Zmiany systemowe wprowadzone przez Traktat z Lizbony
W związku z przyjęciem Traktatu z Lizbony uległy zmianie podstawy funkcjonowania Unii Europejskiej. Poniższy artykuł prezentuje główne założenia reformy systemowej UE, oraz najważniejsze wydarzenia, które doprowadziły do przyjęcia TL.
Traktat z Lizbony wprowadza bardzo ważne, wręcz rewolucyjne zmiany w strukturze Unii Europejskiej. Oto likwidacji ulegają Wspólnoty Europejskie, a ich następczynią prawną jest posiadająca osobowość prawną organizacja międzynarodowa - Unia Europejska[1]. Po przyjęciu TL likwidacji ulegnie filarowa struktura Unii, nie będzie podziału na Unię i Wspólnotę - cały ten obszar obejmie jednolita Unia Europejska. Wyjątkiem będzie zachowanie odrębności EURATOM-u, który będzie funkcjonował jako osobna organizacja międzynarodowa.[2] W ramach jednolitej Unii Europejskiej jedyną polityką szczególną będzie Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, która zachowa dalej charakter międzyrządowy. Oznacza to, że zniesienie struktury filarowej nie doprowadzi do likwidacji podziału między prawo wspólnotowe i prawo unijne. Co prawda problematyka źródeł prawa UE będzie w TL zrewidowana, ale zasadniczy charakter obu tych grup będzie zachowany. Jak pisze Paul: „Traktat z Lizbony połączy wykonywanie zadań dawnego pierwszego i drugiego filara, ale całkowicie ich nie scali.”[3] Z kolei Craig twierdzi, że de facto WPZiB pozostanie osobnym filarem[4]. Pozostaną wyraźne różnice między prawem „postwspólnotowym”[5], które rozciągnie się na dawny pierwszy i trzeci filar, a prawem unijnym z dawnego II filara, a więc tworzonym w ramach jedynej polityki szczególnej jaka będzie WPZiB. Osica z kolei zauważa, że polityka zagraniczna Unii pozostanie dwufilarowa, a więc zachowane będą odrębności pomiędzy WPZiB, a działaniami zewnętrznymi obecnego I filara. Pisze: „w rzeczywistości (…) dwufilarowość polityki zagranicznej nie jest zlikwidowana, lecz jedynie osłabiona”[6].
Na mocy TL głębokiej rewizji ulegną obecnie funkcjonujące TUE i TWE. Traktat z Lizbony nie zastąpi ich, jak miało to się stać w przypadku TK, ale zmieni. Traktat o Unii Europejskiej zostanie rozbudowany o osobowość prawną Unii Europejskiej, a dzisiejszy Traktat ustanawiający Wspólnoty Europejskie po rewizji zmieni się w Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Należy zauważyć, że prawie wszystkie postanowienia TK odnoszące się do Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa znalazły się w Traktacie z Lizbony. Przywódcy państw UE zgodzili się, że kierunek reformy zaproponowany przez Konwent jest właściwy. Nastąpiła więc głównie dekonstytucjonalizacja propozycji TK w celu ich łatwiejszej akceptacji przez państwa. Jednym z kierunków reformy w TK było skupienie instrumentów rozproszonych po różnych filarach i instytucjach Unii w jednym ręku poprzez utworzenie urzędu Ministra Spraw Zagranicznych Unii Europejskiej. Minister miał połączyć dotychczasowe funkcje Wysokiego Przedstawiciela ds. WPZiB/ Sekretarza Generalnego Rady i Komisarza ds. stosunków zewnętrznych. Miał przewodniczyć obradom Rady ds. Zagranicznych, a w Komisji występować w randze jej wiceprzewodniczącego. W pracach miało go wspierać Europejska Służba Działań Zewnętrznych stanowiąca quasi-MSZ. Drugim organem monokratycznym utworzonym w ramach WPZiB miał być Przewodniczący Rady Europejskiej. Bardzo ważnym postanowieniem TK było włączenie EPBiO do Traktatu. Dzięki temu ta dziedzina współpracy zyskałaby silne oparcie w pierwotnym prawie UE, zostałaby również rozbudowana m.in. w części wojskowej. Traktat Konstytucyjny zawierał też postanowienia ułatwiające podejmowanie wzmocnionej współpracy w dziedzinie WPZiB. TK zawierał dawał także podstawę do działania Europejskiej Agencji Obrony.
Klęska Traktatu Konstytucyjnego w referendach we Francji i Holandii nie spowodowała przerwania prac nad reformą WPZiB. W 2005r. rozpoczęła działalność Europejska Agencja Obrony. Ważnym sygnałem świadczącym o woli rozwijania WPZiB było również przyjęcie w 2006 r. nowej perspektywy finansowej na lata 2007-2013, w której Unia przeznaczyła 50 mld euro na politykę zagraniczną, co w stosunku do lat 2000-2006 stanowiło wzrost o 29%[7]. Ponadto kontynuowano pracę koncepcyjną nad WPZiB. W czerwcu 2006r. przyjęty został Dokument Strategiczny Komisji, zatytułowany „Europa w świecie. Praktyczne propozycje zwiększenia Koherentności, Efektywności i Widoczności.”, zwany też sprawozdaniem Cutileiro[8], w którym zapisano postanowienia o ściślejszym powiązaniu całości działań zewnętrznych UE (a więc WPZiB z mechanizmami z pierwszego filara).[9] WPZiB była też jednym z głównych obszarów refleksji opisanych w fińskim non-paper, oraz konkluzjach fińskiej prezydencji z grudnia 2006r.[10]. Kontynuowano prace nad osiągnięciem założeń Europejskiego Celu Zasadniczego i Cywilnego Celu Operacyjnego.
Prace nad nowym Traktatem przyspieszyły z początkiem prezydencji niemieckiej (styczeń 2007r.), która postawiła sobie za cel wyjście z traktatowego impasu. Kanclerz Angela Merkel podkreślała, że Unia Europejska musi mówić „jednym głosem”, aby realizować swoje interesy polityczne[11]. W czasie negocjowania mandatu na Konferencję Międzyrządową Niemcy bardzo silnie lobbowały za utrzymaniem korzystnych dla siebie rozwiązań Traktatu Konstytucyjnego, co według Miszczaka było złamaniem niepisanej zasady neutralności Prezydencji[12]. W wynegocjowanym w czerwcu 2007r. Mandacie za punkt wyjścia dla reformy UE przyjęto nie Traktat z Nieci, ale Traktat Konstytucyjny[13]. Decydujące wydarzenia związane z Traktatem z Lizbony miały miejsce już w czasie prezydencji portugalskiej, a więc w drugiej połowie 2007 roku. Zwieńczeniem prac było podpisanie traktatu 13 grudnia 2007r. w Lizbonie.