TEMAT: Przedstaw i porównaj wizerunek kobiety w literaturze romantycznej i pozytywistycznej.

Każde dzieło literackie jest swojego rodzaju wyrazem uczuć i poglądów autora. Również każdy bohater posiada własne, indywidualne cechy, którymi obdarzył go pisarz.

Chciała bym szczególnie skupić się na kreacji bohaterek w dwóch epokach, a mianowicie w romantyzmie oraz pozytywizmie. Jednak zanim przejdę do analiz poszczególnych dzieł literackich z tych epok warto przypomnieć sobie jaką rolę w dotychczasowej literaturze pełniły kobiety.

Na przełomie wszystkich epok, śmiało można stwierdzić, że kobiet w literaturze jest stosunkowo mało. W antyku jako boginie stanowiły dopełnienie do męskich ról. Następnie w średniowieczu główną żeńską postacią jest Matka Boska. Odrodzeniowa rola kobiet jest potraktowana dość przedmiotowo (na przykładzie Jana Kochanowskiego, który pisze bardziej o utraconych nadziejach i tęsknocie za swoim dzieckiem). Natomiast duży postęp w kreacji kobiety poczynił Szekspir w epoce baroku. Mam na myśli Lady Makbet, której pisarz poświęcił znaczną część swojego utworu. Można śmiało powiedzieć, iż zrównoważył on obie płcie. Z kolei oświeceniowa literatura niemalże w ogóle nie obfituje w kobiece role, mając na myśli zwierzęce postaci bajek Krasickiego

Zatrzymując się na chwilę chciała bym wspomnieć, iż Adam Asnyk powiedział kiedyś, że każda epoka ma swoje własne cele – pisarze realizują je poprzez kreacje swoich bohaterów. Na ich twórczość ogromny wpływ mają również trendy artystyczne oraz światopoglądowe danej epoki, a w przypadku literatury polskiej w dużym stopniu sytuacja polityczna i historyczna. W tym miejscu chciała bym nakreślić tło historyczne obu następnych epok.

Romantyzm – czyli okres od około 1820 to czas, kiedy na mapie polskich granic nie ma już od kilkunastu lat. Należy pamiętać, że wtedy szerzyły się nastroje buntu, rewolucji, ukształtowane przez klęskę powstania listopadowego i nadzieję wojen napoleońskich. Nastroje Polaków zmieniały się na przestrzeni następnych dekad, co można zauważyć w pozytywizmie. Utworzyły się nowe hasła filozoficzne nawiązujące do pracy u podstaw. W przeciwieństwie do romantyzmu, w którym dominowały: fantastyka, bunt, nastroje emigracyjne, to w pozytywizmie mamy do czynienia z realizmem, rozkwitem miast pod względem przemysłu. Całe to tło historyczne miało ogromny wpływ na pisarzy i ich twórczość, zatem wizerunek kobiety w literaturze obu epok zależy od ich wydarzeń historycznych.

Jako pierwszą omówię balladę „Romantyczność” należącą do zbioru „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza, których wydanie, było jednym z najważniejszych wydarzeń historycznych inicjujących romantyzm w Polsce. Główna bohaterka – Karusia jest prostą, wiejską dziewczyna. Kiedy wydaje się jej, że widzi swojego zmarłego kochanka, wita się z nim, po czym prosi go, by ją przytulił i pocałował. Ona sama cierpi i źle się czuje w towarzystwie ludzi ze wsi, którzy uważają ją za obłąkaną. Jest to przykład pierwszej styczności z problemem nieszczęśliwej miłości. Jako, że jest to jeden z pierwszych utworów, można powiedzieć, że stanowi to zapowiedź sylwetek przyszłych bohaterów. Karusia jest tu zarazem narzędziem Mickiewicza by ukazać swój stosunek wobec ludzi poprzedniej epoki. Obecny również w balladzie Starzec jest tak naprawdę przedstawicielem oświecenia. Poeta wyraźnie zaznacza, iż w drodze poznania świata należy kierować się sercem i uczuciami, zamiast zostawiać wszystko racjonalizmowi.

Kolejną balladą, która jest ważna z punktu widzenia romantyzmu to „Lilie” Adama Mickiewicza. W tym utworze autor kreuje postać zbrodniarki romantycznej. Mowa jest o żonie, która zabija swojego męża, aby ten nie dowiedział się o jej zdradzie. Cała ta historia podobnie jak w przypadku ballady „Romantyczność” dzieje się na wsi. W zamyśle poety było po raz kolejny wydobyć ludowość w swoich utworach, a przypomnę, że dotychczas literatura nie zajmowała się życiem prostego ludu. Niemniej jednak jej zbrodnia jest zbiegiem nieprzyjemnych okoliczności. Podczas akcji utworu towarzyszą uczucia i emocje żony, z których jasno wynika, iż nie ma ona wyrzutów sumienia z powodu dokonanej zbrodni, ale najbardziej lęka się ona kary jaka może ją za to spotkać. Niestety, jak wiadomo kara za zadane cierpienie i w efekcie śmierć męża, nie ominie jej. Poeta posługując się żeńskim bohaterem odnosi się do zasad etycznych i moralnych. Z przekazu tej ballady jasno wynika, że żadna zbrodnia nie ucieknie od kary.

Ostatnim utworem romantycznym jaki omówię jest utwór Johana Wolfganga Goethe’ego „Cierpienia młodego Wertera”. Na kartach powieści wyłania się nam obraz idealnej kochanki romantycznej. Wszystkie informacje o Lotcie znane są jedynie z relacji nieszczęśliwie w niej zakochanego Wertera. Portret dziewczyny, jaki wyłania się z listów głównego bohatera jest niesamowity. Werter nie widzi w niej wad, stanowi dla niego ideał piękna i osobowości. W jednym z listów pisze [cytat 1]: „W obszernej komnacie cisnęło się sześcioro dzieci, w wieku od jedenastu do dwu lat, do dziewczyny średniego wzrostu, zgrabnej postaci, ubranej w biała sukienkę z bladoróżowymi kokardami na ramieniu i u gorsu.” W tym opisie można luźno powiedzieć, że Werter porównał ją niemal do anioła, do jakiejś boskiej istoty. [cytat 2]: „„Niezrównanie wygląda w tańcu! Oddaje mu się całą duszą i całym sercem, ciało jej nabiera zmysłowej harmonii staje się beztroska, swobodna, jakby taniec był dla niej wszystkim, jakby nie myślała o niczym innym, niczego poza tym nie odczuwała i zaprawdę w tej chwili wszystko znika sprzed jej oczu.” – w tym fragmencie widać doskonałość Loty również w tańcu. Werter uważa ją za wcielenie doskonałości na każdej płaszczyźnie. Swoim zachowaniem, przychylnością jego zalotów oraz swoim sposobem bycia doprowadza go do obłędu, o czym świadczyć może fragment: [cytat 3]: „Przebywa u łoża konającej przyjaciółki, (…) ciągle czujna, niebiańska istota, ustawicznie gotowa, gdziekolwiek rzuci okiem, nieść ulgę w cierpieniu i krzewić szczęście pośród ludzi.”

Przechodząc do epoki pozytywizmu postanowiłam prześledzić kobiece sylwetki na podstawie powieści Bolesława Prusa „Lalka”. Najważniejszą żeńską postacią jest panna Izabela Łęcka, przedstawicielka zubożałej arystokracji. Rodzina Łęckich i przy tym sama Izabela jest obrazem ówczesnego społeczeństwa i procesów, jakie w nim zachodziły. Jak wiadomo, arystokracja potrzebowała przebywać wśród ludzi swojej klasy, zazwyczaj było to w formie przyjęć lub balów w pałacach magnackich lub też wizyt w filharmoniach. Aby jednak móc pokazywać się wśród arystokracji trzeba było być kimś. Jeśli ktoś był spoza warstwy, nie skupiał pochlebnych opinii. Taki stosunek ma również odzwierciedlenie w powieści. [cytat 4]: „Rozumiejąc, że wielki świat jest wyższym światem, panna Izabela dowiedziała się powoli, że do tych wyżyn wzbić się można i stale na nich przebywać tylko za pomocą dwóch skrzydeł: urodzenia i majątku. (…) Bardzo jest możliwym, że dobry Bóg widząc dwie dusze z pięknymi nazwiskami, połączone węzłem sakramentu, pomnaża ich dochody (…). Wszystko znaczy trafny dobór nazwisk i majątków. Miłość bowiem (…) prawdziwie chrześcijańska, zjawia się dopiero po sakramencie i najzupełniej wystarcza, ażeby żona umiała pięknie prezentować się w domu, a mąż z powagą asystować jej w świecie.” Ale niestety przebywanie wśród arystokracji również kosztowało. Podczas II połowy XIX wieku polskie społeczeństwo ubożało, a powiększała się klasa robotnicza. Odpowiedzią na ten stan rzeczy jest w „Lalce” rodzina Łęckich. Izabella i Tomasz to ludzie skupieni przede wszystkim na gonitwie za pieniądzem. Uważali również, że wszystko co ludzie niższego stanu robią jest tworzone z myślą o nich i ich potrzebach. Prus ujawnia tutaj dumę ówczesnej polskiej arystokracji. Przykładem jest cytat [cytat 5]: „Poza tym czarodziejskim był jeszcze inny świat – zwyczajny. O jego istnieniu wiedziała panna Izabela i nawet lubiła mu się przyglądać z okna karety, wagonu albo z własnego mieszkania.(…) Widywała rolników (…), roznosicieli owoców i jarzyn (…), posłańców (…), ładne i natrętne kwiaciarki (…). I mówiła sobie, że tamten świat, choć niższy, jest ładny(…). I wiedziała panna Izabela, że jak w oranżeriach rosną kwiaty, a w winnicach winogrona, tak w tamtym niższym świecie wyrastają rzeczy jej potrzebne.”

Natomiast osobą o zupełniej innej osobowości jest prezesowa Zasławska. Mimo iż wywodzi się ona również z arystokracji, to jest to kobieta wrażliwa, pełna ciepła. Jako jedyna arystokratka żywi ona pozytywne uczucia oraz darzy szacunkiem Wokulskiego, nie traktuje go jak kogoś gorszego od siebie. Potrafi być pełna życzliwości i dobroci. Jako gospodyni umiała dopilnować wszystkiego tak, że dla czytelnika obraz Zasławia przedstawiał się jako wzór gospodarstwa.

Z kolei jest jeszcze jedna bohaterka „Lalki” o ciekawej historii, którą chciała bym omówić, jest nią wdowa Wąsowska. Uważam, że Prus mając na uwadze ówczesną sytuację kobiet stworzył jej postać. Dziewczęta jak i kobiety skazane były jedynie na pracę jako guwernantka, hafciarka, szwaczka. Te które posiadały ambicje oraz zaparcie w samouctwie odzwierciedla postać Wąsowskiej. Jest ona samotną, niezależną i pewną siebie kobietą. Przykładem może być następujący cytat: [cytat 6]: „Pani Wąsowska była najlepszą kobietą, nie myślała powtórnie wychodzić za mąż, a tym mniej odbierać innym paniom konkurentów. Dopóki jednak żyła na świecie, nie mogła pozwolić na to, ażeby jaki mężczyzna mógł kochać się w jakiejś innej kobiecie, nie w niej. (…) uwielbiać – można było tylko ją.” Mimo iż wyszła za mąż by zapewnić sobie dobrobyt nie można jej porównać do spragnionej pieniędzy Izabelli Łęckiej. W przeciwieństwie do niej Wąsowska potrafi walczyć o swoje i umie swoje zdanie wyrażać wprost, o czym może świadczyć jej dość odważna wypowiedź w stosunku do Wokulskiego: [cytat 7]: „ (…) Była chwila, żeś mi się pan podobał; była i – już przeszła. Ale choćby nie przeszła, choćbym miała umrzeć z miłości do pana, co zapewne nie nastąpi, bo nie straciłam jeszcze ani snu, ani apetytu, nie oddałabym się panu, słyszysz pan… choćbyś mi się u nóg włóczył.(…)Imponuje mi pańskie szaleństwo.(…)”.

Podsumowując, kiedy porówna się literaturę obu epok, a szczególnie postacie kobiece, ciężko jest znaleźć podobieństwo w sposobie kreacji ich postaci. Kobieta jako bohaterka utworów romantycznych pełni funkcję romantycznej kochanki, czyli osoby cierpiącej, jaką była Karusia albo jest ona powodem cierpień, tak jak mężobójczyni w utworze „Romantyczność” lub też Lotta, która raniła Wertera swoją nieodwzajemnioną miłością. Z kolei pozytywistyczny wizerunek bohaterek „Lalki” ukazuje ich sposób życia, odzwierciedlając ówczesną sytuację kobiet, tak jak Izabella Łęcka jest obrazem zubożałej arystokracji lub prezesowa Zasławska jako wzorowa staruszka o ciepłym sercu lub również wdowa Wąsowska jest reprezentantką emancypantek. Tak więc różnorodny sposób przedstawiania postaci w każdej epoce jest zdeterminowany przez sytuację polityczną, społeczną i gospodarczą na przestrzeni I i II połowy XIX wieku.