Rodzina kształtuje osobowość dziecka
Aspiracje są czynnikiem silnie i długofalowo oddziałującym na zachowania człowieka, współdecydującym o jego planach życiowych, bliższych i dalszych zamierzeniach. Jednym z najważniejszych etapów realizacji planów życiowych człowieka jest wykształcenie. Ono bowiem wyznacza jego miejsce w życiu, przyszłość, określa hierarchię najbardziej pożądanych wartości, podnosi prestiż społeczny jednostki w środowisku. Istotną rolę w wyborze drogi życiowej dziecka odgrywają rodzice. To oni w decydującym stopniu wpływają na wybór szkół. W swych planach często odzwierciedlają własne, być może niespełnione marzenia.
Przynależność społeczna rodziców, ich wykształcenie, pochodzenie i tradycje rodzinne, styl życia członków rodziny tworzą zespół cech, które oddziałują na aspiracje edukacyjne rodzin. Warunki rodzinne stanowią podstawowe źródło doświadczeń, jakie zdobywa dziecko w pierwszych latach rozwoju. Zdaniem Z. Kwiecińskiego (1990) funkcjonuje zatem swoiste koło "kulturowej reprodukcji" wykształcenia i ukryty silny konflikt międzywarstwowy, w którym szanse awansu dzieci najmniej wykształconych rodziców są znacznie ograniczone.
Rodzina odgrywa więc bardzo istotną rolę w kształtowaniu motywacyjnych i osobowościowych właściwości dziecka. Liczne badania (M. Bartosiak-Tomusiak 1996; H. Cudak 1995, 1998) wykazują, że obraz własnej osoby i samoocena jednostki kształtują się w istotnym stopniu w wyniku uogólniania doświadczeń uzyskiwanych w życiu rodzinnym. W wychowaniu rodzinnym, zamierzonym i niezamierzonym, następuje również przekazywanie wartości i kształtowanie postaw dziecka wobec życia (M. Ścisłowicz 1994).
Tak więc rodzina poprzez kształtowanie osobowości i systemu wartości dziecka w znacznym stopniu decyduje o jego dążeniach życiowych, preferowanych wzorach sukcesu życiowego. Ważną rolę w kształtowaniu szans zdobycia wiedzy i odpowiedniego przebiegu nauki szkolnej dzieci odgrywają aspiracje edukacyjne. Aspiracje mogą być rozpatrywane jako efekt oddziaływań zewnętrznych bądź też jako wynik procesów dokonujących się w psychice jednostki (T. Lewowicki 1987).
Badania naukowców (T. Lewowicki 1987, M. Ścisłowicz 1994, R. Pawłowska 1998) dowodzą, że w trudnych warunkach aspiracje pozostają niejako utajnione, natomiast w warunkach sprzyjających są ujawniane silniej. Jednocześnie stwierdzono, że zmienność aspiracji jest większa u dzieci niż u młodzieży lub u dorosłych.
Metodologiczne podstawy badań
Przedmiotem badań były aspiracje edukacyjne rodziców w odniesieniu do ich dzieci rozpoczynających naukę szkolną. Wyniki badań mogą się przyczynić do szerszego spojrzenia na wychowanie i kształcenie jako na zjawisko społeczne. Dostarczą też informacji o czynnikach wyznaczających aspiracje edukacyjne rodziców. Problemy badawcze dotyczące niniejszej pracy sformułowano w postaci następujących pytań:
Czy wykształcenie rodziców wpływa na aspiracje dotyczące kształcenia ich dzieci?
Czy status ekonomiczny rodziny wpływa na aspiracje rodziców względem swoich dzieci?
Czy stan zdrowia dziecka wpływa na poziom aspiracji edukacyjnych rodziców uczniów klas pierwszych?
Czy kolejność urodzenia dzieci w rodzinie ma wpływ na ich edukację?
Czy czynnikiem różnicującym aspiracje badanych rodziców jest płeć dzieci?
Jakie są preferencje rodziców co do wyboru zawodu przez ich dziecko?
W przedstawionych badaniach zastosowano zróżnicowane metody, techniki i narzędzia badawcze z równoczesnym wykorzystaniem informacji o uczniach i rodzicach pochodzących z różnych źródeł (od nauczycieli, rodziców analizy dokumentacji uczniów). W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego oraz wzajemnie się uzupełniające techniki i narzędzia badawcze (kwestionariusze ankiety dla rodziców i kwestionariusze wywiadu dla nauczycieli).
Badaniami objęto 58 rodziców uczniów szkół podstawowych w Warszawie i w Radomiu oraz 17 nauczycieli. Przeprowadzono je w roku szkolnym 1998/1999. W badanej próbie przeważały rodziny pełne (92%). W badanych rodzinach najliczniejsze były rodziny czteroosobowe (48%) oraz rodziny pięcioosobowe (28%). Najmniej liczną grupę stanowili rodzice z czworgiem (7%) oraz pięciorgiem dzieci (5%). Wiek badanych rodziców wynosił od 24 do 35 lat. Największa grupa badanych rodziców znajdowała się w przedziale wiekowym 31-35 lat (67%).
Kolejną cechą, na podstawie której charakteryzowano badanych rodziców, było ich wykształcenie. Liczne badania wykazały, że wykształcenie ma zasadniczy wpływ na kształtowanie się postaw, dążeń edukacyjnych
i kulturowych. Wpływa także na tworzenie określonych wzorów stylu życia. Wykształcenie ma istotny wpływ na możliwości zaspokojenia potrzeb intelektualnych, emocjonalnych i społecznych dzieci.
W przeprowadzonych badaniach najliczniejszą grupę (zarówno wśród ojców, jak i matek) stanowili rodzice mający wykształcenie średnie (52%). Drugą mniej liczną grupę stanowili ojcowie z wykształceniem zawodowym (32%) i matki z wykształceniem wyższym (30%). Najmniej liczną grupę stanowili ojcowie z wykształceniem wyższym (16%) i matki z wykształceniem zawodowym (18%).
Analiza wyników badań i wnioski
Analizując zebrane dane empiryczne, można stwierdzić, że poziom aspiracji edukacyjnych rodziców wobec ich dzieci jest bardzo wysoki. Większość badanych rodziców pragnie, aby ich dzieci zdobyły wyższe wykształcenie (61%). Ankietowani rodzice chcą, aby ich dzieci w przyszłości osiągnęły wyższy status społeczno-zawodowy. Zawody najczęściej preferowane przez rodziców dla swoich dzieci to: lekarz (42%), prawnik (26%), dziennikarz (10%), ekonomista (5%), informatyk (4%), psycholog (3%), nauczyciel (2%). Najmniej preferowane (po jednej odpowiedzi) były takie zawody, jak: farmaceuta, geolog, policjant, kierowca, kucharz.
Spośród badanych rodziców 16% deklaruje chęć ukończenia przez ich dziecko tylko szkoły średniej, 8% preferuje szkołę pomaturalną, natomiast aż 76% szkołę wyższą.
Na podstawie badań stwierdzono, że liczba dzieci w rodzinie wpływa na poziom aspiracji edukacyjnych rodziców. Niskie aspiracje deklarowali najczęściej rodzice z trojgiem i więcej dzieci (10%). W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono zależność między poziomem aspiracji a średnim miesięcznym dochodem rodziny. Im większy dochód w rodzinie, tym większe aspiracje rodziców. Kolejność urodzenia dziecka determinuje aspiracje edukacyjne rodziców, które maleją w zależności od liczby dzieci. Im więcej dzieci, tym niższe aspiracje edukacyjne.
Kolejnym czynnikiem wpływającym na aspiracje rodziców jest stan zdrowia dziecka. Niskie aspiracje stwierdzono u rodziców oceniających stan zdrowia dziecka jako "raczej zły" (8%) i przeciętny (12%). Natomiast rodzice aspirujący do wyższego wykształcenia dla swoich dzieci oceniają stan zdrowia dziecka jako dobry (68%).
Badania wykazały również, że im wyższe wykształcenie mają badani rodzice i im wyższą zajmują pozycję zawodową, tym wyższe są zwykle ich aspiracje edukacyjne w stosunku do dzieci. Istnieje też wówczas duże prawdopodobieństwo ukształtowania się u dzieci wysokich aspiracji edukacyjnych. Wykształcenie rodziców wpływa bowiem na kształtowanie się postaw wobec nauki. Często jest uznawane za istotne uwarunkowanie indywidualnych powodzeń i niepowodzeń szkolnych dzieci i młodzieży. Niski poziom aspiracji deklarowali rodzice z wykształceniem średnim (9%) i zawodowym (6%). Wysoki poziom aspiracji deklarowali rodzice z wykształceniem średnim (47%), wyższym (38%), a z zawodowym tylko 10%.
Reasumując przestawione wyniki badań, można sformułować następujące wnioski:
Wykształcenie rodziców wpływa na aspiracje dotyczące kształcenia ich dzieci. Wyższym aspiracjom towarzyszy wyższe wykształcenie rodziców.
Status ekonomiczny rodziny wpływa na aspiracje rodziców dotyczące kształcenia ich dzieci. Wyższym aspiracjom towarzyszy wyższy status ekonomiczny.
Stan zdrowia dziecka wpływa na poziom aspiracji rodziców dotyczących edukacji ich dzieci. Wyższym aspiracjom towarzyszy dobry stan zdrowia dziecka.
Kolejność urodzenia dziecka determinuje aspiracje edukacyjne, które maleją w zależności od liczby dzieci w rodzinie. Im więcej dzieci, tym niższe aspiracje kształceniowe.
Większość rodziców chciałaby dla swojego dziecka zawodu cieszącego się dużym prestiżem społecznym (lekarz, prawnik, dziennikarz).
Bernadeta Szczupał