 81, nie przewiduje wyjątków, tzn. sytuacji, w których nadużycie pozycji dominującej może być dozwolone. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości można jednak zauważyć kształtowanie się zasady obiektywnego usprawiedliwienia, polegającej na tym, że zachowanie przedsiębiorstwa, które ma cechy nadużycia pozycji dominującej, może zostać uznane za nie będące nadużyciem, jeżeli da się je wytłumaczyć innymi czynnikami niż chęć osłabienia czy eliminacji konkurencji lub wykorzystania konsumentów.
Kontrola Koncentracji
Przez wiele lat trwała dyskusja na temat, czy art. 81 i 82 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską dają bezpośrednia podstawę do kontrolowania zjawiska fuzji i przejęć. Ostatecznie uznano, iż konieczne jest wydanie osobnego rozporządzenia. Obecnie podstawą do takiej kontroli obejmującej obszar Wspólnego Rynku, jest Rozporządzenie w sprawie kontroli fuzji przedsiębiorstw, które weszło w życie 1 maja 2004 r. Celem kontroli jest niedopuszczenie do połączeń przedsiębiorstw, które mogłyby zakłócić warunki konkurencji na Wspólnym Rynku poprzez powstanie lub wzmocnienie pozycji dominującej przedsiębiorstw. Można więc powiedzieć, że rozporządzenie to stanowi uzupełnienie art. 82, gdyż dotyczy procesu powstawania i wzrostu pozycji dominującej przedsiębiorstw.
Art. , ust. 1A rozporządzenia definiuje fuzję jako koncentrację wynikającą z połączenia dwóch lub więcej niezależnych od siebie wcześniej przedsiębiorstw lub ich części. Łączenie się w wyniku przejęcia (inkorporacji) oznacza przeniesienie całego majątku - zarówno po stronie pasywów, jak i po stronie aktywów - jednej lub kilku spółek w drodze ich rozwiązania bez likwidacji na inną spółkę, natomiast łączenie się w wyniku utworzenia nowego przedsiębiorstwa (tzw. fuzja właściwa) oznacza, że majątek przenoszony jest na nowo tworzona spółkę. Artykuł 3, ust. 1b rozporządzenia podkreśla, iż koncentracja może również wynikać z przejęcia kontroli przez jeden podmiot gospodarczy nad drugim - w następstwie umowy lub w inny sposób - w wyniku bezpośredniego lub pośredniego przejęcia kontroli nad całością lub częściami jednego lub kilku przedsiębiorstw. Przejęcie kontroli oznacza uzyskanie możliwości wywierania wpływu na działalność organów przedsiębiorstwa.
Wspólnotowe prawo konkurencji ma zastosowanie do fuzji i przejęć, które mają tzw. wymiar wspólnotowy. Jest on wyznaczony przez następujące wartości progowe:
Wszystkie uczestniczące w połączeniu przedsiębiorstwa osiągają globalną wielkość rocznej sprzedaży w wysokości ponad 5 mld euro;
Co najmniej dwa przedsiębiorstwa uczestniczące w połączeniu osiągają wielkość rocznej sprzedaży na obszarze Wspólnoty w wysokości przekraczającej 250 mln euro;
Żadne z przedsiębiorstw uczestniczących w połączeniu nie realizuje więcej niż 2/3 całkowitej wielkości sprzedaży na obszarze Wspólnoty na jednym i tym samym rynku państwa członkowskiego.
Za niezgodne z zasadami Wspólnego Rynku uznaję się (art. 2, ust. 3 i 4) tylko połączenia przedsiębiorstw prowadzące do powstania lub wzmocnienia pozycji dominującej, która mogłaby w znaczny sposób zakłócić konkurencję na Wspólnym Rynku lub istotnej jego części. Przy ocenie zgodności fuzji z zasadami Wspólnego Rynku należy uwzględnić szereg kryteriów odnoszących się do rynku i zasobów, przy czym istotą jest tu wyodrębnienie rynku właściwego i określenie stopnia jego zdominowania. Przy ocenie powstawania lub wzmocnienia pozycji dominującej na rynku największe znaczenie ma wspólny udział rynkowy łączących się przedsiębiorstw, w związku z czym określenie wymiaru asortymentowego i geograficznego rynku właściwego decyduje niejednokrotnie o wyniku całego postępowania.
Udział badanych przedsiębiorstw w rynku nie jest jednak jedynym i decydującym kryterium oceny pozycji dominującej. W zależności bowiem do pozostałych, wymienionych niżej, czynników nawet 60- czy 80-procentowy udział w rynku nie musi oznaczać pozycji dominującej. Z kolei o dominującej pozycji mogą świadczyć już 40-60-procentowe udziały w rynku w przypadku gdy np. przewaga nad innymi konkurentami jest znaczna. Jeżeli jednak konkurencja na rynku jest ożywiona to zgodnie ze wspólnotowym prawe konkurencji nie ma podstaw do stwierdzenia pozycji dominującej. Można więc powiedzieć, że kwestie, czy badana koncentracja przyczyni się do powstania lub wzrostu pozycji dominującej na rynku, należy rozstrzygnąć na podstawie analizy całokształtu okoliczności, ze szczególnym uwzględnieniem następujących kryteriów (art. 2 rozporządzenia):
Siła ekonomiczna i finansowa łączących się przedsiębiorstw (i jej wielkość w porównaniu z konkurentami);
Alternatywne możliwości dla odbiorców i użytkowników, ich dostęp do dostawców i rynków;
Prawne lub jakiekolwiek bariery wejścia, trendy po stronie podaży i popytu danych dóbr i usług.
Lista ta nie jest oczywiście wyczerpująca. Ponadto jak wspomniano, z art. 2 ust. 3 i 4 rozporządzenia wynika, że połączenie jest wówczas niezgodne z zasadami Wspólnego Rynku, gdy powoduje powstanie lub zwiększenia pozycji dominującej. Dominująca pozycja rynkowa, która nie jest efektem fuzji lub nie została dzięki niej wzmocniona, jest z punktu widzenia unijnego prawa konkurencji nieistotna.
6