Determinanty zdrowia

Koncepcja promocji zdrowia jest oparta o szerokie rozumienie zdrowia jako dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego. Uwarunkowania zdrowia jednostki i społeczeństwa przedstawia jeden z modeli zdrowia zwany ekologicznym, znany pod nazwą mandali zdrowia”.

Człowiek znajduje się w centrum i składa się z ciała ducha i umysłu - ulega wpływom nad i podsystemów.

Rodzina - jako jeden z obszarów modelu zdrowia - jest najważniejszą grupą socjalizująca jednostkę do życia w społeczeństwie

Następnie mamy czynniki warunkujące zdrowie jednostki i rodziny

- czynniki biologiczne: informacja genetyczna, predyspozycje wrodzone, cechy systemu immunologicznego

- zachowania indywidualne: zwyczaje dietetyczne, palenie tytoniu, picie alkoholu, sposób prowadzenia pojazdów, ogólna skłonność do ryzyka

-środowisko fizyczne: warunki mieszkaniowe, cechy środowiska pracy,

-środowisko psych-socjo-ekonomiczne: status społeczny, ekonomiczny, podatność na informację zewnętrzną w tym reklamę, rodzaj grup wsparcia

-styl życia - zachowania indywidualne są składowymi stylu życia uzależnionymi od środowiska socjo-ekonomicznego

- system opieki zdrowotnej - dostępność opieki zdrowotnej

Praca lub jej brak - ważna determinanta zdrowia fizycznego oraz psychicznego, składają się na nią warunki pracy, jakość życia w miejscu pracy

- środowisko przekształcone przez człowieka - stopień urbanizacji, uprzemysłowienia, stosowanie nowoczesnych technologii hodowli zwierząt i roślin, zanieczyszczenia fizyczne, chemiczne, biologiczne - powietrza, wody, gleby i w efekcie żywności

- kultura - kulturowe wzory zachowań w zdrowiu i chorobie

- biosfera - człowiek jest nierozłącznym elementem tej sfery, w skład której wchodzą wszystkie organizmy żywe, jest także częścią wszechświata

Jest to model holistyczny, który uwidacznia w jaki sposób zdrowie człowieka jest uwarunkowane i jednocześnie ograniczane.

Poszczególne czynniki znajdujące się w modelu traktowane jako przyczyny zmiany stanu zdrowia mogą być modyfikowane przez człowieka, dlatego model ten nazywany jest dynamicznym.

Model zdrowia wg pól zdrowia Lalonda:

Czynniki biologiczne Organizacja opieki (genetyczne, mutagenne) medycznej

ZDROWIE

POZIOM ŚWIADOMOŚCI

Styl życia Środowisko fizyczne

(zwyczaje,nawyki, naturalne, sztuczne

postawy, zachowania) społeczne

Czynniki wpływające na stan zdrowia populacji wg. WHO

Kategoria czynników	Wyszczególnienie czynników Udział w %
Cechy biologiczno- genetyczne	Predyspozycje do chorób dziedzicznych i przewlekłych chorób degeneracyjnych np. cukrzyca, hemofilia) 22%
2. Środowisko indywidualne - styl życia	Zmienne określające zachowania zdrowotne: -odżywianie, palenie papierosów, picie alkoholu, lekomania, aktywność ruchowa -umiejętność odpoczywania i radzenia sobie ze stresem -higiena osobista, stosunek do nałogów Zmienne pośredniczące w zachowaniach zdrowotnych: - płeć wiek, aktualny stan zdrowia -warunki materialne, wykształcenie, rodzaj wykonywanej pracy, poziom kultury, poziom kultury zdrowotnej, system wyrażanych wartości, -stopień rodzinnej stabilizacji i wsparcia społecznego -cechy osobowościowo-charakterologiczne, posiadanie wyraźnych celów 50%
3. Makro- środowisko A. Społeczne	-czynniki klimatyczne, stopień urbanizacji terenu -chemiczne zanieczyszczenia powietrza, wody, gleby -szkodliwości fizyczne (poziom promieniowania naturalnego, związanego z działalnością człowieka, hałas) - cechy ustroju państwa, przestrzeganie praw człowieka, ogólny standard ekonomiczny, zakres opieki nad słabszymi grupami społecznymi 18%
4. Działalność medyczna	Profilaktyczna i lecznicza działalność służby zdrowia -założenia polityki zdrowotnej 10%

Zmienne określające zachowania zdrowotne dzieli się na zachowania, które zwiększają ryzyko zapadalności na określone choroby i wtedy nazywane są behawioralnymi patogenami.

Badania naukowe wykazują, że wśród nich znajduje się większość czynników sprzyjających w zdecydowanym stopniu chorobom będącym na niechlubnej liście przyczyn zgonów TABELA

Przyczyny zgonów w roku 2002 dla województwa małopolskiego

K-kobieta M-mężczyzna	Liczba zmarłych			Odsetek zmarłych
		K	M	Razem	K	M	Razem
Choroby układu krążenia	1790	1436	3226	53,7	43,4	48,6
Nowotwory	916	1010	1926	27,5	30,5	29,0
Zewnętrzne przyczyny zachorowania i zgonu	133	290	423	4,0	8,8	6,4
Objawy cechy chorób, gdzie indziej nie klasyfikowane	116	183	299	3,5	5,5	4,5
Ch. układu pokarmowego	121	128	249	3,6	3,9	3,7
Ch. układu oddechowego	111	104	215	3,3	3,1	3,2
Zaburzenia wydzielania wewnętrznego	37	35	72	1,1	1,1	1,1
Ch. Układu nerwowego	28	33	61	0,8	1,0	0,9
Ch. zakaźne i inwazyjne	125	35	50	0,7	0,8	0,8
Ch. układu moczowo-płciowego	24	26	50	0,4	1,1	0,8
Wady rozwojowe wrodzone	18	7	25	0,5	0,2	0,4

Zewnętrzne przyczyny zgonu: upadki, wypadki , samookaleczenia, zabójstwa, samobójstwa, zatrucia , wypadki z ogniem, utonięcia

Dwa z behawioralnych patogenów obarczono szczególną odpowiedzialnością za wymienione w tabeli przyczyny zgonów: są to alkohol i palenie tytoniu.

Palenie tytoniu jest powodem lub czynnikiem sprzyjającym rozwojowi wielu chorób, w tym choroby wieńcowej, przewlekłego nieżytowego zapalenia oskrzeli, rozedmy płuc, raka płuc, krtani, trzustki i pęcherza moczowego oraz wrzodów żołądka. Palenie tytoniu w czasie ciąży zwiększa ryzyko powstania defektów i opóźnienia rozwoju płodu.

Nadmierne spożycie alkoholu jest czynnikiem ryzyka odpowiedzialnym za marskość wątroby, około 50 % wypadków samochodowych zachodzi po spożyciu alkoholu, większość wypadków drogowych również związana jest z nadużywaniem alkoholu, podobnie utonięcia, zabójstwa, samookaleczenia, wypadki z ogniem.

Badania naukowe potwierdzają, że spożywanie alkoholu (nawet niewielkiej ilości ) w czasie ciąży prowadzi do poważnych uszkodzeń płodu w tym opóźnienia rozwoju umysłowego.

Behawioralne immunogenny -zachowania, które ograniczają ryzyko zapadalności na określone choroby

Zachowania ograniczające ryzyko zapadalności obejmują takie pozytywne nawyki jak: zdrowe odżywianie, regularny sen (7-8 godz.) regularne ćwiczenia fizyczne, higiena osobista, regularne badania kontrolne.

Zbawienny wpływ praktykowania zdrowych nawyków wykazały badania, które wskazywały na wieloprocentową poprawę zapadalności na choroby będące najczęstszymi przyczynami zgonu.

Oprócz indywidualnych wzorców zachowań duży wpływ na nasze zdrowie mają również działania grupowe w kontekście społecznym, takie jak zanieczyszczenie powietrza, wody , gleby, substancje toksyczne - pestycydy, chemikalia stosowane w przemyśle, które zatruwają powietrze, wodę, glebę czy promieniowanie.

Zapylenie powietrza wpływa na choroby układu oddechowego, toksyny mają wpływ na powstawanie nowotworów, przewlekłych chorób zwyrodnieniowych, zaburzeń rozwojowych i reproduktywnych, problemów neurologicznych i chorób układu odpornościowego.

Uważa się iż stopień świadomości zdrowotnej w społeczeństwie jest obecnie wyższy niż kiedykolwiek, to jednak dalsza poprawa zachowań prozdrowotnych wydaje się być ograniczona ze względu na bariery

- postaw i praktyk kulturowych,

-naturę nawyków zdrowotnych,

- strukturę opieki zdrowotnej

-oraz czynniki leżące w sferze psychologicznej

Bariery kulturowe - większość ludzi stawia zdrowie bardzo wysoko, ale tylko jako jeden z wielu elementów systemu wartości, wśród których są pogoń za sukcesem, wygodne życie, pogoń za nowymi doświadczeniami. I wtedy powstaje konflikt z praktyką pozytywnych zachowań zdrowotnych.

Jest to związane również z utożsamianiem złych nawyków z życiem pełną piersią, oraz opinią, że życie traci sens jeśli potrzeba odmawiać sobie mięsa, wygodnego siedzącego trybu życia, papierosów, lodów z bitą śmietaną. Należy podkreślić, że upodobanie do niezdrowego stylu życia jest cechą nabytą i że z równym powodzeniem można upatrywać przyjemności w zachowaniach zdrowotnych.

Skuteczność programów promocji zdrowia może również osłabiać wiara w możliwości technologiczne medycyny naprawczej. Szeroko nagłaśniane postępy w medycynie i technikach chirurgicznych mogą usypiać czujność społeczeństwa i odsuwać na dalszy plan potrzebę zapobiegania chorobom. Pamiętać jednak trzeba, że postęp technologiczny w medycynie bywa często wyolbrzymiany a dostęp do najnowszych technologii mają tylko nieliczni.

Te wszystkie bariery wzmacniane są silnymi bodźcami ekonomicznymi. W interesie wielu gałęzi przemysłu leży utrzymanie w społeczeństwie określonego stylu życia, najczęściej związanego z paleniem papierosów i piciem alkoholu, czego ograniczenie związane by było z mniejszymi dochodami tych gałęzi.

Bariery wynikające z natury zachowań prozdrowotnych - negatywne nawyki jak palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, spożywanie czerwonego mięsa i produktów dużej zawartości cholesterolu oraz rezygnacja z bezpiecznego seksu - przynoszą natychmiastowy efekt w postaci przyjemności i satysfakcji

Z kolei zachowania pozytywne, tj, dieta, higiena, wysiłek fizyczny regularne badania kontrolne - wymagaja dyscypliny, znoszenia niewygód odmawiania sobie przyjemności, natomiast pozytywne efekty przynoszą dopiero po latach.

Jedna zasad zachowania ludzkiego jest fakt, że bezpośrednia nagroda lub kara są bardziej skuteczne niż taka, której efekty są odroczone w czasie.

Zasada ta wskazuje na potencjalne przyczyny trudności w realizacji programów promujących zdrowy styl życia.

Bariery w obrębie systemu opieki zdrowotnej

Współczesna medycyna jest zorientowana na leczenie, lekarze są szkoleni pod kątem diagnozowania i leczenia określonych chorób.

Medycyna lecznicza zyskuje silne wsparcie finansowe, prestiż i poczucie misji.

Mniejszy nacisk, zwłaszcza środowisko lekarskie kładzie na działania zapobiegawcze, prawdopodobnie dlatego, że udzielanie zaleceń co do zmiany stylu życia nie przynosi lekarzowi takiej satysfakcji jak przeprowadzenie pomyślnej terapii.

Bariery psychologiczne - dotyczą psychologii jako nauki, która tradycyjnie kładzie nacisk na zdrowie psychiczne, nie zaś na ogólną kondycję zdrowotną, podobnie jak medycyna podkreśla osobistą interakcję między pacjentem i terapeutą w atmosferze gabinetu, uważając , że wszelki formy działań prozdrowotnych poza gabinetem tracą profesjonalny charakter. Takie podejście wielu psychologów nie sprzyja realizacji programów w szkole, środowisku pracy, szerszym środowisku społecznym.

Jednak coraz więcej naukowców - psychologów przeorientowuje swoje działania w taki sposób by trafiały do większych grup społecznych

Oddziaływanie informacyjne

-Promocja zdrowia wymaga uświadomienia związków między zachowaniem a zdrowiem oraz wiedzy o istocie zachowań zdrowotnych. Np. motywacja ludzi do praktykowania ćwiczeń fizycznych, aktywności fizycznej, zdrowej diety wymaga przekonania ich o roli tych czynników w utrzymaniu zdrowia, a wiec pierwszym krokiem do zmiany zachowań jest dostarczenie informacji pomocnych w zachowaniach ludzi. Problem wydaje się pozornie prosty, ponieważ ogranicza się do przekazu informacji.

Obejmuje ona co najmniej pięć aspektów:

-należy zdobyć uwagę odbiorców nie jest to łatwe jeśli weźmiemy pod uwagę mnogość różnorodnych informacji, którymi jesteśmy stale bombardowani przez media,

- następny etap to zrozumienie ( aby komunikat był skuteczny musi być przedstawiony w sposób zrozumiały dla odbiorcy oraz w taki sposób aby przystawał do powszechnych wyobrażeń o zdrowiu i chorobie

- kolejny etap to przyswojenie, czyli akceptacja informacji

- przechowanie informacji w pamięci

- ostatnia faza działanie, czyli zmiana zachowań zdrowotnych.

W jaki sposób można zwiększyć prawdopodobieństwo pożądanego efektu:

Czynniki kluczowe: źródło (korzystnie jest jeśli informacja pochodzi od osoby profesjonalnie zajmującej się zdrowiem np. lekarze, lub osób powszechnie znanych i obdarzonych prestiżem ,atrakcyjność nadawcy, jego wiara w nadawany komunikat oraz podobieństwo nadawcy do odbiorcy.

Ogromna znaczenie ma również konstrukcja przekazywanych treści - powinny być zwięzłe, jasne niezbyt skomplikowane. Złożone technicznie informacje lepiej trafiają do wykształconego odbiorcy. Dobór argumentów również należy przeprowadzić pod kątem odbiorcy, wreszcie aby upewnić się , że odbiorcy właściwie pojmą argumentację należy przeprowadzić wnioski płynące z prezentowanych informacji, tak aby odbiorca nie musiał tego robić samodzielnie. A więc komunikat o aktywności fizycznej powinien we wnioskach zawierać wyliczenie konkretnych korzyści, określoną liczbę ćwiczeń i ich typ.

Oddziaływanie oparte na strachu

Motywacja zmian oparta na strachu przed określonym zagrożeniem koncepcja ta opera się na przekonaniu, że akceptacja komunikatu i zmiana zachowań będzie bardziej prawdopodobna gdy odwołamy się do lęków i niepokoju odbiorcy

I tak nowe wysiłki w celu zachęcania do bezpiecznego seksu w celu uniknięcia AIDS opera się na powszechnym lęku.

Także kampania antynikotynowa opiera się często na odwołaniach do lęku przez rakiem płuc i chorobami serca , zwłaszcza jeśli odbiorcami są dorośli palacze.

Jeśli weźmiemy pod uwagę badania nad skutecznością tego typu oddziaływania to nie uzyskujemy jednoznacznej odpowiedzi. Z jednej strony przedstawiane są wyniki z których wynika, że większy poziom lęku dawał lepsze wyniki w postaci akceptacji takich zaleceń, jednak niektórzy badacze udowadniają, że lepsze wyniki daje wzbudzanie umiarkowanego poziomu lęku.

Badani wykazują również, że aby oddziaływanie na strachu było skuteczne musi jasno i wyraźnie określać skalę w jakiej negatywne zachowania zdrowotne prowadzą do szkodliwych skutków zdrowotnych . Ponadto muszą przekonać odbiorcę, że negatywne konsekwencje rzeczywiście istnieją i mogą dotknąć również jego

Następnie należy jasno i bezpośrednio przedstawić sposoby uniknięcia zagrożenia. Wreszcie należy przekonać odbiorcę, że potrafi i może podołać zaleceniom

Ocena stanu zdrowia

Do biologicznie najbardziej podstawowych czynników mających wpływ na stan zdrowia ludności należą: powietrze o odpowiednim składzie, zdrowa czysta woda, bezpieczna żywność powstająca na właściwej glebie bez zanieczyszczeń środowiska, bez dodatku środków konserwujących, barwiących , pestycydów. Jest oczywiście jeszcze wiele innych czynników oddziaływujących na człowieka jak warunki zamieszkania, odpoczynku, pracy, warunki socjalne , ale wszystkie one zależą w jakiejś mierze od trzech pierwszych.

Mimo przyznania Krakowowi w 1989 r. statusu miasta szczególnie chronionego w rok później status ten został cofnięty ze względu na brak możliwość dotrzymania norm. Badania wykazały na przekroczenie stężeń różnych zanieczyszczeń w centrum Krakowa, co wiąże się z gwałtownym wzrostem motoryzacji i niskimi emisjami Wśród emitowanych gazów i pyłów występują różne substancje nie obojętne dla zdrowia ludzkiego. Są to związki, które znajdują się na liście opracowanej przez Komisję Toksykologii Środowiskowej PAN. Na tej liście znajdują się m.in. dwutlenek siarki, pył zawieszony, wielopierścieniowe węglowodory rakotwórcze, tlenki azotu, związku fluoru, ołów, kadm, nawozy azotowe, pestycydy, tlenek węgla. Występują one łącznie należałoby więc uwzględnić zachodzące miedzy nimi interakcje.

Nowym zagrożeniem jest zalew rynku przez różnorodną żywność pochodzenia zagranicznego, która nie zawsze jest atestowana. W wielu przypadkach jest to żywność po niższych cenach ze względu na przedatowanie, często zanieczyszczona substancjami barwiącymi, konserwującymi, produkowana w obecności ogromnej ilości pestycydów i nawozów sztucznych.

Substancje zanieczyszczające środowisko mogą oddziaływać na ludzi w sposób pośredni poprzez zmiany w środowisku przyrodniczym i w sposób bezpośredni , poprzez wnikanie do organizmów ludzi oddziaływując na metabolizm i wtedy skutki mogą być opóźnione.

Ocena skutków zdrowotnych wywołanych przez te czynniki jest ograniczona przez nieswoistość objawów. Jest tez trudno określić zależność typu dawka - efekt, właśnie w sytuacji występowania opóźnionych efektów , po dłuższym okresie utajenia. Z drugiej strony pojawia się zwiększona liczba osób nadwrażliwych, reagujących nawet na śladowe ilości obcych substancji. Jest to nadwrażliwość neurologiczna i immunologiczna. W świecie rozpoznawana jako multiple chemical sensitivity”.

Substancje toksyczne emitowane w nadmiarze wpływają na dwa podstawowe życiowe procesy:

1. Zahamowanie tworzenia energii w następstwie zmniejszenia ciśnienia parcjalnego tlenu w powietrzu i zalegania dwutlenku węgla, obecność tlenku węgla z kolei blokuje transport tlenu do tkanek

2. uszkodzenie przekazu informacji genetycznej przez substancje mutagenne i genotoksyczne i narastanie różnego rodzaju wad wrodzonych lub chorób nerwowych

Aby ocenić oddziaływanie wszystkich szkodliwych substancji trzeba by ocenić ich wpływ na :

1. Układ oddechowy, zwłaszcza przewlekłe zapalenie oskrzeli i astmy oskrzelowe

2. Układ krążenia, pod wpływem niedotlenienia i innych swoiście działających czynników

3. Na choroby wieku rozwojowego, na układ ruchu, w związku z kumulowaniem się w kościach toksycznych substancji, co ogranicza sprawność fizyczną człowieka

4. na układ nerwowy, w związku z jego wrażliwością na czynniki chemiczne, co odbija się na sprawności fizycznej człowieka

5. na choroby nowotworowe

Oceny stanu zdrowia ludności można dokonać za pomocą mierników pozytywnych ( np. urodzenia żywe) i negatywnych - np. występowanie niektórych chorób, struktury umieralności wg przyczyn.

Liczba ludności województwa małopolskiego wynosi ok. 3.215 tys. z tego w miastach 1.626 tys. (51% ogółu ludności) i na wsi ok. 1.588 tys. (49.0% ogółu ludności).

W ogólnej liczbie ludności mężczyźni stanowią 48.7%, a kobiety 51.3%. Przyrost naturalny w woj. wynosił w ostatnich latach ok.7.500 - wskaźnik na 1000 mieszkańców przedstawiał się - tabela

	1990 r.	2002 r.	Zmiana współczynnika
Kraków	11,0	7,8	-29,1%
Woj. małopolskie	15,6	10,0	-35,9%
Polska	14,4	9,3	- 35,4%

W woj. krakowskim jest zmniejszony przedział kobiet w wieku 25 - 29 lat, a więc zdolnych potencjalnie do rozrodu, przy zwiększonej liczbie kobiet w wieku 35 - 44 lat.

Nadwyżkę liczebną nad mężczyznami osiągają kobiety w naszym mieście już w wieku 25 - 29 lat i od tego czasu ta nadwyżka wzrasta by osiągnąć w wieku 85 lat i więcej na 100 mężczyzn już 325 kobiet. Zmiany proporcji są związane zwiększoną umieralnością mężczyzn. Średnia długość życia dla kobiety to 75,2 lat, a dla mężczyzny 66,8 lat

Analizując liczbę porodów w placówkach służby zdrowia, stwierdza się zmniejszoną liczbę porodów, przy czym dotyczy to zwłaszcza kobiet w miastach.

Wśród wielu przyczyn samoistnych poronień, takich jak stresy czy trudy codziennego dnia, zwraca uwagę fakt, że jedną z przyczyn może być ekspozycja jednego lub obojga rodziców na czynniki mutagenne. Samoistne poronienia mimo poprawy diagnostyki i metod leczenia stanowią wskaźnik rosnący.

Powszechnie uznanym wskaźnikiem zdrowia populacji jest współczynnik umieralności noworodków i niemowląt do 1 roku życia. W Małopolscy współczynnik zgonów na 1000 urodzeń żywych wynosił 4,92 i jest porównywalny dla Polski

Tab.

Rok	Kraków	Woj. małopolskie
2000	6,20	7,38
2001	7,57	6,30
2002	7,56	5,93
2003	brak danych	4,92

Współczynnik zgonów jest mniejszy niż średnie krajowe czy dla innych województw i ma tendencję malejąca w stosunku do porzednich lat, ale współczynniki te są większe niż w innych krajach Europy. Współczynniki dla Polski (najlepiej kształtujące się w krajach Europy Wschodniej) trudno obniżyć jeszcze bardziej prawdopodobnie ze względu na osłabienie płodów, których odżywianie odbywa się poprzez łożysko uszkodzone czynnikami środowiskowymi.

Najczęstszymi przyczynami zgonów były wady wrodzone i urazy okołoporodowe

Tab.

Rok			2001 r.			2002 r.
	DZ	CH	ogółem	DZ	CH	ogółem
liczba	25	19	44	19	24	43
Urazy okołoporodowe	60,0%	42,1%	52,3%	21,1%	45,8%	34,9%
Wady wrodzone, abberacje chromosomowe	24,0%	47,4%	34,1%	78,9%	25,0%	48,8%

Badania łożysk przeprowadzone wśród kobiet rejonu Skawiny i Nowej Huty wskazywały na wyraźne odchylenia od danych uzyskanych z badań przeprowadzanych wśród kobiet zamieszkałych w czystych jeszcze rejonach Bieszczad.

Ciężar łożysk był wyższy średnio o 10 %, kosmki rozrastały się obficie ulegając jednocześnie pomniejszeniu, co z kolei powodowało zmniejszenie przestrzeni międzykosmkowej. Utrudniało to przepływ krwi, a więc zaopatrywanie płodu w tlen i składniki odżywcze i jednocześnie utrudniało odprowadzanie od płodu składników toksycznych. Stwierdzono gromadzenie się w łożyskach złogów fibrynoidu i soli mineralnych, zidentyfikowano w nich składniki trujące takie jak fluor i metale ciężkie. Położnice z rejonów badanych obarczone były w 30 % poronieniami samoistnymi, podczas gdy w Bieszczadach tylko w 10%.Badana krew pępowinowa wskazywał na mniejszą zawartość tlenu i prawie całkowity brak glukozy, co stanowi poważne zagrożenie dla rozwoju ośrodkowego układu nerwowego. U noworodków tych matek stwierdzono również niższą wagę urodzeniową i wysoki współczynnik wcześniactwa.

Wskaźnik wcześniactwa dla naszego województwa wynosi 108 na 1000 żywych urodzeń ( dla Polski 112)

W województwie małopolskim liczba dzieci zakwalifikowanych do grup dyspanseryjnych jest wysoka i wiążą się to z wysokim odsetkiem wcześniactwa.

Wśród grup dyspanseryjnych dzieci i młodzieży najliczniejsza to grupa obejmująca zaburzenia statyki ciała i trwałe uszkodzenie narządu ruchu. Na drugim miejscu znajdują powikłania ciąży i porodu, na trzecim są wady wzroku, na czwartym zaburzenia w rozwoju somatycznym i psychicznym, uszkodzenia układu nerwowego. Najwyższy odsetek dzieci wymagających rehabilitacji notuje się w liceach.

Charakterystycznym zjawiskiem w ostatnich latach jest wzrost schorzeń układu oddechowego i schorzeń tarczycy. Narastającym problemem są również w wieku szkolnym nerwice. Sumarycznie liczbę dzieci wymagających leczenia specjalistycznego ocenia się na ok. 25 tys. co stanowi aż 10 % całej populacji dzieci i młodzieży.

Choroby układu krążenia:

Zaliczane do chorób cywilizacyjnych stanowią najczęstszą przyczynę zgonów. Przyczyny tej choroby bardzo powiązane są ze zmianami w środowisku np. przewlekłe ch. układu oddechowego, prowadzące do niewydolności oddechowo- krążeniowej, niedotlenienia tkanek, głównie serca, mózgu i nerek, co daje wzrost ciśnienia krwi. Najczęściej jednak niedotlenienie wiąże się z ekspozycją na tlenek węgla. Emisje tlenku węgla nie dające ostrych zatruć są bagatelizowane, nie są jednak obojętne dla organizmów żywych. CO w temp powietrza nie utlenia się do CO₂ lecz oddziaływuje niekorzystnie na człowieka i rośliny. Wchłonięty przez płuca wiąże się z hemoglobiną (methemoglobina) i ogranicza dopływ tlenu do tkanek. Oddziaływuje więc niekorzystnie na mózg i serca , a więc narządy od tlenowej produkcji szczególnie zależne. Niedobór energii w mięśniach i komórkach nerwowych odczuwany jest jako zmęczenie, a wiec człowiek w takiej sytuacji ucieka od wysiłku fizycznego, to z kolei prowadzi do gromadzenia się większych zapasów tłuszczu i powstawania nadwagi ciała, upośledza metabolizm lipidów i rozwija chorobę niedokrwienną serca.

Tab.

U kobiet umierających powodu CHUK najczęstszą przyczyną zgonów jest miażdżyca (zmarła na nią co 4 osoba), a następnie choroba niedokrwienna serca. Na miażdżycę częściej umiera się w wieku starszym, a ponieważ mężczyzn w wieku starszym jest mniej to w ich przypadku choroba niedokrwienna serca jest częstszą przyczyną zgonu. Kolejne dwie przyczyny zgonu to inne choroby serca i choroby naczyń mózgowych.

Na początku lat 90- tych umieralność z powodu choroby niedokrwiennej serca, zarówno dla kobiet jak i mężczyzn była w Krakowie wyższa niż w całej Polsce. Po osiągnięciu podobnych wartości dla lat 96 - 99, współczynnik umieralności jest obecnie niższy w Krakowie ,niż średnia krajowa. Dla mężczyzn rysuje się wyraźna tendencja spadkowa dla współczynnika umieralności na chorobę niedokrwienną serca tab.

Analiza danych potwierdził, że nie nastąpiły w ostatnich latach istotne zmiany w strukturze zgonów z powodu nowotworów uwzględniającej ich lokalizację .I tak dla kobiet nadal najczęstszą przyczyna zgonów na nowotwory złośliwe są: rak sutka, płuc, jelita grubego, odbytu, a mężczyzn: rak płuc, odbytu, żołądka oraz prostaty.

Zaobserwowany znaczny spadek umieralności z powodu nowotworów złośliwych szyjki macicy i nieco mniejszy dla nowotworów piersi w Krakowie. Umieralność z powodu nowotworów tchawicy, oskrzeli i płuc jest znacznie wyższa u mężczyzn niż u kobiet. Tab.

Choroby narządu ruchu

Do swoistych cech województwa małopolskiego należą ch. Układu ruchu. Stają się one przyczyną mniejszej sprawności fizycznej ludzi, a nawet inwalidztwa, rzutują więc na jakość życia w środowisku krakowskim i małopolskim. Do znanych czynników środowiskowych mających wpływ na ich zmiany należą fluor i kadm. Oba te pierwiastki kumulują się w kościach powodując zmiany zwyrodnieniowe. Fluor w środowisku krakowskim i małopolskim związany był z jego emisją przez hutę aluminium w Skawinie, nieczynną już wprawdzie od 82 r. , ale związki fluoru nadal znajdują się w glebie i są uwalniane z niej pod wpływem kwaśnych deszczów. Szczególnie narażenie na działanie fluoru byli pracownicy tej huty oraz okoliczni mieszkańcy. Wśród pracowników huty prawie w 100% są to osoby pozostając na rencie inwalidzkiej z powodu chorób układu kostnego.

Drugie środowiskowe zagrożenie kadm jeszcze kilkanaście lat temu stężenie tego pierwiastka w warzywach przekraczało nawet kilkakrotnie przyjęto normę, a należy pamiętać , że okres utajonego działania tego pierwiastka wynosi 10 - 15 lat. Kadm odkładany w kościach powoduje jej rozmiękanie i zmiany degeneracyjne. Może też wyzwalać nadciśnienie i choroby nowotworowe. Wysokie stężenie kadmu, ołowiu, niklu i chromu koncentrują się szczególnie wokół huty Sędzimira. W woj. małopolskim wzrasta liczba urazów i schorzeń narządu ruchu. Szczególnie wysoki jest wzrost liczby chorych ze zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłupa, stawów biodrowych, kolanowych, a równocześnie obniża się wiek tych chorych. Znaczenie społeczne tego zjawiska jest ogromne, bo ogranicza sprawność fizyczną, powoduje ogromna absencję chorobową i inwalidztwo.

Odsetek osób niepełnosprawnych zamieszkujących w Krakowie wynosi 19,1 % jest nieco wyższy niż w woj. małopolskim- 18,2% i o blisko 5 pkt. procentowych wyższy niż w całym kraju - 14, 3 Porównując wskaźniki natężenia w innych województwach stwierdzono, że tylko w lubelskim odsetek ten jest wyższy. W naszym regionie zjawisko niepełnosprawności jest powszechniejsze niż pozostałych częściach kraju. Liczbowo dla miasta Krakowa jest to 144.905 osób. Największy udział jest dla okolic Proszowic.

W populacji niepełnosprawnych przeważają kobiety, co wynika z faktu, iż dominują one w populacji osób starszych, w której zjawisko niepełnosprawności jest najbardziej nasilone. Gdyby porównywać wskaźniki niepełnosprawności dla każdej płci i uwzględniać wiek to odsetki osób niepełnosprawnych w poszczególnych grupach wiekowych są wyższe dla mężczyzn niż dla kobiet. Relacje te odwracają się dopiero w przedziale powyżej 70 roku życia, kiedy to w tym wieku kobiet niepełnosprawnych jest więcej, czyli kondycja mężczyzn w tym wieku jest lepsza, ale jest ich zdecydowanie mniej w całej populacji.

Choroby psychiczne

W grupie tej znajdują się psychozy i niepsychotyczne zaburzenia takie jak nerwice, uzależnienia lekowe, alkoholowe, narkomania. Jak się okazuje sytuacja w zakresie psychoz jest ustabilizowana, stwierdza się natomiast systematyczny wzrost chorób niepsychotycznych. Przyczynę wzrostu upatruje się we wpływie czynnika wielkomiejskiego (stresy, hałas, wibracja). Należy również pamiętać o negatywnym wpływie na najsubtelniejszą tkankę nerwową takich substancji chemicznych jak fluor, związki ołowiu, tlenek węgla, rozpuszczalniki organiczne emitowane z krakowskiej „Polfy”, związki rtęci z różnych źródeł. Związki ołowiu występują w obszarze o dużym natężeniu ruchu kołowego. Szczególnie niepokojące jest zjawisko wysokiego stężenia ołowiu we krwi dzieci. Dzieci są bowiem bardziej wrażliwe i łatwiej przyswajają ołów ze środowiska. Obecność ołowiu we krwi dzieci świadczy zakresie poważnym zagrożeniu ich rozwoju umysłowego

W zakresie odpowiedzi układu nerwowego na te wszystkie czynniki można wyróżnić dwa typy reakcji

- apatie, zmęczenie, senność, osłabienie zdolności zapamiętywania i uczenia się

- nadpobudliwość, bezsenność, zmienność n nastrojów również trudność w uczeniu się i zapamiętywaniu

Wybrane programy promocji zdrowia

Narodowy Plan Zdrowotny a Narodowy Program Zdrowia

Narodowy Plan Zdrowotny obejmuje swoim zakresem zagadnienia medycyny naprawczej i zapobiegawczej, natomiast Narodowy Program Zdrowia uwzględnia zakres czynników pozamedycznych warunkujących zdrowie tj. styl życia, środowisko fizyczne, środowisko społeczne, życia i pracy.

Narodowy Plan i Narodowy Program są komplementarne wobec siebie, gdyż oba służą poprawie stanu zdrowia społeczeństwa.

Część celów przyjętych w tych dokumentach jest wspólna, chociaż realizowana poprzez różne działania.

Narodowy Program Zdrowia jest przedsięwzięciem ogólnokrajowym w którym uczestniczyć powinno całe społeczeństwo, wszystkie systemy społeczne i istniejące w nich organizacje. Obecnie w Polsce opracowywany jest projekt na lata 2006- 2015. Jest to otwarty, dynamiczny i wielosektorowy dokument, który zakłada poprawę stanu zdrowia poprzez podejmowanie działań na rzecz zdrowia własnego i innych oraz wpływa na jakość życia ludności, poprzez zmniejszanie różnic w zdrowiu i dostępności do świadczeń zdrowotnych. Określa on sprzyjające warunki, jak również kształtuje umiejętności zdrowego stylu życia.

Podstawą obecnego Narodowego Programu Zdrowia jest PROMOCJA ZDROWIA.

Cel strategiczny

Poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności przez:

1.      Stwarzanie warunków oraz kształtowanie motywacji, wiedzy i umiejętności zdrowego stylu życia, a także podejmowanie działań na rzecz zdrowia własnego i innych.

2.      Kształtowanie sprzyjającego zdrowiu środowiska życia, pracy i nauki.

3.      Zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych.

Cel operacyjny 1

Zwiększenie aktywności fizycznej ludności

Cel operacyjny 2

Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności.

Cel operacyjny 3

Zmniejszenie rozpowszechniania palenia tytoniu

Cel operacyjny 4

Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenia szkód zdrowotnych spowodowanych alkoholem

Cel operacyjny 5

Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód zdrowotnych

Cel operacyjny 6

Zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie promocji zdrowia.

Cel operacyjny 7

Promocja zdrowia psychicznego oraz zapobieganie występowaniu zaburzeń psychicznych

Cel operacyjny 8

Zmniejszenie narażenia ludności na czynniki szkodliwe w środowisku życia, pracy i nauki oraz ich skutków zdrowotnych

Cel operacyjny 9

Poprawa stanu sanitarnego kraju

Cel operacyjny 10

Zmniejszenie liczby i skutków wypadków, szczególnie drogowych

Cel operacyjny 11

Zwiększenie sprawności i skuteczności pomocy doraźnej w nagłym zagrożeniu życia

Cel operacyjny 12

Zwiększenie dostępności do podstawowej opieki zdrowotnej i usprawnienie tej opieki

Cel operacyjny 13

Zapobieganie występowaniu oraz skutkom wcześniactwa i małej urodzeniowej masy ciała

Cel operacyjny 14

Usprawnienie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z ryzykiem rozwoju niedokrwiennej choroby serca

Cel operacyjny 15

Usprawnienie wczesnej diagnostyki i zwiększenie efektywności leczenia nowotworów złośliwych szyjki macicy i sutka

Cel operacyjny 16

Stworzenie warunków umożliwiających osobom niepełnosprawnym włączenie się lub całkowity powrót do czynnego życia

Cel operacyjny 17

Zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym

Cel operacyjny 18

Intensyfikacja profilaktyki próchnicy zębów i chorób przyzębia u dzieci, młodzieży oraz kobiet ciężarnych.

 

Cel operacyjny 6

Zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie promocji zdrowia

Zadania

1. Wdrożyć program wszechstronnej edukacji zdrowotnej w szkole podstawowej i ponadpodstawowej (w tym profilaktykę uzależnień, HIV/AIDS i edukację seksualną) oraz stworzyć struktury wspierające jego realizacje (system kształcenia przeddyplomowego i podyplomowego nauczycieli, doradztwo metodyczne, produkcję pomocy i materiałów dla uczniów i nauczycieli).

2. Nasilić w środkach masowego przekazu edukację w zakresie zdrowych stylów życia, z naciskiem na kontrolę własnego zdrowia oraz wskazywaniem sposobów zmiany stylu życia i radzenia sobie z głównymi przyczynami zagrożenia zdrowia.

3. Wzmocnić zaplecze instytucjonalne oraz usprawnić system rozdziału środków niezbędnych do wdrażania programów edukacji zdrowotnej i projektów promocji zdrowia na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym.

4. Wdrożyć system kształcenia przeddyplomowego i podyplomowego kadr służby zdrowia oraz innych grup zawodowych w zakresie promocji zdrowia (dziennikarze, pracownicy samorządów lokalnych, nauczyciele, politycy, działacze organizacji pozarządowych).

5. Stymulować i wspierać projekty i działania dotyczące promocji zdrowia oparte na siedliskowym podejściu: zdrowe miasto, zdrowa gmina, szkoła, zakład pracy i szpital promujący zdrowie, zdrowy dom.

6. Rozwijać poradnictwo w zakresie zdrowych stylów życia w tym: rodzinne, psychologiczne, żywieniowe, antytytoniowe, antyalkoholowe.

7. Wspierać aktywność samorządów lokalnych i organizacji pozarządowych w zakresie edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia.

Cel operacyjny 13

Zapobieganie występowaniu oraz skutkom wcześniactwa i małej urodzeniowej masy ciała

Zadania

1. Usprawnić diagnostykę i leczenie zakażeń układu moczowo - płciowego u kobiet ciężarnych.

2. Zredukować rozpowszechnianie palenia tytoniu wśród kobiet ciężarnych (do poziomu poniżej 10%).

3. Poprawić stan odżywienia kobiet ciężarnych żyjących w niedostatku.

4. Zmniejszyć częstość urodzeń wśród kobiet w wieku poniżej 18 lat oraz kobiet po 35 roku życia (o 20% w stosunku do 1995 roku).

5. Upowszechnić opiekę przedciążową oraz usprawnić diagnostykę i czynną opiekę nad ciężarną w przypadkach zagrożenia wcześniactwem.

6. Upowszechnić zasady systemu referencyjnego w odniesieniu do porodu przedwczesnego (transport matki), poprawić poziom opieki nad wcześniakiem.

Cel operacyjny 15

Usprawnienie wczesnej diagnostyki i zwiększenia efektywności leczenia nowotworów złośliwych szyjki macicy i sutka

Zadania

1. Zwiększyć świadomość potrzeby i upowszechnić umiejętność wykonywania badań umożliwiających wczesne wykrycie raka sutka oraz chorób sutka prowadzących do jego wystąpienia.

2. Spowodować wzrost udziału rozpoznań przedinwazyjnego raka sutka o 2% rocznie.

3. Zwiększyć częstość badań cytologicznych wymazów szyjki macicy u kobiet do 60 roku życia. Roczny przyrost częstości wymazów powinien wynosić co najmniej 2%.

4. Stworzyć ośrodki wykonujące przesiew w kierunku raka sutka przy filiach Instytutu Onkologii oraz większości innych makroregionów oraz zaopatrzyć je w niezbędną aparaturę diagnostyczną.

5. Upowszechnić badania cytologiczne u kobiet w wieku 18-60 lat.

Narodowy Program zdrowia jest programem ogólnopolskim, którego strategiczne cele ustalają urzędnicy ministerialni. Wszystkie jednostki samorządu terytorialnego oraz inne terenowe organy władzy są zobowiązane realizować wytyczone cele. Jednak nie jest on jedynym programem realizowanym w Małopolsce, którego działania aktywnie włączyła się Gmina Miejska Kraków. Małopolski Program Ochrony Zdrowia, przyjęty przez Sejmik Województwa Małopolskiego koresponduje ściśle z Narodowym Programem Zdrowia, ale również z programami opracowanymi przez WHO oraz uwzględnia porozumienia polityki zdrowotnej podpisane między ŚOZ a Unia Europejską. Miejski Program Ochrony Zdrowia realizowany jest pod nazwa „Zdrowy Kraków 2004- 2006 (kontynuacja poprzedniego programu „Zdrowy Kraków 2003). Realizowany jest również Miejski Program Profilaktyki i Promocji Zdrowia.

Zdrowy Kraków 2004- 2006 ukierunkowany jest na realizację siedmiu najważniejszych celów:

1. Zwiększenie skuteczności regionalnego systemu ratownictwa medycznego.

2. Usprawnianie wczesnej diagnostyki i terapii chorób układu krążenia

3. Poprawa wyleczalności nowotworów złośliwych

4. Poprawa dostępności, ciągłości oraz kompleksowości świadczeń zdrowotnych oraz poziomu satysfakcji pacjentów

5. Poprawa zdrowia psychicznego oraz redukcja szkodliwych skutków uzależnień

6. Promocja zdrowia oraz prewencja chorób cywilizacyjnych

7. Wzrost efektywności wykorzystania zasobów regionalnego systemu ochrony zdrowia oraz optymalizacja globalnych kosztów opieki stacjonarnej

Tab. programów dla woj. małopolskiego

Ad. 3 Program wczesnego rozpoznawania raka szyjki macicy.

W Polsce rak szyjki macicy zajmuje po raku sutka, drugie miejsce pod względem zachorowalności na nowotwory złośliwe wśród kobiet, a umieralność należy do największych w Europie. Badania przesiewowe to działania mające na celu wykrycie choroby w jej najwcześniejszym, w pełni wyleczalnym stadium. Program ten skierowany był do kobiet, które ukończyły 30 rok życia. Program obejmował badanie cytologiczne oraz poradę ginekologiczną, podczas której informowano pacjentkę o wynikach badania i sposobie dalszego ewentualnego leczenia.

W programie w 2004 r. wzięło udział 17 publicznych i niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej. W badaniach brały udział również kobiety w wieku postmenopauzalnym. Program realizowany w 2004 r. nie ma opracowań dotyczących ilości kobiet skierowanych do dalszego badania.

W celu większej skuteczności programu planuje się zwiększenie populacji badanych, wprowadzenie tzw. screeningu aktywnego czyli wysyłanie listownych zaproszeń do kobiet kwalifikujących się do badania oraz stworzenie bazy danych pacjentek poddawanych profilaktycznym badaniom cytologicznym. Pozwoliłoby to w sposób znaczący zwiększyć wykrywalność stanów przedrakowych i wczesnych nowotworowych dających gwarancję wyleczenia.

W kolejnym roku trwania programu planuje się zwrócenie większej uwagi na szkolenia personelu oraz edukację uczestniczek badania w zakresie nowej terminologii i klasyfikacji rozmazów cytologicznych, tzw. systemu Bethesda.

---