Temat: Analizując wybrane przykłady, porównaj sposoby ujęcia motywu domu rodzinnego jako
tematu literackiego.
I. Literatura podmiotu:
1) Kalicińska M., Dom nad rozlewiskiem, Poznań 2006.
2) Kochanowski J., Na dom w Czarnolesie, w: Fraszki, Wrocław 1991.
3) Mickiewicz A., Pan Tadeusz, Kraków 2007.
4) Mrożek S., Tango, Kraków 2002.
5) Zapolska G., Moralność Pani Dulskiej, Kraków 2006.
II. Literatura przedmiotu:
1) Hanczakowski M., Epoki literackie: od antyku do współczesności, Bielsko-Biała 2003.
2) Knaflewska J., Dzieje literatury polskiej, Poznań 2005.
3) Kopaliński W., Słownik symboli, Wrocław 1980.
III. Ramowy plan wypowiedzi:
1)Objaśnienie pojęcia domu, opisanie sposobów ukazywania motywu domu w literaturze oraz jego
funkcje.
2)Przedstawienie motywu domu w wybranych utworach literackich:
„Na dom w Czarnolesie” - dom jako oaza spokoju, zdrowia, czystego sumienia, życzliwości ludzi.
„Pan Tadeusz” - obraz domu szlacheckiego, uczącego pełnego poszanowania patriotyzmu oraz tradycji.
„Moralność Pani Dulskiej” - pogarda dla drobnomieszczańskiej kołtunerii; świat rządzony fałszem, egoizmem, obłudą.
„Tango” - obraz domu ludzi epoki przejściowej; konflikt pokoleń; rodzina jako miniatura społeczeństwa.
„Dom nad rozlewiskiem” – opowieść o drodze, którą trzeba przebyć, by odnaleźć swój dom, schronienie przed przytłaczającą, hałaśliwą współczesnością.
3)Najważniejsze wnioski:
Motyw domu, jako popularny temat występujący w różnych odsłonach i interpretacjach lektur i wierszy.
Wpływ domu rodzinnego na kształtowanie poglądów i osobowości człowieka.
Dom wyznacznikiem szczęśliwego życia.
Dom jako największa wartość, jaką posiada w życiu człowiek.
Rodzina jako podstawowa komórka, na której opiera się całe społeczeństwo.
Różnice w przedstawieniu motywu domu w poszczególnych utworach, odmienne założenia autorów.
IV. Materiały pomocnicze:
Kartka z cytatami.
Dom pojawia się w literaturze niemal wszystkich epok. Rzadko jednak są to tylko cztery ściany, czy jak mówi zwykła definicja - użytkowy budynek, przeznaczony do celów mieszkalnych. Twórcy nadają mu zazwyczaj wymiar symboliczny, pod słowem „dom” jest ukrytych wiele znaczeń. Najczęściej jest to przestrzeń najbliższa człowiekowi, miejsce, w którym dorastamy, kształtujemy osobowość, światopogląd. Kojarzy się nam z bezpieczeństwem i harmonią. Dom to również rodzina, atmosfera, wspólne radości i smutki. Dla wielu bez wątpienia jest azylem spokoju, życzliwości, opieki, harmonii i miłości, lecz są i tacy, dla których jest to tylko przestrzeń, utożsamiana z bólem i łzami. Utwory literackie ukazują motyw domu w różnorakich ujęciach. Opisują dom nie tylko jako przestrzeń wypełnioną gwarem i radością rodziny, ale również i jako ojczyznę, czyli dom całego narodu. Pisarze starali się wyeksponować ów motyw, podkreślając, iż dom w życiu każdego człowieka powinien stanowić najważniejszy element. W mojej prezentacji postaram się przedstawić kilka sposobów ukazania motywu domu rodzinnego w literaturze.
Dom rodzinny jest tematem, któremu Jan Kochanowski poświęcił dużą część swojej twórczości. Fraszka „Na dom w Czarnolesie” ukazuje stosunek poety do rodzinnego gniazda. Chwali on życie rodzinne i swój ojczysty dom, są to dla niego najwyższe wartości w życiu. Przedkłada spokój i ciszę ponad arystokratyczne salony obijane złotogłowiem. Skromny żywot bardziej odpowiada ideałowi rodzinnego życia Kochanowskiego, niż światowe życie prowadzone w europejskich stolicach kultury i sztuki, jakiego poeta zdołał zakosztować podczas wielu życiowych podróży. Dom w Czarnolesie jest dla poety ucieleśnieniem marzeń i potrzeb, a także wiąże się z pożądanymi przez niego innymi wartościami. W swoim utworze zwraca się do Boga, prosząc m.in. o błogosławieństwo, zdrowie, czyste sumienie, ludzką życzliwość.. Są to wartości, które zapewnią poecie spokojną starość i równowagę wewnętrzną. Jak widzimy do szczęścia wystarczy mu życie moralne, w którym Bóg, jest jego opiekunem. Tak więc Jan Kochanowski ukazuje nam swój dom rodzinny jako arkadię, czyli miejsce uznawane za krainę mitycznego szczęścia, gdzie dusza ludzka znajduje wieczne ukojenie. Wyraża swoje przekonanie, że dom rodzinny to zawsze bezpieczne schronienie przed złem świata i miejsce, gdzie człowiek może zaznać prawdziwego wytchnienia i szczęścia.
Kolejnym utworem, który chciałabym przedstawić jest „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. Utwór ten jest epopeją narodową, a z definicji epopei wynika, że traktować powinna o życiu narodu w ważnym dla niego momencie historycznym. I faktycznie, ta historia szlachecka opisuje życie szlachty polskiej na przełomie wieków. Tak więc można powiedzieć, że poeta uczynił zbiorowość szlachecką bohaterem swego poematu. Mickiewicz próbował utrwalić w poezji zanikające już szlacheckie obyczaje, które stały się dla niego symbolem szczęśliwego, harmonijnego życia. Drobiazgowość opisów świadczy o tym, że drogi mu był ten polski, szlachecki, swojski świat i chciał go zachować w pamięci Polaków. Siła tradycji, umiłowanie dawności sprawiają, że świat przedstawiony w „Panu Tadeuszu” jest bezpieczny, swojski i odporny na działanie czasu. Opisując go subiektywnie, z sentymentem, łagodzi wady i zgrzyty. Jest to wyobrażenie ojczyzny szczęśliwej. Mickiewicz pragnął stworzyć pozbawionym wolności Polakom doskonały dom rodzinny, symbol szczęścia lat dziecinnych i utraconej ojczyzny. Zamiar ten objawia się zarówno w słowach Inwokacji („Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie. / Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, / Kto cię stracił..”), jak i w sposób bardziej bezpośredni w Epilogu: „Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości, / W całej przeszłości i całej przyszłości / Jedna już tylko jest kraina taka, / W której jest trochę szczęścia dla Polaka, / Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie / Święty i czysty, jak pierwsze kochanie…”. Jest to dramatyczne wspomnienie piękna ojczystego kraju, do którego poecie nie dane było już nigdy wrócić. Litwa jest tu silnie spersonifikowana. Autor pisze tu o swojej ogromnej tęsknocie za krainą lat dziecinnych, za przyrodą, której piękno wysławia w kunsztownych strofach. Inwokacja jest również prośbą skierowaną do Matki Bożej o przeniesienie duszy do Litwy, a więc możliwość powrotu, choćby wspomnieniem, do chwil radosnych szczęścia i poczucia bezpieczeństwa.
Mickiewicz wspominając na emigracji swoje rodzinne strony, akcję „Pana Tadeusza” umieszcza w Soplicowie. Miejsce to jest symbolem patriotyzmu i przywiązania do tradycji. Centrum polskości w Soplicowie jest oczywiście dworek Sędziego: „..W tym domu dostatek mieszka i porządek. / Brama na wciąż otwarta przechodniom ogłasza, / Że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza.” Gospodarz bardzo dba o to, aby w jego domu zachowane były tradycje, panował porządek, harmonia, życzliwość. Wyznaje bowiem zasadę: „Tym ładem (…) domy i narody słyną, / Z jego upadkiem domy i narody giną”. Sędzia przestrzega dawnych obyczajów: podczas uczty każdy zajmuje wyznaczone miejsce, odbywają się polowania, grzybobrania, bale i narady. Obrazy tych spotkań towarzyskich są źródłem wiedzy o regułach funkcjonujących w tym świecie, zasadach opartych na grzeczności i szacunku oraz społecznej hierarchii wyznaczonej przez znamienitość narodu, wiek i zajmowane stanowisko. Dworek Sędziego jest typowym domem szlacheckim, w którym mieści się wiele pamiątek przypominających o świetności narodu polskiego. Na ścianach wiszą portrety narodowych bohaterów: Kościuszki, Rejtana, Jasińskiego, Korsaka, a stary zegar wygrywa melodię Mazurka Dąbrowskiego. Serwis rodowy, używany od święta, przedstawia historie polskich sejmików. Wszystkie te przedmioty wypełniają i nadają dworkowi charakter miejsca dobrze znanego, bliskiego sercu. Świat Soplicowa nie ulega zachwianiu, bowiem jego porządek wyznaczony jest przede wszystkim przez rytm natury. Wschody i zachody słońca określają czas rannego wstawania i wieczornego odpoczynku. Ludzie i przyroda pozostają w bliskich, przyjaznych związkach, żyją tym samym rytmem, a nawet to samo czują. W licznych opisach poeta nadaje tworom natury ludzkie cechy fizyczne i psychiczne, daje to obraz rajskiego ogrodu, nie podlegającego prawu przemijania. Nawet historia, która wraz z wojskami napoleońskimi wkracza do Soplicowa, niczego nie burzy, nie niszczy. Klęskę poeta usunął poza czasowe ramy poematu, by nie zmącić jego arkadyjskiej atmosfery.
Ten wyidealizowany obraz powstał z miłości do kraju, nostalgii i tęsknoty za beztroską lat dziecinnych. Podtrzymywał również na duchu polskich emigrantów, przebywających z dala od ojczyzny. W przekonaniu Mickiewicza rodzina może być szczęśliwa tylko w wolnym kraju "kiedyż nam Bóg wrócić z wędrówki pozwoli. I znów dom zamieszkać na ojczystej roli".
Zupełnie inną wizję domu rodzinnego przedstawia nam Gabriela Zapolska w sławnej tragikomedii „Moralność Pani Dulskiej”. Autorka przedstawia dom mieszczański, w którym panuje obłuda i pruderia. Zgodnie z zasadami naturalistów, pisarka dokładnie przedstawiła zarówno tło zdarzeń, jak i charaktery postaci. Przedmiotem studium jest pięcioosobowa rodzina Dulskich. Są oni właścicielami kamienicy, którą zarządza Aniela Dulska – czujna głowa rodziny. Mąż Felicjan nie angażuje się w sprawy domowe, przyzwyczajony jest do dominacji żony, poddaje się jej rygorom i ciągłej kontroli. Państwo Dulscy mają troje dzieci: syna Zbyszka i dwie córki, Hesię i Melę. Dulska pragnie dbać o „dobre imię” swojego domu i rodziny, zdolna jest do największych podłości.
W domu Dulskich najważniejszą rolę odgrywa pieniądz, brak natomiast wzajemnego zrozumienia i uczuć rodzinnych. „Ja was wszystkich nienawidzę i siebie razem z wami” – mówi Zbyszko, który nie jest szczęśliwy mieszkając w tak zakłamanej atmosferze. Nie znosi rodzinnego domu, ucieka z niego jak najczęściej, woli własne , kawiarniane towarzystwo. Brzydzi się kołtunerią, zakłamaniem, wygłaszaniem zasad moralnych i mówieniem stale o Bogu przez matkę. Hesia jest bystra i ciekawska. Plotkuje, podsłuchuje, poniża służbę, doskonale też rozumie zasady panujące w środowisku mieszczańskim i akceptuje je. Jest czystym odzwierciedleniem matki. Jej zupełnym przeciwieństwem jest Mela, która jako jedyna w rodzinie Dulskich potrafi okazywać ludzkie uczucia oraz odróżniać dobro od zła, jednak jest bardzo naiwna, skromna i cicha. Dulska tylko na pokaz strzeże przyzwoitości swojej rodziny, jej dewizą jest: „Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział”. Zasada ta w rzeczywistości to filisterska pseudomoralność i efekt kierowania się w życiu prawidłami drobnomieszczańskimi. Termin „dulszczyzna” stał się za sprawą bohaterki synonimem moralności na pokaz, fałszu, obłudy i zakłamania. Aniela Dulska posiada podwójną osobowość: jedną dla obcych - kobiety godnej, która dba o swoją rodzinę, chodzi do kościoła, uznaje zasady moralne i prowadzi porządny dom. Zaś druga, to osobowość kobiety - tyrana domowego, dla której najważniejszy w życiu to pieniądz i zachowanie pozorów. Opisy mieszkania Dulskich, m.in. salonu, urządzonego w kiczowatym stylu, świadczą o totalnym bezguściu i skąpstwie gospodyni.
Aniela jest osobą dominującą we lwowskim domu, jednak nie daje odpowiedniego przykładu swojej rodzinie. Dzieci tracą szacunek do własnych rodziców. W dusznej atmosferze tego domu nie sposób być szczęśliwym. Chęć bogactwa i dobrej sławy powodują, że więzi rodzinne stają się coraz słabsze.
Interesujący obraz domu ludzi epoki przejściowej daje nam Sławomir Mrożek w świetnym dramacie „Tango”. Opisuje braku porozumienia między członami jednej rodziny, mieszkającej pod tym samym dachem. W domu Stomilów panuje kompletny bezład zarówno jeśli chodzi o sposób umeblowania wnętrz jak i zachowanie bohaterów. Mnóstwo tu przedmiotów, które już od dawna nie są nikomu potrzebne: dziecięcy wózek Artura, stara suknia ślubna, katafalk pozostały po śmierci dziadka itp. Ojciec nie potrafi pełnić funkcji ojca, a jego miejsce zajmuje syn Artur, chcąc przywrócić ład rodzinie, natomiast seniorka rodu tylko formalnie jest babcią Artura, ponieważ jej zachowanie nie współgra z jej wiekiem. W przekonaniu Artura ,, W tym domu panuje bezład, entropia i anarchia (…). Żadnego porządku, żadnej zgodności z dniem bieżącym. Żadnej skromności ani inicjatywy. Tutaj nie można oddychać, chodzić, żyć!"
Osią konstrukcyjną dramatu jest konflikt pokoleń – paradoksalnie jednak odwrócony. Rodzice głównego bohatera, Stomil i Eleonora – zdecydowani zwolennicy postępu – propagują swobodę obyczajów, a za główny cel życiowy uznają przyjemność. Poprzednia generacja, reprezentowana przez babcię Eugenię i wuja Eugeniusza, nie jest zachwycona awangardową rewolucją, ale woli się do niej dostosować, niż z nią walczyć. Jedynym obrońcą tradycji, próbującym przywrócić dawny porządek i hierarchie, jest syn Eleonory i Stomila, Artur. Pragnie on odbudować dawny ład moralny, a nawet obyczajowe konwenanse, by odzyskać prawo do buntu, które dotąd przysługiwało młodości. Aby przywrócić znaczenie tradycji, Artur postanawia poślubić kuzynkę Alę. Ona jednak zdradza go z lokajem Stomilów, Edkiem – uosobieniem grubiaństwa i prostactwa. To w ostateczny sposób podważa sens wszelkich działań głównego bohatera, który rzuca się na Edka i ginie od jego ciosu. Zwycięski lokaj zajmuje miejsce Artura i zapowiada nowy porządek, oparty na brutalnej, fizycznej sile.
Dom Stomilów charakteryzuje się nie zwykle zdeformowanym konfliktem pokoleń. Jak mówi Eleonora do Artura: „(…) dlaczego akurat ty, najmłodszy, chcesz koniecznie mieć jakieś zasady. Zawsze bywało odwrotnie”. W utworze widzimy młodzieńca, który prezentuje wartości typowe dla ludzi w starszym wieku oraz jego rodziców, dla których czas stanął w miejscu i wciąż uważają, że są młodzi. Konflikt pomiędzy Arturem, a jego rodzicami stanowi siłę napędową akcji dramatu, lecz także daj nam obraz nietypowego domu.
Na koniec chciałbym również wspomnieć o niezwykle popularnej obecnie powieści Małgorzaty Kalicińskiej „Dom nad rozlewiskiem”. Jest to opowieść o czasach, gdy wszystko idzie ciężko, ciągle „pod górkę”, ciągle w pośpiechu. Z ust głównej bohaterki – Małgorzaty poznajemy wysoce konkurencyjne i stresogenne środowisko copywriterów zapełniających wielkie agencji reklamowe i jako kontrast – spokojny, urokliwy świat wsi, w którym czas płynie wolniej i wszystko smakuje prawdziwiej. Małgorzata, ucieka z zatłoczonej Warszawy i układa swoje życie od nowa, na mazurach. Odnajduje powoli sens życia i spokój, którego tak bardzo potrzebowała. Poznaje swoją matkę, z którą rozstała się w dzieciństwie. I dzięki niej zaczyna rozumieć czym jest prawdziwe ciepło rodzinne. Dom nad Rozlewiskiem to przede wszystkim laudacja na cześć staropolskiej gościnności i rodzinnej atmosfery. To tam Małgorzata odkrywa siebie na nowo, zaczyna rozumieć, że można stworzyć dom, tylko wtedy gdy zamieszka w nim prawdziwa miłość. Jednak życie na wsi, wraz z odzyskaną po latach matką i całym dobrem inwentarza, jaki ją otacza, nie jest idealne. Świat Małgorzaty nie zmienia się nagle w sielankę, ale zmienia się radykalnie. Jest czas na radość, ale też na łzy, śmierć, chorobę, zakochanie i odrzucenie. Bohaterka poznaje również problemy zwykłych, szarych mieszkańców wsi, uczy się akceptacji osób niepełnosprawnych, homoseksualistów i Żydów. Zmieniają się jej priorytety, sposób myślenia, czas zaczyna płynąć inaczej. Gosia swoją obecnością zmienia też otaczającą ją rzeczywistość i akcentuje jakąś cząstkę siebie w życie, które dzieli z wieloma osobami: rodziną, sąsiadami, nowymi przyjaciółmi. Wnosi swoje nowe pomysły, które sprawdzają się i zaczynają przynosić pożytek.
Całkowita zmiana systemu wartości głównej bohaterki pomaga jej wciągnąć się w codzienne rytuały życia na wsi, ale również dzięki temu na nowo układa relacje z mężem i córką. Przychodzi też taki moment, że już nie może sobie wyobrazić, że nie było jej od początku w domu nad Rozlewiskiem.
Opowiedziana przez Małgorzatę historia daje nam obraz idealnego domu z wspaniałą, rodzinną aurą. Pokazuje również, że na taki dom trzeba solidnie zapracować, przebyć długą drogę, czy też przewrócić dotychczasowe życie do góry nogami. Daje nam również do zrozumienia, że mimo iż czasy i ludzie zmieniają się radykalnie, dom nieustannie spełniał i spełnia podstawowe funkcje: wychowuje, uczy, chroni, daje miłość i bezpieczeństwo, leczy rany..
Motyw domu pojawia się od najwcześniejszych wieków w literaturze polskiej. Oczywiście w różnych utworach i różnych epokach przedstawiany jest w odmienny sposób. Może być kojarzony z miłością, z miejscem, do którego zawsze pragniemy wracać. Czasami jednak rodzinny dom nie wywołuje w nas pozytywnych uczuć, rodzina nie potrafi stworzyć tej prawdziwej atmosfery. Jednak zawsze to w domu kształtujemy swoje wnętrze, rodzina pomaga nam ułożyć nasze wartości, cele. Choć w życiu spotykają nas różne przygody, zawsze wracamy do swojego miejsca na ziemi: do domu, rodziny, do ojczyzny. Wracamy tam gdzie mamy swoje korzenie, do naszego „pępka świata”. Czytając każdą z przedstawionych książek, można zauważyć, że autorzy przypominają czytelnikom o ogromnej wartości domu rodzinnego i jak ważną rolę spełnia on w naszym życiu. Uświadamiają, że to rodzina jest najważniejszą komórką społeczną kształtującą wartości moralne i postawy młodego pokolenia.