Temat: Rozwój i kształcenie mowy dziecka, (temat nr 3).

Ogólne prawidłowości rozwoju mowy dzieci w młodszym wieku szkolnym.

Ustne wypowiedzi uczniów występują prawie na każdej lekcji. Ćwiczenia w mówieniu mają takie cele jak: rozwijanie myślenia uczniów, poznawanie otaczającej rzeczywistości, kształtowanie wychowawczo pożądanych postaw, przyswojenie norm języka literackiego, zrozumienie różnych dziedzin wiedzy, budzenie i rozwijanie zdolności intelektualnych.

Rozwój możliwości intelektualnych poprzez ćwiczenia w mówieniu polega na pobudzaniu i kształtowaniu wyobraźni, spostrzegawczości, zdolności odróżniania i określania faktów oraz rozwijania zainteresowań poznawanymi treściami.

Szkolne ćwiczenia w mówieniu kształtują u dziecka normy panujące w dziedzinie mowy, wzbogacają słownik, pozwalają przyswoić określone struktury składniowe języka dorosłych oraz powiązania elementów wypowiedzi monologowej.

Poprzez ćwiczenia w mówieniu planujemy i realizujemy systematyczną pracę nad:

- treścią wypowiedzi ucznia

- logiką powiązań między poszczególnymi wątkami wypowiedzi

- świadomym i przemyślanym doborem słów oraz ich formą i kształtowaniem wyrazistości wypowiedzi;

W procesie lekcyjnym mówienie spełnia trzy role:

1) stanowi wstęp - przygotowanie do dalszej pracy czytania, pisania

2) może być ćwiczeniem głównym, podstawowym w lekcji

3) może stanowić jej zakończenie, podsumowanie pracy.

Analizy materiału czytanego są pierwszym sprawdzianem umiejętności posługiwania się wprowadzonym słownictwem, zwrotami frazeologicznymi, materiałem ortograficzno - gramatycznym.

W poznawaniu rzeczywistości uczniowie stosują słowa w celu przeprowadzenia analizy, porównania, wyjaśnienia, opisu itp.

Słowo służy do formułowania, wyrażania i przekazywania myśli powstałych w toku poznawania otaczającego świata poprzez jego bezpośrednią obserwację. Należy stale pamiętać o doskonaleniu mowy uczniów, niepoprawne wypowiedzi należy natychmiast korygować. Formy wypowiedzi uczniów powinny być zbliżone do stylu wypowiedzi pisemnych zwłaszcza w konstrukcji składniowej.

Mówienie oparte na wzorach języka dorosłych

Wyrobienie techniki posługiwania się mową, odbywa się w formie:

1) wypowiedzi samorzutnej;

2) dłuższej swobodnej wypowiedzi dzieci;

3) rozmowy nauczyciela z dziećmi;

4) pogadanki na temat obserwacji obrazu, filmu.

W pedagogice rozróżniamy różne rodzaje wypowiedzi. W wypowiedzi swobodnej (nieograniczonej tematycznie) dzieci mówią, o czym chcą z własnej chęci, pobudzone przeżytymi wydarzeniami, emocjami. Nie są naprowadzone na treść i formę wypowiedzi przez nauczyciela. Wypowiedź swobodna może być ograniczona tematycznie - wtedy temat wskazuje nauczyciel; a wypowiedź koordynuje tylko w koniecznych wypadkach. Ćwiczenie w mówieniu tego rodzaju wypowiedzi wzbudza aktywność myślową uczniów, zaprawia w posługiwaniu się językiem ogólnym, przyzwyczaja do poprawnego formułowania i wyrażania zdań. Uczeń ukaże związki i zależności między poszczególnymi elementami treści, np. stosunki czasowe, przestrzenne lub uzasadni swoją wypowiedź. Tematykę swobodnych wypowiedz czerpiemy z bezpośrednich przeżyć dzieci (lektury, filmu, obrazu).

Ćwiczenia w mowie w formie rozmowy nie dają uczniom okazji do dłuższej wypowiedzi. Nauczyciel kieruje tokiem rozmowy i podtrzymuje ją odpowiednimi pytaniami. Ważne by rozmowa toczyła się nie tylko między nauczycielem i uczniem, lecz i między uczniami. Nauczyciel winien wymagać dokładności w konstruowaniu zdań, nie dopuszczać do powstawania luk między nimi, formułowania zdań złożonych i zwracać uwagę na akcent logiczny w zdaniu. Mowa nauczyciela powinna stanowić wzór dla uczniów, np. przez opowiadanie bajek.

Ćwiczenia w mówieniu kształtujące umiejętność logicznego myślenia

W ćwiczeniach w mówieniu ważna jest treściwa, logiczna, ścisła i konsekwentna wypowiedź nauczyciela, chodzi o ukierunkowanie i pobudzenie uczniów do myślenia. Wyrazista mowa nauczyciela ma kształtować u dzieci śmiałość i pewność własnej mowy, wyrażania życzeń, zamiarów czy uczuć.

Powiązanie obserwacji i bezpośredniego doświadczenia uczniów z materiałem audiowizualnym i czytanym jest ważnym środkiem rozwoju myślenia i mowy uczniów. Ukierunkowana obserwacja przedmiotów i zjawisk wpływa na określenie ich cech, różnic i podobieństw, uogólnień i wniosków.

Organizujemy taki system ćwiczeń, poprzez który zapoznajemy uczniów z nowymi pojęciami, utrwalamy i pogłębiamy już znane, stosujemy różnego rodzaju uogólnienia. Ćwiczenia powinny zmuszać uczniów do wnikliwej analizy tekstu, przeprowadzenia szeregu operacji logicznych (porównania, zestawienia, wyciągania wniosków). Racjonalnego kontynuowania podanego wątku poprzez uzupełnianie brakującego fragmentu środkowego, komponowanie początku lub zakończenia.

Ćwiczenia w mowie oparte na wzorach literackich

Ćwiczenia będą miały na celu przyswojenie uczniom wzorów wypowiadania się - przyswajania określonych środków stylistycznych, zwrotów retorycznych, porównań, przenośni, powtórzeń, poprawnego szyku wyrazów. Chodzi o to by wypowiedź ustna nabierała cech języka literackiego, była ścisła, wyrazista i obrazowa.

Ćwiczenia w mówieniu są związane z czytaniem wyrazistym, ćwiczeniem pamięci dla utrwalenia konstrukcji poszczególnych zdań, towarzyszy im rzeczowa analiza tekstu i odpowiednia jego dźwiękowa interpretacja. Dialog doskonale nadaje się do ćwiczenia w mówieniu - jest ciekawy, zawiera różnej długości zdania, nawet złożone, co wypowiedziom nadaje wiele ekspresji.

Przy odtworzeniu rozmowy problem polega na tym, aby uczniowie wniknęli w treść i sens wypowiedzi, poprawnie stosowali akcenty logiczne, aby rozmowy odtwarzały charakter wypowiadających je osób. Uczniowie po przez pamięciowe opanowanie tekstów literackich przyswajają sobie słownictwo i struktury składniowe, a przekształcając tekst rozumieją potrzebę zmiany formy wyrazu by relacja odnosiła się do danej osoby.

Mówienie przygotowujące do wypowiedzi pisemnej

Zasadnicza różnica między językiem mówionym a pisanym polega na budowie zdań. Wypowiedź ustna dziecka nie zawiera zdań wykończonych, spójnych, wyraźnie gramatycznie uformowanych, brak odpowiednich spójników, zaimków względnych, zdania są ze sobą luźno powiązane często rozdzielone i rozbite. Natomiast zasadniczą cechą języka pisanego jest ścisłość i logiczność, zespolona w całość z określonym szykiem logicznym. Zdanie jest wyraźnie określone i ma wyraźną budowę.

W procesie nauczania należy wyróżnić dwa rodzaje ćwiczeń w mówieniu.

Jedne ukierunkowane na rozwijanie i doskonalenie mowy ustnej, drugie ukierunkowane na przygotowanie uczniów do określonej wypowiedzi pisemnej. Wypracowanie powinno być wykonane przez ucznia samodzielnie, ale temat musi być przez nauczyciela określony i przerobiony. Budowa wypracowania, zasady i wskazówki powinny być uczniowi uświadomione. Stosujemy ćwiczenia słownikowe i redakcyjne z uwzględnieniem treści i formy opierając się na analizach tekstów literackich. Pod kierunkiem nauczyciela uczniowie poszukują najlepszych sformułowań do wyrażania swoich myśli, zawierania ich w zdania pojedyncze lub złożone i wiążąc zdania w ciągi logiczne. Wypowiedź ma być w określonej formie z zastosowaniem odpowiedniego słownictwa, wyrażeń frazeologicznych i określonych struktur gramatycznych.

Temat „ustnego wypracowania” ma wiązać się z aktualnymi zainteresowaniami i doświadczeniami uczniów. Dzieci proponują treść i formę wątków czy zdań. Następuje rzeczowa i formalna analiza, uzupełnienie, skracanie, dobieranie odpowiednich sformułowań, ustalenie kolejności poszczególnych wątków i powiązań między nimi.

Błędy w mówieniu

Wypowiadanie się rozpatrywane jest pod kątem komunikatywności, znajomości słownictwa oraz norm systemu językowego. Odchylenia od tych norm uznaje się jako błędy mowy. Poprawność struktury składniowej określana jest jako:

- umiejętność budowy zdania komunikatywnego, czyli zamykania myśli w granicach zdania,

- poprawność gramatyczną zdania,

- umiejętność zamykania myśli w obrębie całości wypowiedzi.

Błędy językowe występujące w mowie uczniów podzielono na dwie zasadnicze grupy: błędy formalno - składniowe, wynikające z naruszenia ściśle określonej normy bądź zniekształcenia schematu systemowego oraz błędy kompozycyjno - składniowe w obrębie całości wypowiedzi.

Błędy formalno - składniowe

• W zdaniu pojedynczym, błędy te to: błędny szyk wyrazów, rozpoczynanie lub kończenie zdania w niewłaściwym miejscu wypowiadanych myśli, oderwanie od poprzedniego, niedokończenie zdania. Nazywamy je ogólnie jako niewłaściwa konstrukcja zdań. Do błędów zaliczamy też: niewłaściwe formy gramatyczne, wtręty i anakoluty rozbijające tok składniowy, niewłaściwie użyty spójnik, zaimek, przysłówek oraz brak ważnego składnika w zdaniu.

PRZYKŁADY:

*błędny szyk wyrazów

A tam taka dziewczynka skacze na skakance młodsza

Się dziewczynka przewróciła

*rozpoczynanie lub kończenie zdania w niewłaściwym miejscu

Opowiem o moim koledze jak stał w kącie

Ona się chciała kąpać a jej mamusia nie dała

*niedokończenie zdania

Gdy pobiegłam do dziewczynki

Kiedy Jurek przyniósł mi kawałek

*niewłaściwe formy gramatyczne

Do klasy przyszło cztery dzieci

Edek i Bolek biegły do kina

*wtręty i anakoluty (zwroty opóźniające) - tuszowanie pauz przez powtórzenia lub zwroty treściowo puste. Anakoluty to wykolejenia składniowe, czyli początek zdania nie zgadza się z resztą. Powstaje najczęściej wtedy, gdy mówiącemu w trakcie wypowiedzi „zaświta nowa myśl”.

Pewnego dnia poszliśmy z mamą na --- nad - no --- na plażę

Wtem książe zachciało mu się pić

*niewłaściwie użyty spójnik, zaimek, przysłówek

Ja opowiem przygodę na kolonii - źle zastosowany przyimek „na” zamiast „z” czyni zdanie dwuznacznym

Byli raz taka babcia i ten stary dziadek - zbędny zaimek „ten”

*brak ważnego składnika w zdaniu

Ma niebieskie oczy i z plastiku

Mnie najbardziej się wyścig kolarski

• W zdaniu złożonym jednokrotnie, to błędy w wyrażaniu związków między członami zdań brak wyraźnego związku, błędne zastosowanie konstrukcji podrzędnej, rozpoczynanie lub kończenie zdania w niewłaściwym miejscu, błędna kolejność składników w zdaniu). Za błędy uznano również niewłaściwe formy gramatyczne, wtręty i anakoluty, błędne użycie spójników, przysłówków, zaimków, brak ważnego składnika w zdaniu.

PRZYKŁADY:

*brak związku między członami zdania

A dalej się działo go puściła już

I zaczęli i stanęli na postój w jednej wsi - niedokończony człon pierwszy jest powodem braku związku między nim a następnym

*błędne zastosowanie współrzędności lub podrzędności

Był taki chłopiec i chciał mieć psa - należałoby tu zastosować konstrukcję podrzędną za pomocą zaimka „który” zamiast spójnika „i”

*rozpoczynanie i kończenie zdania w niewłaściwym miejscu

I pięć pudełek tego makaronu wysypał aż wreszcie cały kocioł - nagła kadencja głosu, spadek tonu oraz urwanie myśli spowodowały niedokończenie zdania

*błędna kolejność składników zdania

Sobie przypomniałem że to jest pewno żbik

*niewłaściwe formy gramatyczne

Kolarze jeździły dookoła Polski i kolarze były z Polski

*wtręty i anakoluty

A ten jeden taki mały chłopiec krzyczał bo na rower rower na niego najechał

*błędne użycie spójników, zaimków, przysłówków

Chłopiec gdyż ponieważ chciał iść do domu i potem poszedł

*brak ważnego składnika w zdaniu

A ten chłopiec owiną nogę i poszedł z nią do domu - brak odpowiedzi na pytanie „komu?”

• W zdaniu złożonym wielokrotnie za błędne uznano niewłaściwą konstrukcję takiego zdania, a więc niewłaściwy szyk składników w zdaniu, niewłaściwy szyk członów w zdaniu, błędne wyrażenie związków między członami, wprowadzenie pozornej podrzędności, rozpoczynanie zdania w niewłaściwym miejscu. Również niepoprawne formy gramatyczne, wkręty i anakoluty, błędne użycie spójników, zaimków, przysłówków, brak ważnego składnika w zdaniu.

PRZYKŁADY:

*niewłaściwy szyk składników

I płynął z drugiej strony taki patyk ostry i zrobił dziurę w materacu i się zniszczył

- niewłaściwa kolejność składników zdania i brak wyrazu „materac” powoduje dwuznaczność: co się zniszczyło - materac czy patyk

*niewłaściwy szyk członów

Gałęzie zmokły bo on chciał zrobić stertę i zapalić ogień zmokły nie miał czym rozpalić

- poprawnie: On chciał zrobić stertę i zapalić ogień ale gałęzie zmokły więc nie miał czym rozpalić

*błędne wyrażenie związków między członami

Już miałem pół łubianki grzybów i oglądnąłem się babci nie zauważyłem

- poprawnie: Gdy miałem pół łubianki grzybów to obejrzałem się i/ale babcie nie zauważyłem

*brak wyraźnego związku między członami

I później było ten przyszedł do domu i ten i było już się spełniło

*wprowadzenie pozornej podrzędności

Jak byli takie chłopcy niegrzeczni i taka jedna pani siedziała na ławce czytała książkę

*rozpoczynanie lub kończenie zdania w niewłaściwym miejscu

My mieliśmy taką przygodę że jak byliśmy na spacerze jak szliśmy koło takiej koło takiego dużego jeziora

*niewłaściwe formy gramatyczne

A na drugim obrazku widzę jak dziewczynka się przewróciła i te chłopcy stanęły

*wtręty i anakoluty

Potem przyszedł taki potwór z taką taki na dwóch łapach i też brał ludzi w zęby i ich gryzł

*błędne użycie spójników, zaimków, przysłówków

Bardzo się bałam i wreszcie zobaczyłam babcię a cioci jeszcze nie zauważyłam

- błędny spójnik „i” zamiast „aż”, błędny spójnik „a” zamiast „ale”

*brak ważnego składnika

A tutaj jest jak już zrobił jej opatrunek i ją prowadzi do domu

Błędy kompozycyjno - składniowe

Za błędne uznano:

• ujmowanie wypowiedzi w formę potoku zdaniowego

• brak proporcjonalnego ukształtowania treści

• monotonię strukturalną

• łączenie zdań bez logicznego związku

• nadużywanie zdań ze spójnikami, zaimkami, przysłówkami

Cała Polska Czyta Dzieciom - społeczna akcja reklamowa, rozpoczęta w czerwcu 2001 przez Fundację ABCXXI, mająca na celu rozpropagowanie czytelnictwa wśród małych dzieci i ich rodziców i polegająca głównie na finansowaniu nadawania spotów reklamowych w mediach.

Kampania CPCD zachęca rodziców, wychowawców i innych dorosłych, do codziennego, co najmniej 20-minutowego czytania dzieciom. Fundacja przypomniała jednocześnie o potrzebie kontrolowania ilości i jakości programów telewizyjnych oraz gier komputerowych, które w życiu przeciętnego współczesnego dziecka zajmują więcej czasu niż szkoła.

Kampania rozpoczęła się w czerwcu 2001 reklamowym spotem nadawanym w TVP, w którym wystąpił Krzysztof Błaszczyk. Humorystyczna scena, w której dziecko podchodzi do oglądającego telewizję ojca i pyta: "Tato, a czy ty umiesz czytać", odniosła zamierzony skutek i do CPCD zaczęli się przyłączać ludzie świata artystycznego, politycznego i naukowego.

Do ogłoszonych przez Fundację ABCXXI programów: "Czytające Szkoły" oraz "Czytające Przedszkola" przystąpiły 1434 szkoły i 1373 przedszkoli. Placówki, które wprowadziły codzienne głośne czytanie dzieciom obserwują m.in. wzrost zrozumienia tekstów i poleceń, poprawę koncentracji, łatwość wypowiedzi ustnych i pisemnych, wzrost motywacji do nauki i chęci do współpracy, powstawanie więzi pomiędzy uczniami oraz pomiędzy uczniami i czytającym nauczycielem, wzrost czytelnictwa wśród dzieci oraz spadek ilości aspołecznych zachowań.

Badania naukowe potwierdziły, że głośne czytanie dziecku:

- buduje mocną więź między dorosłym i dzieckiem

- zapewnia emocjonalny rozwój dziecka

- rozwija język, pamięć i wyobraźnię

- uczy myślenia, poprawia koncentrację

- wzmacnia poczucie własnej wartości dziecka

- poszerza wiedzę ogólną

- ułatwia naukę, pomaga odnieść sukces w szkole

- zapobiega uzależnieniu od telewizji i komputerów

- chroni przed zagrożeniami ze strony masowej kultury

- kształtuje nawyk czytania i zdobywania wiedzy na całe życie

Dlatego CZYTAJ DZIECKU 20 MINUT DZIENNIE, CODZIENNIE!

Ważnym zadaniem rodziców podczas kształcenia mowy u dziecka jest rozmawianie, czytanie bajek, opowiadanie, ponieważ poprzez takie sytuacje wprowadzamy wiele nowych słów do "słownika" dziecka. Dlatego starajmy się codziennie czytać dziecku na dobranoc, pamiętajmy o znanym haśle niegdyś pisanym z tyłu na książeczkach "POCZYTAJ MI MAMO".

Bibliografia:

1. Maria Bober - Pełzowska, „Rozwijanie mowy uczniów klas niższych”,

2. Halina Baczyńska, „Metodyka języka polskiego w klasach 1-3 szkoły podstawowej”,

3. http://pl.wikipedia.org/Cała_Polska_czyta_dzieciom.

1

---