KULTURA W POLITYCE WSPÓLNOTY EUROPEJSKIEJ
ZNACZENIE KULTURY W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
Historia europejskiej integracji sięga starożytności. Dzięki temu pojęcie Europy nie ogranicza się do terminu geograficznego, ale niesie z sobą treści kulturowe, polityczne i społeczne łączone z cywilizacją europejską. Ze względu na geograficzne położenie Europy nikt być może nie nazwałby jej kontynentem gdyby nie wytworzyła bogatej w dokonania kultury, która pozwala Europejczykom żywić przekonanie o odrębności zamieszkiwanego przez nich obszaru
i definiować ich wspólną europejską tożsamość. Celowa i świadoma działalność człowieka zdeterminowała czysto fizyczny zasięg kontynentu. Cywilizacja, jaka na tym terenie powstała, dzięki specyficznym warunkom, w jakich się wykształciła, jest wyjątkowa, inna od wszystkich. Tak, więc uzasadnionym kryterium, przy pomocy, którego możemy wyznaczać granice Europy jest jej kulturowa tożsamość, rozumiana jako duchowa wspólnota jej mieszkańców, wraz z jej materialnymi dokonaniami. Tożsamość europejska obecna jest w zbiorowej świadomości Europejczyków - mimo zróżnicowania ich narodowych kultur.
Kultura ma ogromne znaczenie dla procesu integracji. Od samego początku, nie tylko w oczach wielu europejskich myślicieli, działaczy i polityków oraz inicjatorów procesu integracji, zwanych Ojcami Europy jawiła się jako fundament, na którym spodziewano się zbudować wspólnotę gospodarczą i polityczną; kontynent, którego mieszkańcy będą żyć w dobrobycie i pokoju. W maju 1948 roku odbył się Kongres Ruchu Europejskiego w Hadze. Rozpoczął on proces integracji w powojennej Europie. Kongres obradował w trzech Komisjach: Politycznej, Ekonomicznej i Społecznej oraz Komisji do Spraw Kultury. Bezpośrednim rezultatem działalności Kongresu było między innymi utworzenie Europejskiego Centrum Kultury. Kongres był tez inicjatorem powołania innych europejskich instytucji kulturalnych, na przykład Fundacji Kultury Europejskiej i Europejskiego Stowarzyszenia Festiwali Muzycznych. Działalność specjalnej Komisji do Spraw Kultury, na równi z Komisją Polityczną oraz Ekonomiczną i Społeczną, było świadectwem tego, iż wizjonerzy przyszłej zjednoczonej Europy znaczenie kultury dla procesu integracji kontynentu europejskiego traktowali na równi z gospodarką
i polityką. Robert Schuman uważany za jednego z głównych architektów dzieła powojennego zjednoczenia Europy powiedział: „Zanim Europa stanie się sojuszem wojskowym, czy całością ekonomiczną, musi być wspólnotą kulturalną
w najszczytniejszym sensie tego słowa i Europa jest realizacją uniwersalnej demokracji w chrześcijańskim znaczeniu tego słowa”. Unia Europejska nie ma wspólnej polityki kulturalnej, rozumianej jako spójny system bieżących i planowanych działań podejmowanych w oparciu o specyficzne dla tej dziedziny zasady i podporządkowane przyjętym przez wszystkie państwa członkowskie celom. Jednak w miarę postępów procesu integracji gospodarek krajów europejskich, wzrastało przekonanie o znaczeniu kultury jako czynnika decydującego i konieczności jej uwzględnienia we wspólnotowych politykach. Znalazło to odbicie w Traktacie z Maastricht
i potwierdzenie w Traktacie Amsterdamskim. Oba te akty prawne upoważniły instytucje Unii Europejskiej do podejmowania inicjatyw w dziedzinie kultury, które miały na celu przede wszystkim ochronę dziedzictwa kulturowego Europy oraz wzajemne poznanie kultur narodów zamieszkujących kontynent europejski. Nie stanowią one jeszcze podstawy dla stworzenia wspólnotowej polityki kulturalnej w takim znaczeniu, w jakim mówimy na przykład o wspólnej polityce rolnej, ale określają zasady, na jakich Wspólnota może i powinna działać w sprawach kultury. Czyni to we współpracy
z innymi organizacjami międzynarodowymi, przede wszystkim z Radą Europy.
Rada Europy jest najstarszą funkcjonującą europejską organizacją międzyrządową. Głównym jej zadaniem jest działanie na rzecz większej jedności państw członkowskich, w celu obrony i urzeczywistniania ideałów i zasad, które stanowią wspólne dziedzictwo. Aktywność Rady Europy skupia się na: rozwijaniu kulturowej tożsamości europejskiej, ochronie praw jednostki, rozwijaniu międzynarodowej współpracy. W 1954 roku podpisana została Europejska Konwencja Kulturalna. Określa ona podstawy działania i współpracy państw członkowskich w tej dziedzinie. Są one realizowane poprzez szczegółowo opracowane programy działań
w poszczególnych dziedzinach kultury. Od 1985 roku funkcjonuje Konwencja
o Ochronie Architektonicznego Dziedzictwa Kulturowego Europy, a od 1992 roku analogiczny dokument związany z zabytkami archeologicznymi. Rada Europy uczestniczy także we wspieraniu produkcji kinematograficznej i telewizyjnej, na jej forum powstała Konwencja o Telewizji Ponadgranicznej, podpisana w Strasburgu, 5 maja 1989 roku. Konwencja ta zapewnia ogólne normy prawne w zakresie przepływu przez granicę usług w dziedzinie programów telewizyjnych. Od 1987 roku Rada Europy przyznaje nagrodę Prix Europa dla najlepszego programu telewizyjnego. Uzupełnieniem tej działalności jest funkcjonujący od 1988r. Fundusz Eurimages.
W ostatnich latach Rada zyskała szczególne znaczenie, zwłaszcza dla krajów Środkowej i Wschodniej Europy. Od 1994 roku, bowiem członkostwo w Radzie Europy wiąże się z możliwością uczestnictwa w różnych europejskich programach
i inicjatywach kulturalnych.
Należy uświadomić sobie miejsce i rolę kultury w procesie integracji europejskiej od idei zjednoczonej Europy po jej aktualny kształt w postaci Unii Europejskiej. Idee i ludzie, którzy te idee propagowali i starali się wcielić w życie, wydarzenia, fakty, inicjatywy, instytucje i przedsięwzięcia przez nie podejmowane
w dziedzinie kultury wszystko to przyczynia się do budowy i utrwalania wspólnej europejskiej świadomości i tożsamości, które są podstawowym warunkiem powstania prawdziwej europejskiej Wspólnoty. Unia realizuje to zadanie poprzez programy wspierające ochronę i poznawanie dziedzictwa kulturowego poszczególnych narodów, składającego się na wymianę twórców kultury oraz wspieranie imprez kulturalnych
o wymiarze europejskim.
UREGULOWANIA W RAMACH PRAWA EUROPEJSKIEGO DOTYCZĄCE KULTURY
Kultura, mimo deklaracji o jej podstawowym znaczeniu dla zjednoczenia Europy, nie znalazła się wśród priorytetów tworzącej się Wspólnoty Europejskiej. Przed podpisaniem Traktatu z Maastricht Wspólnoty Europejskie nie miały podstaw prawnych do podejmowania działań w dziedzinie kultury. Poza tym, u samych początków procesu integracji Europy, po II wojnie światowej uważano, że należy się skupić na gospodarce, podyktowane to było koniecznością odbudowania zniszczonych państw europejskich.
Biorąc to pod uwagę w 1951r. utworzono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, oraz, na mocy Traktatów Rzymskich Europejską Wspólnotę Gospodarczą i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. W związku jednak z zaplanowanym znoszeniem ograniczeń w dziedzinie handlu miedzy państwami członkowskimi Wspólnot, powstała konieczność ograniczenia swobodnego przepływu przedmiotów artystycznych
o szczególnym znaczeniu dla kultur narodowych. Sprawę tę regulował Artykuł 30 Traktatu Rzymskiego, który wprowadził takie ograniczenia w stosunku do majątku narodowego, posiadającego wartość artystyczną, historyczną lub archeologiczną. Poza tym jednym artykułem, nie ma w Traktacie bezpośredniego odniesienia do spraw kultury.
Kultura pozostawała nadal w wyłącznej kompetencji państw członkowskich, więc ograniczenia te nie stały się elementem szerszego planu działania. Pomimo, że nie było wspólnego programu działania w dziedzinie kultury znajdowała się ona nadal
w polu uwagi twórców zintegrowanej Europy. Znalazło to odbicie w deklaracjach kolejnych szczytów szefów państw Wspólnoty w Hadze, w Paryżu oraz Kopenhadze, gdzie jej sygnatariusze odwołali się do europejskiej tożsamości kulturowej: „Pragnąc zabezpieczyć wartości porządku prawnego, politycznego i moralnego, do których są przywiązani, w trosce o zachowanie bogatej różnorodności kultur narodowych, podzielając tę samą koncepcje życia, ufundowanego na woli budowania pomyślanej
i realizowanej w służbie ludziom, spodziewają się zachować (…) fundamentalne wartości europejskiej tożsamości”.
Narastająca świadomość znaczenia kultury znalazła odbicie w kolejnych poczynaniach państw członkowskich. Odniesienie do kultury pojawiło się w zapisach Uroczystej Deklaracji Sztutgarckiej w Sprawie Unii Europejskiej z dnia 19 czerwca 1983 roku. Natomiast dnia 28 listopada 1983 roku w Atenach odbyło się nieformalne spotkanie ministrów kultury państw członkowskich Unii. Zaowocowało ono nowymi decyzjami w sprawie kultury, jedną z nich była funkcjonująca od 1985 roku instytucja Europejskiego Miasta Kultury.
Prawną podstawą dla podejmowania działań wspólnotowych w dziedzinie kultury stał się Artykuł 151 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską.
W Traktacie zostały określone cele i ograniczenia działalności Wspólnot w dziedzinie kultury. Początek Artykułu mówi o tym, że „ Wspólnota przyczynia się do rozkwitu kultur Państw Członkowskich, w poszanowaniu ich różnorodności narodowej
i regionalnej, równocześnie podkreślając znaczenie wspólnego dziedzictwa narodowego”. Można, więc zauważyć, że na kształt Artykułu 151 wywarło wpływ przekonanie wizjonerów zjednoczonej Europy, iż bogactwem kultury europejskiej jest jej różnorodność, którą należy chronić i rozwijać. Unia nie zmierza do harmonizacji polityk państw członkowskich, a jedynie stara się wspierać, w oparciu o zasadę jej funkcjonowania, jaką jest zasada subsydiarności, te działania, które mają charakter europejski i które przekraczają możliwości i kompetencje państw członkowskich. Według Artykułu 151 Traktatu podejmowanie przez Radę decyzji odnoszących się do sektora kultury ma się odbywać na zasadzie konsensusu.
Za istotny należy uznać paragraf 4 Artykułu 151, który mówi: „Wspólnota uwzględnia aspekty kulturalne w swoim działaniu na podstawie innych postanowień niniejszego Traktatu, zwłaszcza w celu poszanowania i popierania różnorodności jej kultur”. Widać, więc, że poza aspektem prawnym, ekonomicznym i politycznym, kulturowy wymiar integracji został uznany za równie ważny.
Traktat z Maastricht uznał, więc (na najwyższym, z punktu widzenia hierarchii europejskich aktów prawnych, poziomie) wagę kultury i określił kompetencje Wspólnoty w tej dziedzinie, będąc jednocześnie świadectwem stopniowego narastania
u twórców i głównych aktorów polityk europejskich świadomości znaczenia kultury
w procesie integracji europejskiej. Kompetencje Unii są jednak uzależnione od decyzji państw narodowych i nie anulują ich uprawnień do prowadzenia własnej polityki
i działalności kulturalnej, zarówno w wymiarze wewnętrznym jak i międzynarodowym, a jedynie pozwalają te działania wspierać i nadawać im, jeśli to jest korzystne
i konieczne, europejski charakter i wymiar
DZIAŁANIA NA POLU KULTURY - WSPÓLNOTOWE PROGRAMY KULTURALNE
Unia Europejska zgodnie z założeniami swojej polityki w dziedzinie kultury, sformułowanymi w Traktacie z Maastricht, wspiera finansowo działania, które przyczyniają się do wzajemnego poznawania kultur i historii narodów europejskich, ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim a także wspiera twórczość artystyczną i literacką, w tym także audiowizualną. Ponadto Wspólnota Europejska
i państwa członkowskie sprzyjają współpracy w dziedzinie kultury z państwami trzecimi oraz organizacjami międzynarodowymi. Finansowanie kultury w Unii Europejskiej odbywa się poprzez programy, do których zainteresowane instytucje
i organizacje zgłaszają projekty.
Program Europejskie Miasto Kultury funkcjonujący od 1985 roku powstał
z inicjatywy greckiej minister kultury Meliny Mercouri - jako sposób uatrakcyjnienia obrazu Wspólnoty i tworzenia coraz ściślejszych więzi między narodami Europy. Program obejmuje różnorakie imprezy kulturalny i trwa przeciętnie od 7 do 12 miesięcy. Każde z miast, pełniące honory Europejskiego Miasta Kultury ma swoja specyfikę w ramach tych uroczystości. Przygotowują one w ramach programu wybraną i uzgodnioną część wspólnego projektu nazwaną umownie „rozdziałem”. Myślą przewodnią rozdziału realizowanego przez każde miasto jest opracowane przez nie hasło. I tak na przykład hasło Krakowa brzmiało: Myśl - Duchowość - Twórczość. Zainteresowanie programem Europejskie Miasto Kultury było bardzo duże, dlatego też Rada Ministrów przyjęła na lata 1992 - 1999 program Europejski Miesiąc Kultury. Dała w nim pierwszeństwo miastom Europy Wschodniej.
W latach 1996 - 1999 Unia Europejska prowadziła trzy programy kulturalne. Program Kalejdoskop, którego celem było wspieranie działalności artystycznej oraz wymiany i współpracy kulturalnej pomiędzy profesjonalistami. Kalejdoskop preferował wszelkie kwestie związane z historią narodów europejskich, poznawaniem
i rozpowszechnianiem dorobku kulturowego, respektowaniem kultury państw członkowskich oraz utrzymywaniem specyfiki kulturalnej regionów i różnorodnych obyczajów narodowych, a także regionalnych. Został podzielony na trzy akcje:
zachęcanie do twórczości artystycznej i kulturalnej,
współpraca pomiędzy organizacjami kulturalnymi w formie sieci transnarodowych,
prezentacja dorobku kulturalnego w Europie.
Kalejdoskop wspierał tworzenie sieci akcji kulturalnych i sponsorował inicjatywy kulturalne, jak również uwzględniał współpracę z krajami Europy Środkowowschodniej.
Kolejnym programem był Ariane. Miał się on przyczynić do ożywienia współpracy między krajami członkowskimi w dziedzinie książki i czytelnictwa - poprzez pomoc na rzecz tłumaczeń literatury, sztuk teatralnych. Wspierał również szkolenia osób pracujących w wymienionych dziedzinach. Działał w trzech płaszczyznach:
pomocy w dziedzinie tłumaczeń,
promocji książki i czytelnictwa,
popularyzacji wiedzy i upowszechniania literatury europejskiej.
Trzecim programem był Rafael. Jego zasadniczym celem była promocja
i wspieranie działań państw członkowskich Unii Europejskiej na rzecz zachowania europejskiego dziedzictwa kulturowego. Do zadań programu należało:
utrzymanie i badanie stanu dziedzictwa kulturowego,
tworzenie sieci partnerstwa w dziedzinie kultury,
zapewnienie dostępu do dziedzictwa kulturalnego Europy,
wspieranie aktywności i doskonalenie umiejętności twórców i animatorów kultury,
współpraca z państwami trzecimi, zwłaszcza z należącymi do Rady Europy,
i organizacjami międzynarodowymi,
promocja współpracy twórców i działaczy kultury,
badanie specyfiki kultury europejskiej przy jednoczesnym poszanowaniu różnic regionalnych.
Program Kultura 2000 to nowy program kulturalny Unii Europejskiej, który będzie realizowany w latach 2000 - 2004. Zastąpił on trzy dotychczasowe programy współpracy europejskiej w tej dziedzinie: Kalejdoskop, Ariane oraz Rafael. Program Kultura 2000 stanowi pewną modyfikację dotychczasowych programów. Wynika to ze zmian w polityce kulturalnej Unii oraz zadań, które wynikają z rozszerzenia Unii
o nowe kraje. Nowa polityka kulturalna Unii powinna sprostać nowym wyzwaniom, jakimi są rozszerzenie Unii Europejskiej i związana z tym większa różnorodność narodowa i kulturowa wewnątrz Wspólnoty, rozwój społeczeństwa informacyjnego. Inny ważny aspekt, tylko pośrednio związany z polityką kulturalną Unii to walka
z bezrobociem poprzez tworzenie nowych miejsc pracy związanych z działalnością kulturalną. Najważniejsze cele programu to:
akcentowanie różnorodności kulturowej poszczególnych państw współtworzących Unię Europejską,
zwiększenie mobilności „ludzi kultury” oraz dzieł artystycznych,
szeroko pojęta współpraca europejska w dziedzinie kultury.
Instytucje, do których skierowany jest program to, administracje państw uczestniczących w programie, jednostki mające osobowość prawną a także organizacje pozarządowe. Elementy programu to:
działania innowacyjne i eksperymentalne służące rozwijaniu i upowszechnianiu nowych form ekspresji w dziedzinie muzyki, teatru, sztuki wizualnej, fotografii, architektury, literatury, czytelnictwa, ochrony i promocji dziedzictwa kulturowego
o znaczeniu europejskim, wspieraniu twórczości multimedialnej. Wsparcie ze strony Unii dla tych działań nie może przekroczyć 60 procent całkowitego budżetu projektu to jest 50 - 150 tys. euro na rok realizacji projektu. W projektach powinny uczestniczyć co najmniej trzy państwa,
zintegrowane działania wspierane wieloletnimi porozumieniami o współpracy kulturalnej: podniesienie kwalifikacji osób zawodowo zajmujących się kulturą, rozpowszechnianie wiedzy (seminaria, kongresy, spotkania) z zakresu zagadnień kulturalnych o znaczeniu europejskim, wykorzystywanie nowych technologii, podkreślenie różnorodności kulturowej i wielojęzyczności, kształtowanie świadomości wspólnej historii i wspólnych korzeni. Wsparcie ze strony Unii nie może przekroczyć 60 procent kosztów przewidzianych w Porozumieniu o współpracy kulturalnej to jest do 300 tys. euro na rok. Porozumienia mogą trwać do trzech lat.
W ramach projektu powinno uczestniczyć, co najmniej pięć państw biorących udział w programie,
specjalne imprezy kulturalne o zasięgu europejskim lub międzynarodowym: organizowanie sympozjów mających na celu nawiązanie lub kontynuowanie dialogu w dziedzinie kultury, imprez o charakterze innowacyjnym, odkrywanie i promowanie talentów. Wsparcie ze strony Unii dla tych działań nie może przekroczyć 60 procent całkowitego budżetu projektu to jest 150 - 300 tys. euro na rok.
Nowy program ma wspomóc współpracę między artystami, działaczami kultury
i instytucjami kulturalnymi państw europejskich. Pewną nowelizację dotychczasowych inicjatyw europejskich w tej dziedzinie stanowi propozycja odzwierciedlenia aspektu historycznego w działalności Unii poprzez tłumaczenia dzieł historycznych, udostępnianie ważnych historycznych dokumentów dla produkcji dokumentalnych oraz udostępnianie zbiorów muzealnych.
Wiosną 2003 roku Komisja Europejska zaproponowała rozszerzenie czasu trwania programu Kultura 2000 na lata 2005 - 2006. Jednocześnie Komisja rozpoczęła konsultacje na temat przyszłego programu współpracy kulturalnej w ramach Unii Europejskiej po 2006 roku.
Wspólnotowe działania w dziedzinie kultury finansowane są z budżetu Unii Europejskiej, budżetu państw członkowskich oraz sponsoring.
Wspólnota, mimo wagi, jaką przywiązuje do spraw kultury, niewielkie,
w stosunku do innych dziedzin, fundusze przeznacza na jej finansowanie. I tak, na przykład w 1999 roku przeznaczyła na działania w ramach obszaru kultura i polityka audiowizualna 106,7 mln euro. Budżet Unii na rok 1999 wynosił 96928,7 mln euro. Dla porównania na rolnictwo przeznacza się prawie połowę rocznego budżetu wspólnotowego - 40 940,0 mln euro w 1999 roku.
Bibliografia
Unia Europejska. Informator o polityce kulturalnej, wyd. Komitet Integracji Europejskiej, Warszawa 2000;
B. Gaziński, Unia Europejska nie tylko dla początkujących, Olsztyn 2002;
I. Kienzler, Leksykon Unii Europejskiej, Warszawa 2003;
Vademecum - źródła informacji o Unii Europejskiej, wyd. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2003,
K. Sobotka, Kulturowy wymiar integracji europejskiej, (dokument dostępny w internecie na s. http://www.iodz.uw.gov.pl/doc/rozne/tekst-KS.pdf ).
www.OIDE/Przegląd polityk-Polityka w dziedzinie kultury.htm
Unia Europejska. Informator o polityce kulturalnej, wyd. Komitet Integracji Europejskiej, Warszawa 2000, s. 6.
Ibid., s. 3.
cyt za: B. Gaziński, Unia Europejska nie tylko dla początkujących, Olsztyn 2002, s. 34.
Unia Europejska…op. cit., s. 3.
Ibid., s. 23.
Ibid., s. 16.
Cyt za: K. Sobotka, Kulturowy wymiar integracji europejskiej, s. 157 (dokument dostępny w internecie na s. http://www.iodz.uw.gov.pl/doc/rozne/tekst-KS.pdf ).
Ibid., s. 157.
Ibid.
Unia Europejska…op. cit., s. 26.
Ibid., s. 28-29.
I. Kienzler, Leksykon Unii Europejskiej, Warszawa 2003, s. 229.
K. Sobotka, Kulturowy… op. cit., s. 161, (dokument dostępny w internecie na s. http://www.iodz.uw.gov.pl/doc/rozne/tekst-KS.pdf).
I.Kienzler, Leksykon…op. cit., s. 240-241.
Unia Europejska… op. cit., s. 27.
Vademecum - źródła informacji o Unii Europejskiej, Warszawa 2003, s. 142.
www.OIDE/Przegląd polityk-Polityka w dziedzinie kultury.htm.
Unia Europejska…op. cit., s. 25.
10