RODZINA I OSOBOWOŚĆ

CZYLI JAKI WPŁYW MAJĄ RODZICE NA TO JACY JESTEŚMY

Komponenty relacji
RODZIC -DZIECKO

DEFINICJE I TYPOLOGIE

postaw, zachowań, stylów, technik i rodzajów przywiązania

RODZICE
centralne miejsce w badaniach psychologii rozwojowej i psychologii rodziny
(Holden, 2001)

• rodzina i procesy w niej zachodzące odgrywają znaczącą rolę w ontogenezie

• rodzice są uważani za główny czynnik sprawczy w rozwoju emocjonalnym, poznawczym, behawioralnym i osobowościowym

Rodzice wpływają na (Ziemska, 1986):

• rozwój funkcji poznawczych dziecka

• osiągnięcia szkolne

• ustalenie się równowagi uczuciowej

• dojrzałość społeczną

• formowanie się obrazu samego siebie

• stosunek do samego siebie

• stosunek do grupy rówieśniczej

• wywiązywanie się z pełnienia ról rodzinnych (w tym późniejszej roli matki lub ojca)

Rodzice wpływają na dzieci:

• świadomie, poprzez pracę wychowawczą

• nieświadomie, poprzez swoje zachowanie wobec dziecka, postawy emocjonalne wobec niego, relacje ze współmałżonkiem i rodzeństwem dziecka

W skład relacji rodzic - dziecko wchodzą:

• zachowania rodzicielskie

• techniki wychowawcze

• style wychowawcze

• postawy rodzicielskie

• przywiązanie (więź)

• systemy interakcji

rozwój badań nad procesami zachodzącymi w rodzinie ('30)

• bodźcem do badań nad wpływem rodziców na osobowość były prace Freuda i kontynuatorów (Horney, 1933)

• jednym z pierwszych tematów badań były POSTAWY (Allport, 1935)

• powstały pierwsze kwestionariusze postaw rodzicielskich dla rodziców i dzieci

• w Polsce pierwsze monografie i narzędzia badawcze autorstwa Ziemskiej i Rembowskiego pojawiły się w latach 70

Postawy rodzicielskie

• To całościowa forma ustosunkowania się rodziców do dzieci i zagadnień wychowawczych ukształtowana podczas pełnienia funkcji rodzica (Rembowski, 1972)

• to tendencja do zachowania się w pewien specyficzny sposób w stosunku do dziecka

• to nabyta struktura poznawczo-dążeniowo-afektywna (Ziemska, 1973, 1986)

• pierwsze kwestionariusze: Ackerly, Stogdill, Koch, Schaefer (PARI), Ziemska (1973)

Postawy rodzicielskie:

• Mogą być zdrowe - stwarzające odpowiednie warunki psychospołeczne dla prawidłowego rozwoju

• mogą być chorobotwórcze - wpływające ujemnie na kształtowanie się osobowości dziecka

• zdrowa jest według większości badań: akceptacja, ciepły stosunek do dziecka, podtrzymywanie psychiczne (dodawanie otuchy)

• chorobotwórcze jest: nadmierne ograniczanie, postawa rygorystyczna, tendencja do stosowania kar, brak akceptacji i ciepła

Badano wpływ postaw na:

• Rozwój umysłowy: poziom inteligencji, osiągnięcia szkolne, koncentrację uwagi, ciekawość, twórczość, wybór zawodu, rozwój tożsamości

• cechy osobowości: samodzielność-zależność, ekstrawersja, introwersja, niepokój, poczucie własnej wartości i obraz siebie

• zaburzenia psychiczne: zaburzenia emocjonalne, depresja, schizofrenia, tendencje samobójcze, narkomania, agresja, psychopatia, przestępczość

• zaburzenia seksualne

• choroby fizyczne

Postawy i rozwój poznawczy:

• Pierwsze badania Skeelsa - lata 30 - dwie grupy dzieci w wieku ok. 1,5 roku z opóźnieniami w rozwoju umysłowym

• gr. eksperymentalna (1) - rodziny zastępcze o „zdrowych” postawach (akceptacja, ciepło, pochwały)

• gr kontrolna (2) - sierociniec

• wyniki: gr. 1 - po 2 latach - wzrost inteligencji o 28 pkt, gr. 2 - spadek inteligencji o 26 pkt.

• dzieci z 1 grupy ukończyły średnio 12 klas, utrzymywały się samodzielnie, dzieci z 2 grupy ukończyły mniej niż 3 klasy, 36% żyło w zakładach

• dalsze badania wskazywały podobny kierunek - im bardziej pozytywne postawy rodziców (demokratyzacja, akceptacja, pochwały, wsparcie), tym lepsze osiągnięcia poznawcze dzieci i wyniki w nauce

Zachowania rodzicielskie

• Alternatywa dla podejścia badającego postawy, które było obarczone błędami, bo było zbyt ogólne

• w kwestionariuszach pytano o konkretne zachowania rodziców w danej sytuacji, np. „Ile razy wczoraj przytuliłeś swoje dziecko?”

• Sears, Hoffman, Emmerich, Eron

Style wychowawcze

• Zestawy praktyk wychowawczych

• zapoczątkowane pracami Baumrind (1967, 1971) i Maccoby & Martin (1983)

• podkreślają znaczenie wspólnych i interaktywnych efektów różnych wymiarów zachowań rodzicielskich

• np. łącząc ciepłe zachowanie z zachowaniem kontrolującym otrzymujemy styl autorytatywny

Techniki wychowawcze

• to konkretne, świadomie stosowane zachowania rodziców

• zachowania te są stosowane celowo - np. by nauczyć dziecko zachowań zgodnych z normami społecznymi

• mogą być wyrazem pewnych bardziej ogólnych praktyk rodzicielskich, które z kolei wchodzą w skład stylów wychowawczych

PRZYWIĄZANIE
(Bowlby, 1973, 1980, 1982)

• wszystkie dzieci przywiązują się do swoich opiekunów (głównie matki, ale też ojca)

• przywiązanie to jest jednak różnej jakości

• na podstawie doświadczeń wynikających z przywiązania do osoby znaczącej dziecko formuje swoje oczekiwania wobec siebie, innych ludzi oraz świata (tworzy tzw. modele robocze siebie i innych)

• oczekiwania te wpływają na zachowanie także w życiu dorosłym

TYPOLOGIE

POSTAWY RODZICIELSKIE

Typologie postaw rodzicielskich 1

• Syndromy: odrzucenia, demokratyczny i pobłażliwy (Boldwin, Kalhorn, Breese, 1945)

• postawy: akceptacji uczucia, jawnego odtrącenia, perfekcjonizm, nadmierne chronienie (Kanner)

• postawy: akceptacji i dominowania oraz odrzucenia i uległości (Fitz-Simonds)

• na obwodzie koła przeciwstawne postawy: pobłażliwość-surowość, tolerancja-brak tolerancji, ciepło-chłód, uzależnienie-separowanie się (Slater)

Typologia postaw rodzicielskich 2

• Model Roe:

• chłód (unikanie odrzucające lub zaniedbujące)

• ciepło (akceptacja obojętna lub kochająca),

• postawa uczuciowej koncentracji na dziecku (wymagająca lub ochraniająca)

Model Schaefera 1

• Model Schaefera (1)

• bieguny: władza-autonomia i miłość-wrogość

• autonomia i miłość przejawiają się w postawach: swobody, demokracji, współdziałania i akceptacji

Typologia postaw rodzicielskich 3

• Model Schaefera (2)

• zach. przystosowane społ. (ekstrawersja lub introwersja & miłość)

• zach. nieprzystosowane (ekstrawersja lub introwersja & wrogość)

Typologia postaw rodzicielskich 4

• Model Ziemskiej (`73)

• nadmierna koncentracja na dziecku (wygórowane wymagania i ochrona) lub nadmierny dystans (odtrącenie, unikanie)

• postawy: dominacji, górowania, uległości, dystansu, koncentracji

• na zewnątrz: negatywne postawy, wewnątrz - pozytywne

Wpływ postaw na zachowanie dzieci

• Badania Ziemskiej (1986)

• postawa odtrącająca - agresywność, nieposłuszeństwo, kłótliwość, kłamliwość, kradzieże, zahamowanie rozwoju uczuć wyższych, aspołeczność, antyspołeczność

• postawa akceptująca - kształtuje zdolności do nawiązywania trwałej więzi emocjonalnej, zdolność wyrażania uczuć, dziecko jest wesołe, przyjacielskie, usłużne, współczujące, odawżne

• postawa unikająca - niezdolność do nawiązania trwałych więzi, niestałość uczuciowa, antagonizm, zmienne w planach, niezdolne do obiektywnych ocen, skłonne do przechwałek, poczucie prześladowania, niezdolne do wytrwałości i koncentracji na nauce, nieufne, lękowe, konfliktowe, brak dbałości o wygląd

• Postawa współdziałania - ufność, zadowolenie z siebie i swojej pracy, wytrwałość, zdolność do współdziałania, podejmowania zobowiązań, potrafiące troszczyć się o własność swoją i innych

Wpływ postaw na zachowanie dzieci

• Postawa nadmiernego wymagania, korygowani, krytyki - brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, obsesje, przewrażliwienie i uległość, brak zdolności do koncentracji, trudności szkolne i w przystosowaniu społecznym

• postawa uznająca prawa dziecka - lojalność, solidarność, inicjatywa, twórczość

• postawa nadmiernie chroniąca - opóźnienie dojrzałości społecznej, zależność, bierność, brak inicjatywy, ustępliwość, roszczeniowość, nadmierną pewność siebie, poczucie wyjątkowości, zuchwalstwo, impulsywność, zarozumiałość, awanturowanie się, tyranizowanie, egoizm, niepewność, niepokój w nowych sytuacjach i gdy jest samo

• postawa darzenia swobodą - współdziałanie, uspołecznienie, pomysłowość, bystrość, trzeźwość, pewność siebie (adekwatna), adaptacyjność, skłonność do podejmowania wyzwań, wytrwałość

Typologia praktyk rodzicielskich

• Model Perris & co. (1980)

• wyznaczony empirycznie na podstawie analizy czynnikowej danych od ludzi dorosłych wspominających swoje dzieciństwo

• składa się z 4 skal (opisujących rodzaje praktyk): odrzucenia, ciepła emocjonalnego, (nad)opiekuńczości i faworyzowania

• Model Parker & co. (1979)

• także wyznaczony empirycznie na podstawie wspomnień ludzi dorosłych

• składa się z 2 skal: Troski (care) i (nad)opiekuńczości

Typologia stylów rodzicielskich

• Autorytatywny: ciepło (akceptacja, zaangażowanie, wsparcie), umiarkowana dyscyplina i zastosowanie kar (kontrola), konsekwencja

• Autorytarny: wysoki poziom kontroli, surowe kary i ostra dyscyplina, wysokie wymagania, niski poziom akceptacji i ciepła

• Permisywny (demokratyczny): niski poziom kontroli i wymagań, wsparcie i akceptacja, ciepło

• Niezaangażowany (zaniedbujący): niski poziom wsparcia, akceptacji i ciepła, ale także kontroli i wymagań

Rodzaje technik wychowawczych

• manipulowanie miłością - wycofywanie swojego uczucia i zaangażowania jako kara za zachowanie niezgodne z oczekiwaniami autorytetu lub akcentowanie swojego uczucia, gdy zachowanie jest „poprawne”; celem jest dostrzeżenie przez dziecko, co jest godne szacunku i miłości

• etykietowanie - „Tak zachowują się dobre dzieci” - ocena jest warunkowa i może się zmienić, jeśli zmieni się zachowanie

• zwracanie uwagi na pełnioną rolę społeczną, np. związaną z płcią -”Grzeczne dziewczynki tak się nie zachowują”

• nakłanianie do przeprosin - uwalnia od poczucia winy

• przypominanie norm

• nakłanianie do zadośćuczynienia

• wskazywanie na konsekwencje zachowania - dla dziecka, dla innych

• modelowanie

• nagrody materialne

Rodzaje przywiązania = style
pierwsze badania „Strange Situation” (Ainsworth, 1978)

• Bezpieczny (secure) - rozwija się, gdy opiekun jest wrażliwy na potrzeby dziecka i zaspokaja je; prowadzi do rozwinięcia się oczekiwania, że inni partnerzy relacji także będą odpowiedzialni, obecni i wrażliwi, a „Ja” jest godne pozytywnych uczuć innych, posiadanie „bezpiecznej bazy” pozwala na badanie środowiska zewnętrznego

• Unikający (dissmising) - rozwija się w sytuacji gdy opiekun jest wrogo nastawiony, nie zaspokaja emocjonalnych potrzeb dziecka, jest odrzucający; dziecko jest zamknięte i podejrzliwe, „odcięte” od emocji

• Zaabsorbowany (preoccupied) - gdy opiekun jest niekonsekwentny w podejściu do dziecka, na zmianę zaspokaja lub nie jego potrzeby, co wywołuje w dziecku lęk przed rozstaniem z braku pewności, że opiekun powróci i huśtawkę emocjonalną od niepokoju do agresji

System interakcji - koncepcja ekologiczna

• O jakości rodziny decyduje system interakcji zachodzący w jej obrębie między jednostkami

• ten system interakcji zawsze jest dwustronny - dochodzi do sprzężeń zwrotnych

• w systemie rodzinnym można wydzielić podsystemy

• podsystemy mogą mieć charakter przymierza lub koalicji

• przymierza mają elastyczne granice i są zawierane w celu współpracy dla osiągnięcia jakiegoś celu

• koalicje są zawierane przeciw komuś i mają sztywne granice, sa oparte na zbyt bliskim związku dwóch osób

• granice zewnętrzne sytemu powinny być umiarkowanie elastyczne

• dwa różne typy systemów rodzinnych: o pozycyjnym układzie ról lub uwzględniającym osobowość

• spójność i adaptacyjność rodziny

• kod językowy - ograniczony i otwarty

„Family is a never-ending story” Noack & co.

• W ciągu życia, relacje z członkami rodziny zwykle trwają dłużej niż więzi w jakimkolwiek innym związku (Noack & co., 1999)

• robocze modele przywiązania (Bowlby, Ainsworth) formują się już w wieku 0-2 i oddziałują na całe dorosłe życie, są trudne do zmiany (wpływają na oczekiwania)

• podejście systemowe i genetyczne zakładają, że wzorce czerpane przez rodziców z rodziny pochodzenia są przekazywane dzieciom, także za sprawą genetycznie dziedziczonego temperamentu (Kendler, 1996)

• badania Kendler (1996): okazywane ciepło było dziedziczone genetycznie, a nadopiekuńczość i postawy autorytarne były zależne od przekazywanych wzorców środowiska rodzinnego

• badania Meyers & co (2003): historia nadużyć i przemocy w rodzinie była związana z postawami aprobującymi przemoc w rodzinie przez młode matki

Rodzina z dorastającym

• Prominentne miejsce w badaniach nad rodziną (Noack, 1999)

• ok. dorastania - proces rozwijania autonomii (Steinberg, 1998), ale nie kosztem zerwania więzi z rodzicami (detachment - Blos, 1979), które powinny pozostać silne („bezpieczna baza”), bo pomagają w procesie indywiduacji (Grotevant & Cooper, 1986)

• postawy, zachowania, style i techniki wychowawcze powinny ulegać zmianie wraz z procesem rozwoju dziecka (Ziemska, 1973) - od bardziej dyrektywnych i pozostawiających niewiele autonomii, do mniej kontrolujących

• nie powinien ulegać zmianie w relacjach wysoki poziom akceptacji dziecka jako osoby i okazywanego mu wsparcia w procesie osiągania autonomii (Steinberg & Silverberg, 1986)

• istnieją duże różnice w postrzeganiu zachowań rodziców przez nich samych i dzieci: dzieci postrzegają rodziców jako bardziej permisywnych i autorytarnych, a rodzice widzą siebie jako bardziej autorytatywnych, co przyczynia się do konfliktów „o władzę”

Tożsamość dorastających (Liberska, 2004)

• Zasadnicze zadanie rozwojowe okresu adolescencji (Havinghurst, 1972)

• statusy tożsamości wg Marcii (1987): osiągnięta, moratorium, nadana, rozproszona

• badania z użyciem Testu Relacji Rodzinnych Bene & Anthony

• wyniki: pozytywne stosunki emocjonalne między dorastającymi i ich rodzicami oraz otrzymywanie wsparcia od rodziców i brak kar lub ich małe natężenie współwystępują ze statusem t. nadanej i osiągniętej,

• negatywne stosunki emocjonalne, intensywne kary (cilesne i emocjonalne), brak wsparcia współwystępują z moratorium i tożsamością rozproszoną

---