W Y Ż S Z A S Z K O Ł A E U R O P E J S K A

Im. Ks. Józefa Tischnera

Prof. dr hab. Witold POKRUSZYŃSKI

TEORIA BEZPIECZEŃSTWA

Temat: METODOLOGIA BADAŃ BEZPIECZEŃSTWA

(10)

KRAKÓW 2008

ZAGADNIENIA :

1. WPROWADZENIE.

2. POJĘCIE METEDOLOGII NAUK.

3. METODYKA I METODA.

4. METODY BADANIA BEZPIECZEŃSTWA.

5. ANALIZA STRATEGICZNA WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA.

6. PODSUMOWANIE.

LITERATURA :

1. T. Jemioło, A. Dawidczyk, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa. Wydanie AON Warszawa 2008.

2. W. Błaszczyk, Nurt metodologiczny w naukach o zarządzaniu. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2006.

3. S. Kamieński, Nauka i metoda. Lublin 1992.

4. S. Nowak, Metodologia nauk społecznych. Warszawa 1985.

5. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 1999.

6. R. Wójcicki, Wykłady z metodologii nauk. Warszawa 1982.

1.WPROWADZENIE

W swoim wykładzie zamierzam przedstawić niektóre kwestie dotyczące metodologii badań bezpieczeństwa jako ważnej dyscypliny naukowej w systemie nauk społecznych. Przecież dopiero od kilku lat społeczeństwo międzynarodowe zaczęło poznawać, od strony naukowej, prawidłowości występujące w tworzonych systemach bezpieczeństwa narodowego, regionalnego i globalnego.

O bezpieczeństwie możemy spotkać już wiele publikacji, opracowań naukowych w postaci prac promocyjnych i monografii, ale zabrakło zwartych opracowań dotyczących metodologii badań bezpieczeństwa. Jako pierwsze opracowanie z tej dziedziny można potraktować opracowanie dwóch autorów, tj. prof. Tadeusza Jemioły i prof. Andrzeja Dawidczyka z Akademii Obrony Narodowej, wydanej w 2008 roku.

W opracowaniu tym zostały przedstawione przemyślenia i propozycje co do metod badań bezpieczeństwa, chociaż jak sami autorzy zaznaczają, że są to tylko wstępne propozycje, które jeszcze nie są ostateczne i wymagają dalszego doskonalenia.

W związku z dość ekspansywnym rozwojem młodej dyscypliny naukowej jaką jest bezpieczeństwa, istnieje dziś pilna potrzeba ciągłego poszerzania zarówno aparatorium pojęciowo-znaczeniowego, jak też poszukiwania nowych metod, technik i narzędzi badawczych, zwłaszcza że brakuje w naszym kraju stosownych opracowań poświęconych tej problematyce.

Dlatego postanowiłem w wykładzie zapoznać Was - studentów z niektórymi kwestiami metodologii badań bezpieczeństwa, ponieważ w dalszej Waszej działalności ta wiedza będzie Wam niezbędna w trakcie studiów i po ich zakończeniu.

2. POJĘCIE METODOLOGII NAUK

Termin metodologia pochodzi z języka greckiego i znaczy - podążanie wzdłuż drogi. Zatem jest jakby sposobem postępowania, aby osiągnąć cel albo sposobem porządkowania działania ze względu na założony cel. To oznacza, że jest teorią metody.

Metodologię formułuje się dla każdej dyscypliny naukowej, gdyż bez metodologii trudno sobie wyobrazić jej uprawiania. W nauce przez cały czas, zwłaszcza w ostatnich latach, toczy się ożywiona dyskusja na temat samej metodologii. W niniejszym wykładzie nie będę rozwijał bardzo trudnego problemu ze wszystkimi jego szczegółami, gdyż on sam stanowi pole odrębnych badań. W naszym przypadku musimy się skupić na przyswojeniu, jako początkującemu badaczowi niezbędnych podstaw teoretycznych w tym przedmiocie.

Ujmując rzecz całą najprościej można stwierdzić, że metodologia jest nauką o metodach naukowego badania, której celem są naukowe rozważania, badanie, wyjaśnianie, odkrywanie i opracowywania zasad i reguł prawidłowego stosowania metod naukowych. Natomiast treścią metodologii są : istoty metod, ich miejsce w metodologii, rola i znaczenie w procesie badawczym, systematyka metod, opracowywania prawidłowości metodologicznych, wzajemność powiązań między metodami.

Systematyzując ten krótki przegląd powiemy dalej, że metodologia może być rozumiana zarówno jako tworzenie ogólnego modelu procedur naukowych, jak i opis procesu tworzenia i przeobrażania się teorii naukowych. Aby zobrazować powyższe wywody postarajmy się dokonać analizy metodologii w ujęciu K. Ajdukiewicza, opisując ową metodologię na zbiorze problemów nauk praktycznych ( w tym przypadku będzie to projektowanie ).

Przyjmijmy za K. Ajdukiewiczem kształt ogólny metodologii projektowania tzn. podział na metodologię ogólną i metodologie szczegółowe, a także metodologię pragmatyczną i apragmatyczną.

Jak stwierdza sam K. Ajdukiewicz, metodologia pragmatyczna zajmuje się wyróżnianiem typów działań projektotwórczych, ich analizą i definiowaniem, opisywaniem procedur oraz identyfikacją celów postępowania, jak również kodyfikacją sposobów ich osiągania. Metodologia apragmatyczna zajmuje się wynikami osiągniętymi lub możliwymi do osiągnięcia - w projektowaniu, Rys. 1.

Metodologia ogólna pragmatyczna wypracowuje ogólne pojęcia metodologiczne, tj. pojęcia tych typów zabiegów projektotwórczych, które występują we wszystkich rodzajach projektowania. Metodologia ta spełnia trzy zasadnicze zadania, a mianowicie:

1. umożliwia wyróżnienia typów czynności wykonywanych przy projektowaniu oraz formułowanie definicji opisujących na czym czynności te polegają;

2. umożliwia dokonanie opisu procedury projektotwórczej, stosowanej w różnych rodzajach projektowania;

3. pozwala na formułowanie zadań, do których wykonania zmierzają projektanci, oraz kodyfikowanie norm poprawnego postępowania w ramach tego projektowania.

Mówiąc najogólniej, metodologia pragmatyczna projektowania obejmuje problematykę wszechstronnego badania procesu projektowania.

Metodologie szczegółowe pragmatyczne wypracowują szczegółowe pojęcia metodologiczne, tj. pojęcia tych typów zabiegów projektotwórczych, które występują tylko w projektowaniu niektórych obiektów. Przykładem może być projektowanie architektoniczne, psychologiczne, społeczne czy organizacyjne. Rozwój metodologii projektowania odbywa się na drodze podejmowania przez różnych autorów niezależnie od siebie różnych jej fragmentów.

Metodologia pragmatyczna ogólna w odniesieniu do kategorii uniwersalnych projektowania, jak też szczegółowa w odniesieniu do wybranych, szczegółowych obszarów, zajmuje się badaniem projektów in statu nascendi oraz projektów już wytworzonych.

Skoro metodologię, jak zaznaczono wyżej, formułuje się dla każdej dziedziny nauki, a każda charakteryzuje się wielkością sposobów widzenia świata, to każdej dziedzinie towarzyszy różnorodność i jest jej przypisana wielość i różnorodność sposobów, metod, technik badania oraz przekształcania otaczającego nas świata, czyli pluralizm metodologiczny.

Nauki o bezpieczeństwie są dziedziną dopiero powstającą i szybko rozwijającą się, w której ramach zaledwie wykształcają się poszczególne dyscypliny naukowe i specjalności. Dlatego przedmiotowa dziedzina korzysta szeroko z nauk już ukształtowanych, dojrzałych, dostarczających naukom o bezpieczeństwie własnego aparatorium pojęciowo-znaczeniowego i oryginalnego warsztatu metodologicznego.

3. METODYKA I METODA

Należałoby na wstępie dokonać identyfikacji samego terminu metoda. Wyjaśnienie to jest o tyle ważne, że termin metoda jest wykorzystywany w języku potocznym dosyć swobodnie, a bardzo często nadużywany albo świadomie lub nieświadomie. Zdaniem Prof. Tadeusza Kotarbińskiego metoda jest sposobem osiągania zakładanego celu, działaniem stosowanym systematycznie, a więc w powtarzalny sposób. Stosujemy jakąś metodę systematycznie, powtarzalnie w nadziei osiągnięcia celu, który wymaga zastosowania właśnie takiej a nie innej metody. A cóż oznacza sposób

Nie mniej nie więcej, tylko pewną sekwencję działań służących osiągnięciu owego celu. Pytając o sposób odpowiadamy na pytanie : z jakich elementów i wzajemnie do siebie usytuowanych składa się działanie służące realizacji zakładanego celu ? Odpowiedź może być następująca : osiągnięcie zakładanego celu wymaga najpierw przeprowadzenia działania a, następnie działania b, następnie równolegle c i d, wreszcie działanie e,

Jest więc sposób sekwencją działań złożonych, występujących w określonym porządku i usytuowaniu względem siebie. Jeśli ten sposób będzie stosowany przez badacza systematycznie, to nazwiemy go metodą działania. Czy jednak każdy sposób będziemy nazywać metodą ? Otóż nie ! Wszystko, cokolwiek się robi, robi się jakoś, a więc w jakiś sposób; nie wszystko jednak robi się metodycznie, zgodnie z jakąś metodą. O metodzie bowiem można mówić wtedy i tylko wtedy, kiedy osoba wykonujące jakieś zadanie złożone wie, że robi to taką a taką metodą, a więc ze świadomością zastosowania połączonych z systematycznością. Istnieje jeszcze wiele wyróżników odnoszących się do metody, jak np. planować metody, ale o tym mówić nie będziemy. Reasumując tę część rozważań proponuję przyjąć następujące znaczenie metody : metoda, czyli system postępowania, jest to sposób wykonywania czynu złożonego, polegający na określonym doborze i układzie działań składowych, a przy tym uplanowiony i nadający się do wielokrotnego stosowania.

A teraz parę słów na temat metodyki. Metodyka jest zbiorem wytycznych wzoru postępowania swoistych dla danej dyscypliny (dziedziny ) naukowej i odnosi się do działalności praktycznej.

4. METODY BADANIA BEZPIECZEŃSTWA

Interdyscyplinarne podejście do badania bezpieczeństwa narodowego pozwala uzyskać szeroką wiedzę o bezpieczeństwie, przechodząc od abstrakcyjnego, teoretycznego poziomu poznania do rozważań dotyczących oceny konkretnej rzeczywistości i porównania teorii bezpieczeństwa narodowego z niejednoznacznością i przeciwieństwami zachodzących procesów społecznych.

Kompleksowe podejście do badania bezpieczeństwa narodowego wymaga syntezy wiedzy teoretycznej i praktycznej, jak również zbadania wyróżnionych elementów tego bezpieczeństwa, ale nade wszystko występujących między nimi zależności dialektycznych. Podejście interdyscyplinarne wymaga także ustalenia zależności i tendencji zmian zarówno bezpieczeństwa jako całości, jak i jego poszczególnych sfer.

Badanie bezpieczeństwa narodowego wymaga zastosowania odpowiedniej aparatury pojęciowej, kompleksowego podejścia oraz użycia współczesnych metod pozyskiwania i przetwarzania informacji. Na etapie początkowym badania przedmiotu bezpieczeństwa dokonuje się analizy zgromadzonej informacji pierwotnej. W etapie końcowym natomiast, stosuje się metody modelowania różnych stanów przedmiotu badań, a następnie systemy liczące, a także dokonuje się doboru optymalnych lub racjonalnych decyzji dotyczących sterowania obiektem. Kolejność stosowania metod, jak na Rys. 3.

Rys. 3 Kolejność stosowania metod badania bezpieczeństwa

Ważne znaczenie w procesie badań bezpieczeństwa narodowego odgrywa połączenie jakościowych i ilościowych metod analizy. Jest to konieczne do uzyskania większej obiektywności poznania. Potrzeba stosowania interdyscyplinarnego podejścia w badaniach bezpieczeństwa wynika przede wszystkim z tego, że samo bezpieczeństwo stanowi dyscyplinę naukową na styku nauk społecznych i humanistycznych.

Metody badawcze oraz aparatura pojęciowa występująca w naukach podstawowych ( matematyka, fizyka, chemia, biologia i inne ) okazuje się wielce pomocne w metodologii kompleksowego podejścia do badań bezpieczeństwa narodowego. Należy przy tym zauważyć, że wielu politologów w pierwszej połowie XX wieku uzasadniało także nieodzowność stosowania w trakcie prowadzonych badań metod wykorzystywanych w takich dyscyplinach, jak : ekonomia, historia, psychologia, matematyka czy statystyka.

Wśród metod wykorzystywanych w badaniach bezpieczeństwa ważne miejsce zajmują takie metody badawcze jak : analiza porównawcza i analiza systemowa oraz badania opinii.

Badanie bezpieczeństwa narodowego wymaga uwzględnienia wielu zmiennych, co sprawia trudności w doborze metod jego oceny w odniesieniu do wszystkich jego sfer. Niestety, do tej pory nie udało się opracować uczonym zajmującym się badaniem bezpieczeństwa narodowego uniwersalnej metody, pozwalającej na jego badanie w tak szerokim podmiotowym i przedmiotowym.

Jest jeszcze metoda intuicyjno-logiczna, która może być stosowana w badaniach bezpieczeństwa U jej podstaw leży wiedza i intuicja ekspertów, zaś logika procedury badawczej jest ściśle określona. Sam stopień formalizacji przedmiotu badań jest przy tym stosunkowo słaby. Klasę intuicyjno – logicznych metod stanowią zazwyczaj metody scenariuszy : delficka oraz gier symulacyjnych.

Jeden z autorów metody scenariuszy - G. Kan, określił scenariusz jako względny oraz przewidywalny rozwój sytuacji, skonstruowany z myślą o skupieniu uwagi na związkach przyczynowo – skutkowych i na tych momentach rozwoju sytuacji, które wymagają podjęcia decyzji.

5. PODSUMOWANIE

Metodologia badań nie należy do przedmiotu łatwego, a zwłaszcza badań bezpieczeństwa jako nowej dyscypliny naukowej. Podejmowane próby opracowania adekwatnych metod i narzędzi badawczych problemów bezpieczeństwa narodowego, regionalnego czy globalnego nie mają – w mojej ocenie – oczekiwanego sukcesu. Daje się to zauważyć podczas opracowywania prac promocyjnych ( magisterskich, doktorskich, habilitacyjnych i naukowo – badawczych ). Autorzy tych prac starają się dopasowywać metody badawcze z innych dyscyplin naukowych, np. humanistycznych do przebadania niektórych problemów, ale gdy dochodzi do weryfikacji wyników badań, często zastosowane metody nie prowadzą do uzyskania założonego celu, ponieważ zastosowana metoda badawcza okazała się fałszywą, nieadekwatną do badanego problemu. A to oznacza, że nie wystarczy sprecyzować cel, problemy badawcze i hipotezę roboczą, ale ważnym jest wyznaczenie właściwych metod i narzędzi badawczych.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ ……….